Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»

 

24

IV. DƏRILƏRIN KIMYƏVI TƏRKIBI VƏ TƏDQIQI ÜSULLARI 

 

Gön  yarımfabrikatlarının  və  məmulatların  keyfiyyət  göstəriciləri  istifadə 

olunan  xammalın  növündən  və  kimyəvi  tərkibindən  çox  asılıdır.  Yeni  soyulmuş 

xam dərinin kimyəvi tərkibi su ilə yanaşı zülallardan, mineral maddələrdən, yağ və 

yağabənzər  maddələrdən,  karbohidratlardan  ibarətdir.  Son  tədqiqat  nəticələrinə 

görə  təzə  dəridə  az  miqdarda  fermentlər,  piqmentlər  və  kükürdlü  birləşmələrin 

olması da aşkar edilmişdir. 

Göstərmək  lazımdır  ki,  heyvan  bədənindən  soyulmuş  təzə  dəri  xammalının 

tərkibi daimi deyil. Bu, hər şeydən əvvəl, heyvanın növündən, cinsindən, yaşından, 

bəslənmə şəraitindən və topoqrafik xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. 

Hesab  edirlər  ki,  təzə  dərinin  tərkibində  suyun  miqdarı  60-75%  arasında 

dəyişə  bilir.  Çünki  konservləşdirilmiş  və  qurudulmuş  dəri  xammalının  tərkibinin 

95%-ə qədəri zülali maddələrdəndir.  

Zülallar  dedikdə,  dəri  xammalının  kimyəvi  tərkibində  olan  lifli  materiallar 

nəzərdə  tutulur  ki,  buraya  kollogen,  keratin,  elastin  və  retikulinlifləri  aiddir.  Xam 

dərinin və emal edilmiş gön yarımfabrikatlarının əsasını kollogen, az miqdarda isə 

elastin  və  retikulin  təşkil  edir.  Lakin  gön  emalı  ərəfəsində  dəridə  olan  keratin, 

albumin və qlobuminli zülallar dəridən yox edilir. 

Kollogen  heyvan  dərisinin  derma  qatının  lifli  quruluşunun  əsasını  təşkil 

edir.  Heyvanın  növündən  asılı  olaraq,  xüsusilə  iribuynuzlu  heyvan  dərisinin 

tərkibindəki  quru  qalığın  84-87%-ə  qədəri  kollogen  liflərindən  ibarətdir. 

Kollogenin  elementar  tərkibi  isə  50,2%  karbondan,  6,4%  hidrogendən,  17,8% 

azotdan, 25,6% oksigendən təşkil olunmuşdur. 

Kollogenin, o cümlədən yüksək molekulalı birləşmələrin xassələri elementar 

kimyəvi  tərkibə  görə  deyil,  onların  quruluşuna  görə  təyin  olunur.  Kollogen 

mürəkkəb  quruluşa  malik  olmaqla  hələ  də  onun  tərkibi  tam  müəyyən  edilməyib. 

Lakin  kollogenin  quruluşu  haqqında  müasir  fikirlər  yalnız  tədqiqatla  alınan 

nəticələrə  deyil,  zülallar  və  polimerlərin  kimyəvi  tərkibi  barədə  mövcud 

fərziyyələrə əsaslanır. 

---

 

25

Müəyyən 

edilmişdir 

ki, 

kollogen 

tərkibinə 

görə 

müxtəlif 

növ 

aminturşularından  ibarətdir  ki,  bunlar  da  turşu  və  qələvilərdə  hidroliz  nəticəsində 

kollogendən  ayrıla  bilir.  Amin  turşuları,  öz  növbəsində  karboksil  və  amin 

qruplarına bölünür. Bunlardan monoaminmonokarbon turşuları bir karboksil və bir 

amin qruplarından təşkil edilib. Buna misal olaraq qlitsini göstərə bilərik ki, bunun 

kimyəvi forması aşağıdakı kimidir: 

 

NH

2

―

CH

2

―

COOH 

 

Kollogenin hidrolizi zamanı alınan qalığın 25%-i qlitsindən ibarətdir. 

Monoaminodikarbon turşuları turşulu  xarakterə  malik olmaqla  iki karboksil 

və  bir  amin  qruplarından  ibarətdir.  Bu  qruplardan  məlum  olanları  aspargin  və 

qlyutamin turşularıdır. 

 

Diaminmonokarbon  turşuları  2  amin  qruplarından  və  bir  karboksil 

qrupundan ibarətdir. Buna misal olaraq arqinini göstərmək olar. 

 

Karbo cərgəli amin turşularının nümayəndəsi fenilalanindir. 

 

Heterosilsiləvi amin turşularına prolin və oksiprolin aiddir. 

 

 

COOH―CH―CH

2

― 

                | 

               NH

2 

 

COOH―CH―CH

2

―CH

2

―NH―C=NH 

                |                                        | 

               NH

2

                                  NH

2 

 

H

2

C―CH

2

 

     |      | 

H

2

C―CH

 

 

       NH 

    пролин 

 

COOH―CH―CH

2

―COOH 

                | 

               NH

2 

 

---

 

26

Kollogen  maddəsinin  tərkibində  olan  oksiamin  və  amin  turşularında  cüzi 

miqdarda  kükürd  birləşməsinə  də  rast  gəlinir.  Amin  turşuları  öz  aralarında  peptid 

―CO―NH―  əlaqəsi  ilə  birləşirlər  ki,  bunların  hesabına  uzun  zəncirvari  quruluş 

yaranır,  buna  da  polipeptid  zənciri  deyilir  ki,  bunun  da  sonu  hələlik  elmə  bəlli 

deyil. 

Yaxın  zamanlaradək  kollogenin  quruluşuna  fəzada  qəfəsə  halında  baxılırdı, 

bu da  təbəqəli-zəncirli quruluşa  malikdir.  Paralel  yerləşən polipeptid zəncirləri öz 

aralarında hidrogen əlaqələri ilə birləşirlər. Bu birləşmədəki təbəqələr öz aralarında 

elektrovalentli  və  kovalent  əlaqələri  ilə  birləşərək  3  ölçülü  quruluş  yaranır.  Odur 

ki,  belə  amin  turşuları  bir-biri  ilə  amin  və  karboksil  qruplarla  birləşərək  (su 

ayrılmaqla) uzun zəncir əmələ gətirir. 

Ən yeni tədqiqat işlərinin nəticələrinə görə kollogenin başqa struktur modeli 

yaradılmışdır. Müasir baxışlara  görə, kollogenin  quruluşu  3 spirallı  hissəciklərdən 

ibarət  olub,  bir-birləri  ilə  ümumi  ox  ətrafında  toxunurlar.  3  spirallı  hissəciklər 

fibrillərin  yaranmasına  səbəb  olur.  Bu  liflərin  diametri  500-1000A  bərabər 

olmaqla bunu ancaq elektron mikroskopu altında görmək olar (şəkil 2). 

Kollogenin  çoxpilləli  quruluşunun  mürəkkəbləşməsi  hazırki  dövrdə  belə 

nəzərdən keçirilir: polipeptid zəncirləri (əsas molekulyar vahid)  protofibrillər (3 

spirallı hissəciklər)  fibrillər  elementar liflər  mürəkkəb liflər  lif dəstləri. 

Kollogenin  xassələri  əsasən  onun  kimyəvi  quruluşunun  xüsusiyyətləri  ilə 

müəyyənləşdirilir. Belə ki, kollogen maddəsinin xassələri təkcə kimyəvi tərkibi ilə 

deyil,  həm  də  aktiv  qrupların  və  onlar  arasındakı  əlaqənin  özünə  məxsusluğu  ilə 

qiymətləndirilir. 

Kollogenin  səthinin  daha  yüksək  inkişaf  etməsi  və  daha  çox  aktiv 

qruplarının  olması  onun  reaksiyayagirmə  qabiliyyətini  sürətləndirir,  xüsusilə  də 

kollogen  maddəsinin  aşılayıcı  maddələrlə  istənilən  səviyyədə  reaksiyayagirmə 

qabiliyyətini artırır. 

Kollogen  isti  və  soyuq  suda  həll  olmur,  habelə  həll  olmuş  turşu,  qələvi  və 

duz məhlullarına qarşı davamlı xassəyə malikdir. Lakin kollogen maddəsi suda və 

məhlullarda  şişir.  Turşulu  və  qələvi  mühitində  kollogen  lifləri  tədricən  struktur 

---