Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»

 

30

QOST 382-41-də  gön zavodlarını təhvil  verilən bütün  növ  dərilər  haqqında 

məlumat  verilir.  Bu  standarta  əsasən  gön  xammalı  xırda,  iri  və  donuz  dərilərinə 

ayrılır.  Bu  standartın  texniki  bölməsində  dərinin  xarici  görünüşü  və  soyulması, 

istehsalat  partiyasının  seçilməsinin  normalaşdırılması  haqqında  məlumatlar, 

dərinin  ağırlaşdırılması  dərəcəsinin  müəyyən  edilməsi  üsulları,  sahəsinin  təyini 

yolları, dərinin qalınlığının və tük təbəqəsinin, xüsusilə qoyun dərilərində yununun 

uzunluğunun  ölçülməsi  qaydaları  haqqında  da  izahatlar  verilir.  Bu  göstərilən 

standart növlərindən başqa ayrı-ayrı növ xammallara aid sahə (OST) standartları da 

vardır. 

Gön  xammalında  baş  verən  nöqsanlardan  asılı  olaraq  dərilərin  keyfiyyət 

səviyyəsi  müəyyən edilir.  Bu baxımdan,  gön  xammalında  və eləcə də xəzlik üçün 

olan  dərilərdə  rast  gələn  nöqsanları  ümumi  və  spesifik  nöqsanlara  ayrılırlar. 

Ümumi  nöqsanlar  müxtəlif  növ  dərilərdə,  spesifik  nöqsanlar  isə  müəyyən  növ 

dərilər  üçün  xarakterikdir.  Bundan  əlavə,  yaranma  xarakterinə  görə  nöqsanlar 

heyvanın  yaşadığı dövrdə  və öldükdən sonra rast gələn  nöqsanlara da ayrılır. Gön 

istehsalı zamanı onun sortunun aşağı düşməsinə ən çox yaşayış dövründə baş verən 

nöqsanlar  təsir  göstərir  ki,  bu  da  60%  təşkil  edir.  Lakin  xəz  istehsalında  dərilərin 

sortunun  aşağı  düşməsinə  yaşayış  dövründə  yox,  heyvanın  ölümündən  sonra  baş 

verən nöqsanlar təsir edir ki, bu da bütün nöqsanların 70-80%-ni təşkil edir. 

Heyvanın  yaşadığı  dövrdəki  nöqsanları  dərinin  xəstəliyi,  mexaniki 

zədələnmələr,  düzgün  yemlənməməsi,  habelə  bəzi  çirklənmələr  üzündən  baş  verə 

bilir.  Bu  cür  nöqsanlar  sırasına  diametri  1-5  mm-ə  qədər  olan  deşik  izləri,  vəz 

toxumaları  (gəmiricilərdən  qalmış  izlər),  göbələkləşmə  xəstəliklərindən  qalmış 

keçəllik, çopurluq, yara yerləri, qat  izləri, epidermisin soyulmuş yerləri  və s. kimi 

nöqsanları misal göstərə bilərik. 

Heyvanın  ölümündən  sonra  baş  verən  xammal  nöqsanlarına  misal  olaraq 

onun kəsilməsi, soyulması, konservləşdirilməsi, saxlanması və daşınmasında əmələ 

gələn  nöqsanları  aid  edirlər.  Bunlardan  kəsilmə  zamanı  baş  verən  nöqsanlara 

səmərəli  kəsilmə  metodlarından  düzgün  istifadə  edilmədikdə  yaranan  nöqsanları, 

dərinin  soyulmasında  yaranan  və  konservləşdirmədən  yaranan  nöqsanları  bir-

---

 

31

birlərindən  mütləq  fərqləndirmək  lazımdır.  Belə  ki,  soyulma  nöqsanları  dərilərin 

sortunun aşağı düşməsində 20%-ə qədəri təşkil edir. 

Konservləşdirmə,  saxlanma  və  daşınma  nöqsanlarına  dərinin  üst-üstə 

yığılma  nöqsanları,  dərinin  sınması,  çat  izləri,  qat  izləri,  dərinin  hislənməsi, 

buynuzlaşma,  gəmiricilərdən  əmələ  gələn  izlər,  kiflənmə,  islanmadan  yaranan 

nöqsanlar,  çürümüş  yerlər,  dərinin  rənginin  dəyişməsi  (krasnata),  duz  izləri  və  s. 

kimi nöqsanları aid etmək olar. 

Gön,  xəz  və  qoyun  kürkü  üçün  istifadə  edilən  xammalın  keyfiyyət 

göstəricilərini  orqpnoleptiki  üsuldan  əlavə  mikrobioloji,  histoloji  və  kimyəvi 

tədqiqat üsulları vasitəsilə qiymətləndirilir. 

Mikrobioloji  tədqiqat.  Xam  dərilərin  mikrobların  iştirakı  ilə  zədələnməsi 

dərəcəsini  mikrobioloji  topoqrafiya  üsulu  ilə  təyin  edirlər  ki,  bu  da  aşağıdakı 

göstəricilərdən ibarətdir: 

1)  bakterioskopik  topoqrafiya  üsulu  dedikdə,  dərilərin  morfologiyasının, 

dərinin  müxtəlif  qatlarında  mikrobların  yerləşməsi  xarakteri  və  sıxlığının 

mikroskopun köməyi ilə öyrənilməsi kimi başa düşülür ki, bunu da üfiqi və şaquli 

istiqamətdə nümunə kəsib tədqiqatdan keçirməklə öyrənirlər; 

2)  bakterioloji  topoqrafiya  üsulu  zamanı  dərinin  ayrı-ayrı  təbəqələrindən 

götürülmüş  mikroblar  müxtəlif  qidalandırıcı  mühitdə  əkilərək  dərinin  qatlarının 

həm duzlanması dərəcəsinin və həm də keyfiyyətli konservləşdirilməsi öyrənilir; 

3)  sintetik  topoqrafiya  üsulu    və    üsulla  alınmış  nəticələrin  bir-birləri  ilə 

tutuşdurulmasından alınan nəticəyə əsaslanır; 

4)  bir-birindən  asılı  olan  və  tədqiqat  topoqrafiya  üsulu  əvvəlki  hər  3 

tədqiqatın  nəticələrini  tutuşdurub  dərinin  strukturunda  baş  verən  dəyişikliyin 

öyrənilməsinə əsaslanır. 

Mikrobioloji  topoqrafiya  üsulu  bütün  elmi-tədqiqat  işlərində  geniş  istifadə 

edilməklə  dərilərin  quruluşundakı  dəyişiklikləri  tamamilə  öyrənməyə  şərait 

yaradır. 

Histobakterioloji  tədqiqat  üsulu  dərilərin  struktur  elementlərinin  təyin 

edilməsinə  əsaslanır.  QOST  13106-67  üzrə  gön  xammalının  histobakterioskopik 

---

 

32

nəzarəti  haqqında  məlumat  verilir.  Bu  isə  əvvəlcədən  hazırlanmış  xammal 

nümunəsinin  mikroskop  altında  tədqiqatdan  keçirilməsinə  əsaslanır.  Bakterioloji 

dəyişiklik  əsasən  dərinin  derma  qatındakı  vəzli  və  tor  təbəqələrində  tük 

çantalarının  zədələnməsi  hesabına  yaranır.  Bu  isə,  öz  növbəsində  kollogen 

liflərinin  parçalanmasına  gətirib  çıxarır.  Gön  qatının  həddən  artıq  bakterioloji 

dəyişikliyə  məruz  qalması  zamanı  elastin  lifləri  tamamilə  həll  olmuş  vəziyyətə 

düşür. 

Kimyəvi  tədqiqat.  Dərilərin  tərkib  hissəsinin  dəyişilməsi  müxtəlif 

maddələrin  ayrılması  hesabına  da  baş  verir.  Gön  xammalını  keyfiyyət 

göstəricilərinin  qiymətləndirilməsi  dəridən  ayrılmış  maddələrin  kimyəvi  üsulla 

tədqiq  edilməsi  ilə  də  başa  çatdırılır.  Belə  maddələr  nə  zülallar  və  nə  də  yağ-piy 

maddələrinə  aid  deyil.  Normal  və  xarab  olmuş  dəridən  su  iştirakı  ilə  çıxarılmış 

maddələrdə  turşuluq  ədədi  (pH)  göstəriciləri  müxtəlif  olur.  Buna  görə  də  bəzən 

pH-ın  göstəricisinə  görə  gön  xammalının  keyfiyyəti  barədə  fikir  söyləmək 

mümkündür. 

Tədqiqatlar  göstərir  ki,  dərilərin  xarabolma  səviyyəsindən  asılı  olaraq  onun 

tərkibində  sistin,  tirozin,  süd  və  fosfat  turşuları  toplaşır.  Bunların  dəridəki 

miqdarını  təyin  etmək  üçün  bir  neçə  reaksiya  növlərindən  istifadə  edirlər.  Su  ilə 

ayrıla bilən maddələrdə tirozinin olması zülalların nisbətən az xarab olmasını, lakin 

sistinin, süd və digər turşuların olması ilə zülalların tam xarab olmasını sübut edir. 

Bundan  əlavə,  dərinin  keyfiyyətinin  amiyak  maddəsinin  miqdarına  görə  də  təyin 

edirlər. Dərilərin çürümə dərəcəsini ərimə temperaturuna görə də təyin etmək olar. 

Əgər  ərimə  temperaturu  60C-dən  aşağı  deyilsə,  onda  dəridə  çürümə  yoxdur. 

Dərilərin  kimyəvi  tərkibinin  kəmiyyətcə  göstəricilərini  onun  nəmliyinə,  külünün 

miqdarına,  zülali  və  yağlı  maddələrin  miqdarına  görə  və  konservləşdirilməsinin 

keyfiyyətini  isə  natrium  xlor  və  sodanın  miqdarına  görə  təyin  edirlər.  Bütün  bu 

üsullar isə müvafiq standartlarda göstərilir. 

 

 

---