Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2. Kollagenin struktur elementləri Struktur elementinin adı Diametri, mk
12 Elastin liflərinin tərkibi kollagendən çox fərqlənir və elastin zülalından ibarətdir. Onlar dəst əmələ gətirmir və ən çox tük çantalarının, dəri vəzilərinin, qan damarlarının ətrafında yerləşirlər. Retikulin lifləri sabit zülaldan – retikulindən təşkil olunub, çox nazik, gödək və incədirlər. Dəstə ilə yox, ancaq şaxələnərək öz aralarında birləşirlər. Xəzlik heyvanların çoxunun dərisinin derması ayrı-ayrı qatlara, yəni yuxarı – termostatik və aşağı torabənzər və ya retikulyar qatlara bölünür. Yuxarı qat ona görə termostatik adlanır ki, burada orqanizmin istilik dəyişməsinin tənzimlənməsini yerinə yetirən tər və piy vəziləri yerləşir. Termostatik qat nazik və seyrəkdir. Çünki burada tüklərin kökü və çantası tər və piy vəziləri yerləşirlər. Termostatik qatın yuxarı hissəsində liflərin toxunması keçə xarakterli olur, səthə yaxın yerdə isə nazikləşərək çox zərif lif şəklində, şəffaf pərdə-bazal membransını əmələ gətirir. Bu zaman tüklər arasındakı qatlarda daha çoxalır və orqanizmin istilik buraxması azalır. Eyni zamanda piy vəziləri maye (sekret) buraxır və gön qatının səthini yağlayır. Dermanın aşağı qatı – torlu qat adlanır və kollagen dəstələrinin çox sıx toxunmasından (elastik liflərinin seyrək qarışması ilə) əmələ gəlmişdir. Liflərin dəstələri çox müxtəlif istiqamətlərdə toxunur, ona görə də torabənzər qat retikulyar qat adlanır. Retikulyarın tərcüməsi «torvari» deməkdir. Termostatik və torabənzər qatlar arasında aydın sərhəd yoxdur. Şərti olaraq bu sərhəddi tük köklərinin oturduğu səviyyəni hesab edilər. Termostatik və torabənzər qatların qalınlığının nisbəti ayrı-ayrı növ heyvanlar üçün eyni deyil. Dermanın qalınlığı və sıxlığından asılı olaraq xəz-dərinin dartılması zamanı davamlıq həddi ən vacib əmtəəlik xassələrindən hesab edirlər. Termostatik və torabənzər qatların qalınlığının nisbəti ayrı-ayrı növ heyvanlar üçün eyni deyil. Dermanın qalınlığı və sıxlığından asılı olaraq xəz-dərinin dartılması zamanı davamlıq həddi ən vacib əmtəəlik xassələrindən hesab olunur. 13 Heyvandan çıxarılan dərinin derması heyvanın növündən asılı olaraq 56- 70% - su və 44-30%-i isə quru qalıqdan ibarətdir. Quru qalığın tərkibində 2-dən 10%-ə qədər yağ və yağa bənzər maddələr, 1-5% mineral maddələr və 97-85% üzvi maddələr vardır. Üzvi maddələri 20-40C-də həll olmasına görə 4 qrupa ayırmaq olar: 1. Suda həll olan; 2. Duz məhlullarında həll olan; 3. Qələvilərdə həll olan; 4. Suda və qələvidə həll olmayan. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, dermanın əsas hissəsini kollagen təşkil edir. Kollagen çox böyük miqdarda su udur (öz polyar qrupları ilə birləşdirərək) və diffuziya prosesi nəticəsində öz kapilyarlarını doldurur. Axırıncı nəmişlik sıxılma nəticəsində kollagendən asan çıxa bilir. Kollagenin struktur elementləri arasındakı əlaqə qüvvəsi onun nəmliyindən asılıdır, nəmlik artdıqca, o çox zəifləyir. Quru halda isə bu qüvvələr o qədər güclənir ki, kollagen zənciri yapışqanlaşır, material çox möhkəm və davamlı olur. Nəm halda kollagenin zəifləməsi onun molekullarının hidratlaşması və struktur elementləri arasındakı məsafənin artması ilə izah olunur və nəticədə bu elementlərin arasında əlaqə daha da zəifləyir. Kollagen nəm halda asanlıqla çürüyür və müəyyən şəraitdə fermentlərlə həll olmuş vəziyyətə düşür. Isti suda (təxminən 80C) kollagenin bişməsi müşahidə olunur. Bu zaman onun lifləri öz uzunluğunun 1/3-i qədər qısalır və qalınlaşaraq elastik hal alır. Qələvilərlə uzun müddət işlədilərsə, o xarakterik xassəyə malik olur, 35C-də suda həll olaraq həlməşik (jelatin) və ya yapışqan əmələ gətirir. Dermanın digər tərkib hissələrindən olan retikulin kollagendən fərqli olaraq məhlul halına çətin keçir, elastin isə hətta qaynar suda da həll olmur. Müasir sinifləşdirməyə görə kollagen suda zülallara (proteinlərə) aid olmaqla zülalın hidrolizi ilə asan çıxarıla bilən aşağıdakı tip birləşməli- aminturşularından ibarətdir. 14 Belə aminturşuları bir-biri ilə amin və karboksil qruplarla birləşərək (su ayrılmaqla) uzun zəncir əmələ gətirirlər. Bu zəncirin əmələ gəlməsi aşağıdakı sxem ilə göstərilir:
Göstərilən zəncir polipeptid zənciri adlanır. Kollagendəki polipeptid zənciri yağ formasındadır. Müasir təsəvvürə görə makromolekulanın ölçüsünün: diametri 12A, uzunluğu isə 2800 A. Bu tip makromolekullardan yüksək ölçülü struktur elementlər əmələ gəlir. Elektron və optiki mikroskoplardan istifadə edərək aşağıdakı struktur elementləri ayırmaq olar (cədvəl 2).
Elektron mikroskopik fibril 0,1 Mikroskopik fibril 0,5 Lif
1-2 Lif dəstəsi 30-200
təbəqəsini əmələ gətirir. Liflər arasındakı məsamələr isə çox şaxələnmiş kapillyar sistem yaradır ki, bu da gönün gigiyenik xassəsində əsas rol oynayır. Gönün strukturası onun mexaniki xassələrini təyin edir. Bu baxımdan strukturun aşağıdakı ən vacib üç xarakteristikasını qeyd etmək lazımdır: 1. Struktur elementlərin dermanın səthinə görə (yəni horizantal vəziyyətdə yaratdığı bucaq) vəziyyəti; 2. Struktur elementlərin bir-biri ilə ayrılma dərəcəsi (toxunma kompaktlığı). Gönun və ya dermanın 100 çəki vahidi zülal saxlayan həcmi (həcmi çıxış) ayrılma xarakteristikası rolunu oynayır;
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|