Azərbaycan respublikasi bmt iNKİŞaf proqrami
Yüklə 1,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
3.4. Modelin nəticələri və şərhi
Rəqabət qabiliyyətinin determinanrlarının qiymətləndirilməsi üzrə modelin nəticələri 4 mərhələdən ibarət olmaqla verilmişdir. Belə ki, birinci mərhələdə sahələrdəki artımın nəqliyyat sektorunda xərclərə faizlə təsiri müəyyən edilmiş, ikinci mərhələdə qiymət səviyyələrinin nəqliyyat məsrəflərində yaratdığı əlavə effekt qiymətləndirilmiş, III mərhələdə tələbin artması ilə nəqliyyat xərcləri arasında asılılıq tapılmış və nəhayət ıv mərhələdə sahələrarası balans metodundan istifadə etməklə nəqliyyat sektorunun özünün digər sahələrin ümumi buraxılışında yaratdığı effekt qiymətləndirilmişdir. Nəqliyyat xərcləri üzrə modelin verilənləri kimi qeyri-neft sektorunun sahələrindəki real artım tempi və nəqliyyat sektoru üzrə xərclər çıxış edir və 2000-2008-ci illəri əhatə edir. I mərhələdə modelin nəticələri üzrə ümumiləşmə cədvəl 2-də dəyişənlər əsasında verilmişdir.
Məsrəf idxalı Sahələr üzrə
Kənd təsərrüfatı 0.0210 Sənaye
0.0195 Tikinti
0.0022 Ticarət
0.0418 Nəqliyyat 0.0827
etdirir. Belə ki, göstərilən sahələrdə istehsalın artması nəqliyyat xidmətləri üzrə tələbin də müəyyən qədər artırılmasını tələb edir ki, bu da öz növbəsində bu xidmət növlərinə çəkilən xərclərdə öz əksini tapır. Modelin nəticələrinə görə sahələrdə artım ilə nəqliyyat məsrəflərinin artırılması arasında düz mütənasib asılılıq mövcuddur. Eyni zamanda determinasiya əmsalının (R 2 ) 75-80% arasında dəyişməsi bu asılılığın böyük olduğunu göstərir. Modelin digər parametrləri isə statistik tələblərə cavab verir. Aparılan təhlillər göstərir ki, nəqliyyat məsrəflərinin artması ümumi qiymət səviyyəsi ilə də əlaqəlidir. Belə ki, qiymət səviyyəsi nəqliyyat-tranzit məsrəflərində öz əksini tapır ki, bu rəqabət qabiliyyəti baxımından önəmli faktordur. Bu amili və təcrübəni nəzərə alaraq istehlak qiymətləri indeksi, ixrac qiymətləri indeksi və ÜDM-in deflyatoru ilə nəqliyyat məsrəfləri arasında korrelyasiya əlaqəsinə baxılmışdır.
Əlavə qiymət effekti Qiymət səviyyəsi
İstehlak qiymətləri indeksi 0.3708 İxrac qiymətləri indeksi 0.4453 ÜDM-in deflatoru 0.4321
Modelin nəticələrindən göründüyü kimi, nəqliyyat-tranzit şəbəkəsində qiymət səviyyəsinin artması ixrac edilən məhsullar üzrə daha çox əlavə məsrəf effekti yaradır ki, bu da sektorun ümumi rəqabət qabiliyyətinə neqativ təsir edir. Determinasiya əmsalının 82% olması nəqliyyat məsrəflərinin bu göstəricilərdən yüksək asılılığını göstərir. Məlum olduğu kimi, qiymətlərin səviyyəsi həm də daxili bazarda tələbin fəallığını göstərir. Bu isə həm ev təsərrüfatlarının istehlakı və həm də idxalın artması ilə müəyyən edilir. Ev təsərrüfatının istehlak xərclərinin 13%-i nəqliyyat xidmətlərinin payına düşür (5, səh 125). Bunu nəzərə alaraq nəqliyyat məsrəfləri ilə ev təsərrüfatının real istehlak xərcləri və idxal qiymətləri arasında asılılığı qiymətləndirmişik (cədvəl 3.3).
Əlavə nəqliyyat xərclərinə tələb Tələb amilləri
Ev təsərrüfatının real istehlak xərcləri 0.0517 İdxal
0.9218
Modelin determinasiya əmsalı 85% təşkil etmişdir və digər statistik parametrlər modelin adekvat olmasını göstərir. Modelin nəticələrinə görə idxal qiymətləri indeksi daxili nəqliyyat məsrəflərinə daha həssasdır ki, bu da daxili bazarda idxal məhsullarının payının böyük olması ilə əlaqədardır. Eyn izamanda iqtisadi artım və gəlirlərin bölgüsü Azərbaycanda pozitiv tendensiyaya malik olduğundan, nəqliyyat məsrəflərinin azalması bu tendensiyaya da pozitiv təsir edir. İqtisadi artım və xərclərin azalması məhsul vahidinə düşən nəqliyyat xidmətlərinin məsrəfini artırır ki, bu da nəqliyyat və ticarət sektorunda xərclərin birbaşa artım tendensiyasında öz əksini tapır. Tədarük daha çox əmək, kapital və resurs tutumlu olduqda bu, əmək haqqının artırılması və icarə məsrəflərinə əlavə təzyiq yaradır və qiymətlərdə öz əksiniz tapır. Nəticədə həm müəssisənin və həm də məhsulun rəqabət qabiliyyəti aşağı düşür.
Aparılan sorğuların metodologiyası
Sorğular ölkənin əsasən tranzit rolunu oynanayan cənub və qərb bölgələrində əsas iki kriteriya üzrə keçirilmişdir. Birinci kriteriya kimi sorğu məqsədilə müəssisələr işçilərin sayına görə 2 qrupa bölünmüşdür 6 : 5 nəfərə qədər işçisi olan xırda müəssisələr (bizim sorğuda 100 müəssisə) və 5-dən çox işçisi olan iri müəssiələr. Ikinci kriteriya olan ixtisas səviyyəsi müştərilərin tapılması və qorunmasında çox vacib amil hesab edilir. Azərbaycanda müxtəlif nəqliyyat vasitələri xidməti göstərən bir sıra müəssisələr vardır (dəniz, hava və s) ki, bunların da əksəriyyəti rəqabət bazarında üstünlüyə malikdir. İxtisaslaşmada da məhz əsas məqsəd rəqabət bazarında üstünlüyün əldə edilməsidir. Təcrübə göstərir ki, Azərbaycanda yükdaşımaları o zaman inkişaf edə bilər ki, nəqliyyat- tranzit əməliyyatı ilə məşğul olan müəssisələr xidmət bazarında özlərinin ixtisaslaşma sferasını müəyyən etsinlər. Eyni zamanda müşahidələr də göstərdi ki, nəqliyyat-tranzit sektoru bir sıra üstünlüyə malikdir. Bu həmin müəssisələrin səmərəliliyinin artırılmasına imkan verir. Mövcud nəqliyyat müəssisələri 2 qrupa bölünmüşdür: özünün şəxsi nəqliyyatından istifadə edən və ya
6 Azərbaycanda müəssisələrin bölgüsü qaydasına uyğun olaraq. Yüklə 1,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|