Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu

 
4.1.3. Nitqin düzgünlüyü və 
ifadəliliyini təmin edən durğu işa-
rələrindən məqsədyönlü istifadə 
edir. 
Yazıda nitqin düzgünlüyünə və ifadəliliyinə xidmət edən durğu işarələrinin düzgün 
yerində işlədilməsi
 
Nitqin düzgünlüyü, nitqin 
ifadəliliyi, durğu işarələri 
4.1.4. Üslubi çalarlarından asılı 
olaraq sözləri böyük və kiçik 
hərflərlə yazır.  
Mətndəki sözlərin üslubi çalarlarından asılı olaraq böyük və ya kiçik hərflərlə 
yazılması. 
Üslubi çalar, böyük hərflə 
yazılan sözlər, kiçik hərflə 
yazılan sözlər  

---

 
 
Tezaurus 
 
 Alt  standart -əsas standartda ifadə olunmuş  fikrin müəyyən hissəsidir. 
Azərbaycan  dili  fənninin  tədris  vahidi  -  dərslikdəki  mövzuların  tematik 
qrupudur. 
Dərslik - dövlət təhsil standartları əsasında hazırlanmış kurikulumlara  uyğun 
olan,  şagirdlərdə  müstəqil  tədqiqatçılıq  və  yaradıcılıq  vərdişlərinin  aşılanmasına, 
demokratik  dünyagörüşünün  formalaşmasına  imkan  yaradan,  onları  düşünməyə 
sövq  edən,  məntiqi  təfəkürü  inkişaf  etdirən,  tətbiqi  xarakter  daşıyan,  inteqrativ 
xüsusiyyətə malik əsas dərs vəsaitidir.  
Dərslik - dövlət təhsil standartları əsasında hazırlanmış kurikulumlara  uyğun 
olan,  şagirdlərdə  müstəqil  tədqiqatçılıq  və  yaradıcılıq  vərdişlərinin  aşılanmasına, 
demokratik  dünyagörüşünün  formalaşmasına  imkan  yaradan,  onları  düşünməyə 
sövq  edən,  məntiqi  təfəkkürü  inkişaf  etdirən,  tətbiqi  xarakter  daşıyan,  inteqrativ 
xüsusiyyətə malik əsas dərs vəsaitidir.  
  Dəyərlər -şəxsiyyəti şətləndirən keyfiyyətdir. 
Fəal (interaktiv) təlim - şagirdlərin idrak fəallığına əsaslanır, təhsil prosesinin 
digər iştirakçıları ilə əməkdaşlıq şəraitinin yaradılmasını tələb edir.  
Fəal (interaktiv) təlim - şagirdlərin idrak fəallığına əsaslanır, təhsil prosesinin 
digər iştirakçıları ilə əməkdaşlıq şəraitinin yaradılmasını tələb edir. 
 Fəaliyyət -  1. Hər hansı bir sahədə iş, çalışma;  fəallıq  göstərmə; aktivlik. 2. 
Iş, işləmə. 
Fənn  kurikulumu  -  fənn  üzrə  fəaliyyətləri  istiqamətləndirən  konseptual 
sənəddir. 
İdrak fəaliyyəti - idrak prosesində həyata keçirilən fəaliyyətdir. Psixoloqların 
fikrincə,  idrak  fəaliyyətində  bilmək,  anlamaq,  tətbiq  etmək,  sintez  etmək  və 
dəyərləndirmək  əsas  mərhələlər  hesab  olunur.  Müasir  təhsil  konsepsiyasına  görə, 
şagirdin  təlim  fəaliyyətinin  psixopedaqoji  əsasını  məhz  həmin  parametrlər  təşkil 

---

 
edir. Ona görə də “hafizə məktəbi”ndən fərqli olaraq “təfəkkür məktəbi”ndə təlim 
stanadartları hazırlanarkən onlar əsas götürülür.   
İnteqrasiya  -  müəyyən  təhsil  sistemi  çərcivəsində  şagirdlərin  təfəkküründə 
dünyanın  bütöv  və  bölünməz  obrazını  formalaşdırmaq,  onları  inkişaf  və 
özünüinkişafa istiqamətləndirmək məqsədilə təlimin bütün məzmun komponentləri 
arasında struktur əlaqələri qurmağı  və onları sistemləşdirməyi tələb edən didaktik 
prinsipdir.  Dünyanın  təhsil  təcrübəsində  şaquli  və  üfüqi  olmaqla  onun  iki 
növündən istifadə edilir.  
İdrak fəaliyyəti -  idrak prosesində həyata keçirilən fəaliyyətdir. Psixoloqların 
fikrincə,  idrak  fəaliyyətində  bilmək,  anlamaq,  tətbiq  etmək,  təhlil  etmək,  sintez 
etmək  və  dəyərləndirmək  əsas  mərhələlər  hesab  olunur.  Müasir  təhsil 
konsepsiyasına  görə,  şagirdin  təlim  fəaliyyətinin  psixopedaqoji  əsasını  məhz 
həmin  parametrlər  təşkil  edir.  Ona  görə  də  “hafizə  məktəbi”ndən  fərqli  olaraq 
“təfəkkür məktəbi”ndə təlim standartları hazırlanarkən onlar əsas götürülür.  
İnteqrasiya  -  müəyyən  təhsil  sistemi  çərcivəsində  şagirdlərin  təfəkküründə 
dünyanın  bütöv  və  bölünməz  obrazını  formalaşdırmaq,  onları  inkişaf  və 
özünüinkişafa istiqamətləndirmək məqsədilə təlimin bütün məzmun komponentləri 
arasında struktur əlaqələri qurmağı  və onları sistemləşdirməyi tələb edən didaktik 
prinsipdir.  Dünyanın  təhsil  təcrübəsində  şaquli  və  üfüqi  olmaqla  onun  iki 
növündən istifadə edilir.  
Kurikulum -  təhsilin  məzmunu, təşkili  və qiymətləndirilməsi  ilə bağlı bütün 
məsələləri  özündə əks etdirən konseptual sənəddir. 
 Kurrikulum  -  təlim  prosesi  ilə  bağlı  bütün  fəaliyyətlərin  səmərəli  təşkilinə, 
məqsədyönlü və ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan yaradan konseptual sənəddir.  
Qaynaq -  1. Tədqiqat  və araşdırmalar  məqsədi  ilə  istinad edilən elmi, tarixi, 
bədii, fəlsəfi və b. mənbə. 
Qiymətləndirmə  standartı  -  təhsil  alanların  nailiyyət  səviyyəsinə  qoyulan 
dövlət tələbidir.  
Qiymətləndirmə  standartı  -  təhsil  alanların  nailiyyət  səviyyəsinə  qoyulan 
dövlət tələbidir.  

---

 
      Milli  kurikulum  -  ölkə  miqyasında  təhsilin  hər  bir  pilləsindəki  fəaliyyətlərin 
həyata  keçirilməsinə  imkan  yaradan  və  onları  istiqamətləndirən  konseptual 
sənəddir. 
Məzmun  xətti  -  fənn  üzrə  ümumi  təlim  nəticələrinin  reallaşmasını  təmin 
etmək üçün müəyyən olunan məzmununun zəruri hissəsidir.  
Məzmun  standartı  -  dövlətin  təhsil  alanların  bilik  və  bacarıq  səviyyəsinə 
qoyulmuş dövlət tələbdir.  
Milli  kurikulum  -  ölkə  miqyasında  təhsilin  hər  bir  pilləsindəki  fəaliyyətlərin 
həyata  keçirilməsinə  imkan  yaradan  və  onları  istiqamətləndirən  konseptual 
sənəddir.  
Nəticəyönümlülük - yeni kurikulumların hazırlanmasında nəzərə alınmış əsas 
prinsiplərindən biridir. Bu pirinsipin tələbinə görə müəyyən olunmuş bacarıqlardan 
ibarət zəruri məzmun nəticələr formasında verilir. 
Nəticəyönümlülük - yeni kurikulumların hazırlanmasında nəzərə alınmış əsas 
prinsiplərdən  biridir.  Bu  pirinsipin  tələbinə  görə  müəyyən  olunmuş  bacarıqlardan 
ibarət zəruri məzmun nəticələr formasında verilir. 
Paralinqvisitk vasitələr – jest (əl hərəkətləri) və mimika (üz hərəkətləri). 
Pedaqoji  innovasiya  -  təhsil  müəssisələrində,  pedaqoji  nəzəriyyələrdə, 
müəllim və şagirdlərin fəaliyyətlərində, təlim-tərbiyənin məzmununda, forma, üsul 
və vasitələrində, idarəetmədə, məqsəd və nəticələrdə, ümumən, pedaqoji sistemdə 
baş verən yeniliklərdir. Onlar müəyyən dövr ərzində sabit qalaraq ənənəvi qaydada 
davam etdirilir, həmin dövrün səciyyəvi pedaqoji hadisəsinə çevrilir.  
Pedaqoji  innovasiya  -  təhsil  müəssisələrində,  pedaqoji  nəzəriyyələrdə, 
müəllim və şagirdlərin fəaliyyətlərində, təlim-tərbiyənin məzmununda, forma, üsul 
və vasitələrində, idarəetmədə, məqsəd və nəticələrdə, ümumən, pedaqoji sistemdə 
baş verən yeniliklərdir. Onlar müəyyən dövr ərzində sabit qalaraq ənənəvi qaydada 
davam etdirilir, həmin dövrün səciyyəvi pedaqoji hadisəsinə çevrilir. 
 Şagird naliyyətləri - bilik və bacarıqlar əsasında qazanılan dəyərlərdir. 

---

 
Şəxsiyyət  -  1.  Bir  şəxsə  xas  olub  onun  fərdiyyətini  müəyyən  edən 
xüsusiyyətlərin  məcmusu.  2.  Öz  xarakteri,  əxlaqı,  cəmiyyətdə  mövqeyi  və  s. 
baxımından insan, şəxs, sima. 
Şəxsiyyətyönümlülük  –  Milli  Kurikulumun  hazırlanması  zamanı  nəzərə 
alınmış  didaktik  prinsiplərdən  biridir.  Onun  tələbinə  görə,  kurikulumların 
tərkibində    olan  təlim  standartları,  strategiyaları  və  qiymətləndirmə  mexanizmləri 
şagird  şəxsiyyətində  idraki,  hissi  və  psixomotor  bacarıqlar  əsasında  yaranan 
keyfiyyətlərin  formalaşmasına  yönəlir.  Çox  vaxt bu  keyfiyyətlər  kompetensiyalar 
(səriştələr, qabiliyyətlər), dəyərlər və ya mədəniyyətlər terminləri ilə ifadə edilir.  
Şəxsiyyətyönümlülük  –  Milli  Kurrikulumun  hazırlanması  zamanı  nəzərə 
alınmış  didaktik  prinsiplərdən  biridir.  Onun  tələbinə  görə,  kurikulumların 
tərkibində    olan  təlim  standartları,  strategiyaları  və  qiymətləndirmə  mexanizmləri 
şagird  şəxsiyyətində  idraki,  hissi  və  psixomotor  bacarıqlar  əsasında  yaranan 
keyfiyyətlərin  formalaşmasına  yönəlir.  Çox  vaxt bu  keyfiyyətlər  kompetensiyalar 
(səriştələr,  qabiliyyətlər),  dəyərlər  və  ya  mədəniyyətlər  terminləri  ilə  ifadə  edilir. 
Şəxsiyyətyönümlü təhsilin keyfiyyət göstəricisi sadəcə bilik və ya bacarıqlar deyil, 
milli  səviyyədə  müəyyən  olunmuş  ümumi  nəticələrə  uyğun  səviyyənin 
(kompetensiya, keyfiyyət və ya mədəniyyət göstəricilərinə uyğun səviyyənin) əldə 
edilməsidir.  
Taksonomiya  -  yanan  sözdür  (taxus-qayda  ilə  yerləşmə+qanun  deməkdir), 
təlim  məqsədlərinin şəbəkəli və ya sistemli təsnifatıdır. Elmi termin kimi ilk dəfə 
botanika  və  zoologiyada  əmələ  gəlmiş,  heyvanların  və  bitgi  orqanizmilərinin 
qruplara  görə  bölgüsü  anlamında  işlənmişdir.  30-cu  illərdə  psixologiyada  istifadə 
olunmağa başlanmışdır.  
Təhsildə qiymətləndirmə sistemi - beynəlxalq milli və məktəb səviyyələrində 
aparılan  qiymətləndirməni  əhatə  edir.  Orada  zəruri  məzmunun  (qiymətləndirmə 
standartlarının),  vasitələrin  (test,  sual  və  s.),  formaların,  üsulların 
müəyyənləşdirlməsini  və  onların  reallaşdırılmasına  aid  prosedurları  özündə 
birləşdirir.  

---

 
Təlim  nəticəsi  -  müəyyən  bir  mərhələdə  mənimsənilməsi  nəzərdə  tutlan  və 
əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş təlim nailiyyətlərinin konkret bir səviyyəsidir. 
Təlim  strategiyası  -  təhsil  prosesində  istifadə  olunan  forma,  metod,  üsul  və 
vasitələrin məcmusudur.  
Təlimin məzmunu - şəxsiyyətin formalaşmasına yönəlmiş bacarıqlar şəklində 
ifadə edilən təlim nəticələrinin (təlim standartlarının) məcmusudur.  
Təlimin məzmunu - şəxsiyyətin formalaşmasına yönəlmiş bacarıqlar şəklində 
ifadə edilən təlim nəticələrinin (təlim standartlarının) məcmusudur.  
Təlim  nəticəsi  -  müəyyən  bir  mərhələdə  mənimsənilməsi  nəzərdə  tutulan  və 
əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş təlim nailiyyətlərinin konkret bir səviyyəsidir. 
 Taksonomiya  -  yunan  sözdür  (taxus-qayda  ilə  yerləşmə+qanun  deməkdir), 
təlim  məqsədlərinin şəbəkəli və ya sistemli təsnifatıdır. Elmi termin kimi ilk dəfə 
botanika  və  zoologiyada  əmələ  gəlmiş,  heyvanların  və  bitgi  orqanizmilərinin 
qruplara görə bölgüsü anlamında işlənmişdir. 30-cu illərdən psixologiyada istifadə 
olunmağa başlanmışdır.  
Təhsildə qiymətləndirmə sistemi - beynəlxalq milli və məktəb səviyyələrində 
aparılan  qiymətləndirməni  əhatə  edir.  Orada  zəruri  məzmunun  (qiymətləndirmə 
standartlarının),  vasitələrin  (test,  sual  və  s.),  formaların,  üsulların 
müəyyənləşdirlməsini  və  onların  reallaşdırılmasına  aid  prosedurları  özündə 
birləşdirir.  
Təlim  strategiyası  -  təhsil  prosesində  istifadə  olunan  forma,  metod,  üsul  və 
vasitələrin məcmusudur.  
Azərbaycan  dili  fənn  kurikulumu  -  fənn  üzrə  fəaliyyətləri  istiqamətləndirən 
konseptual sənəddir. 
Azərbaycan dili fənninin məzmun xətti - fənn üzrə ümumi təlim nəticələrinin 
reallaşmasını təmin etmək üçün müəyyən olunan məzmunun zəruri hissəsidir.  
Azərbaycan dili fənninin məzmun standartı - dövlətin təhsil alanların bilik və 
bacarıq səviyyəsinə qoyduğu dövlət tələbdir.  

---

 
Resurslar 
      1.  Məktəbli  lüğətləri  (Məktəblinin  orfoepiya  lüğəti,  Məktəblinin  orfoqrafiya 
lüğəti, Məktəblinin izahlı lüğəti, Məktəblinin frazeologiya lüğəti, və s.) 
2. Əyani vasitələr 
3. Əməli yazı nümunələri  
4. Dilçiliyə dair sxemlər 
5. Audio-vizual vasitələr 
6. İfadəli oxu vasitələri (oxu üçün müxtəlif mətnlər) 
7. Qiymətləndirmə vasitələri 
8. Test 
9.  Dilçiliyə  dair  krossvordlar  (leksikaya  dair  krossvord,  fonetikaya  dair 
krossvord və s.) 
10.  Dilçiliyə  dair    cədvəllər  (kolleqrafik  cədvəl,  heca  cədvəllər,  hüsnxətt 
cədvəlləri və s.) 
11. Şəkilli heca kartoçkaları 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat 
Azərbaycan dilində 
1.
 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 2003. 
2.
 
“Təhsil  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu.  “Kurikulum” 
jurnalı, 2009, №4. 
3.
 
Ağayev  Ə.A.  Təlim  prosesi:  ənənə  və  müasirlik.  Bakı,  “Adiloğlu” 
nəşriyyatı, 2006 
4.
 
Əhmədova    M,  Əliyev  M,  Qasımlı  M  və  b.Müəllim  hazırlığının  və  orta 
təhsilin  yeni  perspektivləri (Qərb təhsil sisteminin  təcrübəsi əsasında) Baki 
“Adiloglu”, 2005 
5.
 
Əlizadə Ə.Ə. İdrak prosesləri və hisslər. Bakı, ADPU, 2008. 
6.
 
Əlizadə  Ə.Ə.  Müasir  Azərbaycan  məktəbinin  psixoloji  problemləri.  Bakı, 
“Pedaqoqika”, 2004. 
7.
 
Əlizadə Ə.Ə. Yeni pedaqoji təfəkkür. Bakı, “Adiloğlu”, 2001. 
8.
 
Hüquqlara aparan yol. Metodik vəsait. Norveç qaçqınlar şurası, 2004 
9.
 
İnsan  hüquqlarının  tədrisi.  Müəllimlər  üçün  vəsait.  Norveç  qaçqınlar 
şurası,2003 
10.
 
 Kazunov A. Milli pedaqoqika yollarında Bakı, “Ağrıdaq”, 2001. 
11.
 
 Kərimova  F,  Əhmədova  M.C  və  b.  İntqrativ  kurikulum:  mahiyyəti  və 
nümunələr. Baki “Adiloglu”, 2005 
12.
 
 Qasımova L.N.  Pedaqoqika Mühazirə kursu. Bakı, 2003. 
13.
 
 Qədimova X. İnteraktiv təlim  metodları, Bakı,2005 
14.
 
 Mərdanov  M.    Azərbaycanın  təhsili  dünən,  bu  gün,  sabah.  Bakı,  “Təhsil”, 
2006. 
15.
 
 Mərdanov  M.,Şahbazlı    Azərbaycanın  təhsil  siyasəti  (1998-2004),  II  kitab, 
Bakı, “Çaşıoğlu”, 2005. 
16.
 
 Mərdanov  M.,Şahbazlı  F.  Azərbaycanın  təhsil  siyasəti  (1998-2005),  II 
kitab, Bakı, “Təhsil”, 2005. 
17.
 
 Paşayev Ə.X., Rüstəmov F.A. Pedaqoqika Yeni kurs. Bakı, “Nurlan”, 2007. 

---

 
18.
 
 Ümumi  təhsilin  dövlət  standartları  və  proqramları.  “Kurikulum”  jurnalı, 
2010, №3 
19.
 
 Veysova  Z.  Fəal/interaktiv təlim: müəllimlər üçün vəsait, 2007 
20.
 
 Ümumtəhsil  məktəblərinin  I-IV  sinifləri  üçün  fənn  kurikulumları.  Bakı, 
“Təhsil”, 2008, 480 səh. 
21.
 
 Kurikulumların  hazırlanması  və  tətbiqi  məsələləri.  Bakı,  “Kövsər”,  2008, 
224 səh. 
22.
 
 İbtidai  siniflər  üçün  yeni  fənn  kurikulumlarına  dair  gündəlik  planlaşdırma 
nümunələri. Bakı, “Kövsər”, 2010, 196 səh. 
23.
 
 Ümumi  təhsil  pilləsinin  dövlət  standartları  və  proqramları  (kurikulumları). 
Bakı, “Kurikulum” jurnalı, 2010, №3, səh. 115-130. 
24.
 
 Kurikulum islahatı: tədqiqatlar, nəticələr. Bakı, “Mütərcim”, 2011, 344 səh. 
25.
 
 Ümumi  təhsilin  fənn  standartları  (I-XI  siniflər).  Bakı,  “Mütərcim”,  2012, 
402 səh. 
26.
 
 Azərbaycan  Respublikasının  ümumi  təhsil  sistemində  qiymətləndirmə 
Konsepsiyası. Bakı, “Kurikulum” jurnalı, 2009, №2, səh. 138-150. 
 
 
  
Rus dilində 
1.
 
Materialı razrabotke naüionalğnoqo standarta sredneqo obheqo obrazovaniə 
Respubliki Kazaxstan, Almatı, 2004. 
 
İngilis dilində  
1.
 
Reading/Language  arts    framework    for  California  Public  schools. 
Kindergarten  Through  Grade  Twelve  .Published  by    the  California 
Department  of Education, 1999  
2.
 
Borich,G.D. Effective  teaching  methods. Upper Saddle River,1996 
3.
 
Devine, Thomas G,    Teaching studies skills, Boston, 1987 

---

 
4.
 
English    As  a  Second  Language  and  English  Literacy  Development.  The 
Ontario Curriculum.  Grades 1-8. Ministry of Education  of Ontario,1999 
5.
 
English  language  Arts  Learning    standards  and  Core  curriculum.  Pre  K-
Grade 5, 1999 
6.
 
English.  The  Ontario  Curriculum.    Grades  1-8.  Ministry  of  Education    of 
Ontario, 2000 
7.
 
Health  and  Physical  Education.  The  Ontario  Curriculum.    Grades  11-12. 
Ministry of Education  of Ontario,2000 
8.
 
History  –social  science    framework  for  California    Public  schools  .Edition 
with  Criteria for Instructional Materials, Sacramento,  2005 
9.
 
John  S.Kendall  and  .Marzano  J.  Robert,    Content    knowledge.  A 
compendium of standards and benchmarks for K-12  Education, 1996 
10.
 
John U.Michaelis, Jesus Garcia, Social studies for children. A guied to basic 
instruction, 1996 
11.
 
Language. The Ontario Curriculum.  Grades 1-8. Ministry of Education  of 
Ontario, 2006 
12.
 
Mary  E.  Haas  and  Margaret  A.  Laughlin,  Meeting  the  standards    Readings 
for K-6 Educators, 1999 
13.
 
Marzano, Robert.J,   Reading  Diagnosis  and İnstruction, 1987 
14.
 
Mathematics  curriculum  Pre  K-12  Missoula    County    Public    Schools, 
Missoula,  2003 
15.
 
Mathematics.  The  Ontario  Curriculum.    Grades  1-8.  Ministry  of  Education  
of Ontario, 2005 
16.
 
Montana office of public  Instruction. Montana standards  for social studies. 
Missoula, 2000 
17.
 
Native  Languages.  The  Ontario  Curriculum.    Grades  1-8.  Ministry  of 
Education  of Ontario, 2001 
18.
 
NCSS    Expectations  of  excellence:  Curriculum    standards  for  social 
studies(Bulletin 89) Washington, DC, 1999 
19.
 
Peter  Morterella,Candy  M.Beal,Chearyl  Mason  Bolick,    Teaching  social 
studies in middle and secondry schools,  Ohio, 2005  

---

 
20.
 
Science and Technology. The Ontario Curriculum.  Grades 1-8. Ministry of 
Education  of Ontario, 1998 
21.
 
Stephanie  Wasta, Teaching  social studies, 2006 
22.
 
The arts. The Ontario  Curriculum –Exemplars Grades 2,5 and 7. Ministry of 
Education  of Ontario, 2004 
23.
 
The  National  Curriculum.  Handbook  for  secondary  teachers  in  England  , 
London, 1999 
24.
 
Virginia/USA    Government  Program    of  studies.  Fairfax  County    Public 
Schools, 1998 
25.
 
Wiseman  Donna.  L,      Reading    Instruction:  A  literature    Based    Approach 
/Englewood Cliffs,1991 
                                                          Türk dilində 
1.
 
T.C Milli   Egitim    Bakanlığı.Talim    və  Terbiye  Kurulu  Başkanlığı. Türkçə 
Dersi (6-12. Sınıflar) Ögretim Programı və  Kılavuzu , Ankara, 2005