8
1876-cı ildə Q.N.Potaninin rəhbərliyi altında RCC-nin ekspedisiya
heyəti Şimal-Qərbi Monqolustana yola düşür. Ekspedisiya heyətinə onun
həyat yoldaşı A.V.Potanina, topoqraf P.A.Rafailov, monqolşünas
A.M.Pozdneyev və zooloq M.M.Berezovski daxil idilər. Zaysan şəhərindən
yola çıxan ekspedisiya üzvləri Monqolustanın Altay hissəsini, Barkutu,
Xamini, Dağlıq Xanqayı tədqiq etmişlər. Ekspedisiya zamanı ilk dəfə Ubsu-
Nur gölünün cənub-şərq sərhədləri müəyyənləşdirilmiş, Monqolustan və
Tyan-Şan dağlarında bir sıra göllər üzə çıxarılmış, Mərkəzi Asiyanın
nəbatat və heyvanat aləminə dair dəyərli məlumatlar toplanmışdır. Bundan
başqa, o, Şimal-Şərqi Monqolustandakı rus tacirlərinin fəaliyyətindən,
etnoqrafik məlumatlardan, eləcə də yol qeydlərindən ibarət geniş material
toplamış və həmin materiallar əsasında 1881-ci ildə «Şimal-Qərbi
Monqolustana dair oçerklər» əsərinin iki cildini çap etdirmişdir.
1879-cu ildə Q.N.Potanin özünün sayca üçüncü, Monqolustana isə
ikinci ekspedisiyasına yollanır. Bu dəfə ekspedisiyanın qarşısında
Rusiyanın cənub sərhədlərinə yaxın ərazinin və ilk ekspedisiya zamanı
Şimal-Qərbi Monqolustanın öyrənilməyən hissəsinin tədqiq edilməsi
məqsədi qoyulmuşdur. Altay Koş-Aqaçına toplanan ekspedisiya üzvləri
Ulankom və Kobdo arasındakı böyük gölləri, o vaxt Çinə məxsus (indiki
Tuva Muxtar Vilayətinin ərazisindəki) Uluq-Xem və Ka-Xem çaylarının
yuxarı axarlarını tədqiq etmişlər. 1880-ci ilin yazında Q.N.Potanin
səyahətini davam etdirmək niyyətində idi, hətta RCC bu-nun üçün əlavə
vəsait də ayırmışdı. Lakin bu dövrdə Monqolustan və Uryanxay vilayəti
üstündə Rusiya ilə Çin arasında diplomatik münasibətlərin pisləşməsi
həmin səfərin yarımçıq qalmasına səbəb olmuşdur.
1884-cü ildə Q.N.Potanin Şimali Çin və Tibetin şərq hissəsini
öyrənmək məqsədilə Tibetə ekspedisiyaya yollanır. Üç il sürməsi nəzərdə
tutulan bu ekspedisiyaya dövlət tərəfindən otuz min rubl məbləğində vəsait
ayrılmış, hətta imperator ekspedisiya üzvlərinin müəyyən olunmuş yerə
çatması üçün rus hərbi gəmisindən istifadə edilməsinə icazə vermişdir. Bu
da səyyahlara məqsədlərini reallaşdırmaq və böyük bir ərazidə toplama
aparmaq üçün geniş imkan yaratmışdır. Bu səfər zamanı onu topoqraf
A.L.Skassi və zooloq M.M.Berezovski müşaiyət edirdi.
1884-cü ildə Q.N.Potaninin rəhbərliyi ilə ekspedisiya heyəti «Minin»
hərbi gəmisində Odessadan yola çıxır, Süveyş kanalını keçir, Hindistanın
ətrafına dolanmaqla Çinə çatır. Səyahət ərzində onlar Kuku-Xoto şəhərində,
Ordosun şərq ətrafında, Lanç-jou, Nan-Şan, Sunpan şəhərlərində, Kukunor
gölü sahillərində, Şərqi Monqolustanda və Şərqi Xanqayda olurlar və 1886-
cı ilin payızında Kaxte şəhərində son müşahidələrini apardıqdan sonra geri
25
Dissertasiyanın əsas məzmunu müəllifin aşağıdakı məruzə və
məqalələrində öz əksini tapmışdır:
1. Türk xalqları folklorunun toplayıcısı Q.N.Potaninin həyatı və
fəaliyyəti // AMEA-nın «Xəbərləri» (Humanitar elmlər seriyası), 2005, №4,
s.30-37
2. Q.N.Potaninin irsində «Oğuznamə» motivləri («Oğuz kağan»
dastanı ilə müqayisə əsasında) // «Humanitar və İctimai Elmlərin aktual
problemləri».
Gənc
araşdırıcıların
Respublika
elmi
konfransının
materialları. Bakı, 2005, s.21-23
3. Q.N.Potaninin folklor toplama üsulları // AMEA-nın «Xəbərləri»
(Humanitar elmlər seriyası), Bakı, 2006, №2, s.189-199
4. Q.N.Potaninin nəzəri və toplama irsində olan Oğuz mifoloji
motivləri // «Elmi araşdırmalar», Bakı, 2006, VIII buraxılış. s.17-21
5. Mifoloji motivlərin arxaik kökləri Q.N.Potaninin nəzəri və toplama
irsində // «Elmi Axtarışlar», Bakı, 2005, XV c., s.204-216
6. Göy oğlu kultu Q.N.Potaninin nəzəri araşdırmalarında // «Elmi
Axtarışlar», XXVII c., Bakı, 2006, s.13-16
7. Q.N.Potaninin nəşr prinsipləri // «Elmi Axtarışlar», XXVIII c.,
Bakı, 2006, s.53-56
8. Mifoloji personajlar Q.N.Potaninin nəzəri və toplama irsində //
«Dədə Qorqud». Elmi-ədəbi toplu. 2006, №1, s.87-94
9. Q.N.Potaninin nəzəri və toplama irsində mifoloji dağ // "Ortaq türk
keçmişindən ortaq türk gələcəyinə", IV Uluslararası Folklor Konfransının
materialları. Bakı, 2006, 1-3 noyabr, s.465-471
10. Şərq və Qərb mədəni əlaqələri Q.N.Potaninin yaradıcılığında //
“Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”. Bakı, 2008, XXVII c.,
s.121-127
11. Türk mifologiyasında Erke obrazı // « Azərbaycan şifahi xalq
ədəbiyyatına dair tədqiqlər» Bakı, 2009, XXVIII c. s. 122-128
12. Q.N.Potaninin Orta yüzyıllık Avrupa eposunda doğu motifleri
eseri haqqında // Milli Folklor. Uluslararası kültür araştırmaları dergisi.
Sayı 85, 2010, s.216-217
24
Azərbaycan variantında qəhrəmanın başı bir tərəfi qızılı, bir tərəfi
gümüşü şəkildə təsvir olunur. Hər gün padşahın kiçik qızı üçün dərdiyi gülü
başının tükü ilə bağlayır. Bundan şübhələnən qız qəhrəmanı pusur və onun
başının bir tərəfinin qızılı, bir tərəfinin gümüşü rəngdə olduğunu görür
23
.
Xəstə padşah üçün ov ətinin əldə edilməsi motivi Azərbaycan
variantında da iştirak edir. Amma Q.N.Potanin variantından fərqli olaraq,
ov ətini əldə etməkdə qəhrəmana Simurq quşu, aslan və at kömək edir.
Qəhrəman böyük kürəkənləri damğalayaraq heyvanın ətini onlara verir,
baş-ayağını isə özünə götürür. Hadisələr qəhrəmanın düşmən qoşununa
qarşı vuruşması, qolundan aldığı yaraya görə tanınması ilə davam edir.
Sonda isə böyük kürəkənlərin ifşa olunması, kiçiyin əsilzadə nəslinə
mənsub olmasının üzə çıxması ilə nağıl tamamlanır.
Aparılan müqayisədən görünür ki, Q.N.Potaninin topladığı mətn
süjetin ənənəvi variantından xeyli fərqlənir. Ənənəvi variant üçün
xarakterik olan bir çox motivlərə – kürəkənləri damğalayıb qarşılığında ov
ətinin onlara verilməsi, düşmən qoşununa qarşı döyüşdə yaralanma, böyük
kürəkənlərin ifşa olunmasına onda rast gəlinmir. Bundan əlavə, əgər
Azərbaycan variantında qəhrəman məqsədinə çatmaqda köməkçilərdən
(Simurq quşu, aslan və at) istifadə edirsə, Q.N.Potanin variantında onlara
təsadüf olunmur: qəhrəman sayqakı təkbaşına ovlayır, çətin tapşırıqları
sehrli vasitənin köməyi olmadan yerinə yetirir və s. Sehrli vasitələrin nağıl
strukturundan düşməsi qəhrəmanın aktivləşməsinə, fiziki gücün daha da
qabardılmasına səbəb olmuş, bu da Q.N.Potanin variantını bahadırlıq
nağıllarına daha da yaxınlaşdırmışdır. Ona görə də, qəhrəmanın fiziki
gücünü önə çıxarmaq üçün həmin süjet aktiv qəhrəmanlı AT 301 nömrəli
süjetlə kontaminasiya olunmuşdur. Beləliklə, Q.N.Potaninin mətni ənənəvi
variant üçün xatarterik olan bir çox motivləri özündə ehtiva etməsə də,
haqqında bəhs olunan süjetin inkişafını, digər qruplara transformasiyasını
öyrənmək baxımından əvəzsizdir.
Aparılan müqayisələr bir daha onu göstərir ki, Q.N.Potaninin
materialları Azərbaycan folkloruna məxsus bir çox süjetlərin inkişafını
izləmək, onların mifoloji semantikasını açmaq, ümumiyyətlə türk folkloru,
mifoloji personajlar sistemi haqqında daha aydın təsəvvür əldə etmək
baxımından əvəzsiz rol oynayır.
«Nəticə»də araşdırma əsnasında əldə edilən qənaətlər xatırladılır və
tədqiqatın əsas müddəaları ümumiləşdirlir.
_________
23. Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, I c. / Toplayanı və tərtib edəni
N.Seyidov. Bakı: Azərb. SSR EA, 1963, s.141
9
qayıdırlar. Bu səfərin nəticələri Q.N.Potaninin iki cildlik «Çinin Tanqut-
Tibet ətrafı və Mərkəzi Monqolustan» adlı əsərində öz əksini tapmışdır.
Birinci cilddə olduqları ölkələrə, xalqlara, yerli əhalinin məşğuliyyətinə,
məskunlaşmasına dair məqalələr, ikinci cilddə isə Nan-Şanda və Tibet
ətrafında yaşayan monqol tayfalarının dili, nağılları, əfsanə və rəvayətləri
verilmişdi. Topluda həm də səyahət etdikləri marşurutun topoqraf
A.L.Skassi tərəfindən çəkilmiş xəritəsi, M.M.Berezovskinin nəbatat və
zoologiyaya dair zəngin kolleksiyası yer almışdı. Bu səfər həm də «Qeser»
dastanının müxtəlif variantlarının qeydə alınması baxımından da uğurlu
olmuşdur.
Q.N.Potaninin
bu
səfəri
dövlət
tərəfindən
yüksək
qiymətləndirilmiş və ekspedisiyadan qayıtdıqdan sonra imperator göstərdiyi
xidmətlərinə görə ona səkkiz yüz rubl məbləğində ömürlük təqaüd
verilməsinə sərəncam vermişdir.
Bu səyahətlərin nəticəsi olaraq, Q.N.Potaninin «Monqolus-ta-na
səyahət», «Çinin Tanqut-Tibet ərazisi və Mərkəzi Monqolus-tana səyahət»,
«1892-1893-cü illərdə Sı-çuana və Şimal-Şərq ucqarına səyahət oçerki»,
«1899-cu ilin yayında Böyük Xinqanın orta hissəsinə səyahət», «1893-cü
ildə Tibetə və Monqolustana səyahət» əsərləri çap olunur. Həmin əsərlərdə
görkəmli alim səyahət etdiyi ölkələrin iqlimi, relyefi, əhalisinin məişəti,
dini, adətləri, etnoqrafiyası haqqında heyrətamiz dəqiqliklə məlumatlar
vermişdir. Q.N.Potaninin səyahət gündəlikləri əbəs yerə o dövrün məşhur
səyyahları Pallas və Qmelinin səyahət gündəliklərinə bənzədilməmişdir.
Hələ XX əsrin əvvəllərində D.A.Klemenç haqlı olaraq yazırdı:
«Q.N.Potaninin dəyərləndirilməsi hələ qarşıdadır. Təkcə bunu demək
kifayətdir ki, indi Q.N.Potaninin işlərini nəzərə almadan Monqolustanın
öyrənilməsi qətiyyən ağlasığmazdır. Onun əsərlərinə naturalist də, tarixçi
də, etnoqraf da müraciət edir. Q.N.Potaninin kitabları, səyahət təsvirləri adi
həvəskarlar üçün, ola bilsin, heç bir maraq doğurmasın. Amma bunlar
qədim səyyahlar Pallas və Qmelinin illər keçdikcə öz təravətini itirməyən
gündəlikləri kimi işgüzar gündəliklərdir»
10
.
«Q.N.Potaninin toplama və nəşr prinsipləri» adlanan II bölmədə
adından da bəlli olduğu kimi Q.N.Potaninin toplama üsullarından və nəşr
prinsiplərindən bəhs olunmuşdur. Q.N.Potanin Şərq xalqlarının dilini
bilmədiyindən folklor mətnlərini onların məzmununu təsvir etmək üsulu ilə
qeydə almışdır. Amma bu bizim başa düşdüyümüz kimi mətnin qısa
məzmununun verilməsi deyil, yerli xalqların dilinə məxsus müəyyən söz və
________
10. Клеменц Д.А. Г.Н.Потанин // Литературное наследие Сибири: в 7-х
томах. Т.7, Новосибирск: Изд. Вост. Лит., 1986, с.274