Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 261,98 Kb. Pdf görüntüsü
|
10
ifadələri saxlamaqla məzmunun daha ətraflı və geniş təsviri deməkdir. Q.N.Potanin özü bu üsulu «tərcümə vasitəsilə konspektləşdirmə» adlandırmışdır. Lakin bunu, sözün əsl mənasında «konspekt» adlandırmaq olmaz. Çünki o, hər hansı bir mətn haqqında qısa məlumatı deyil, mətnin tarixi-etnoqrafik xüsusiyyətlərini, xüsusi adları, tipik cizgiləri, mətndə olan idiomatik ifadələri olduğu kimi saxlamaqla oxucuya çatdırmışdır. Şərq xalqlarının dilini bilməməsi Q.N.Potaninin toplama imkanlarını məhdudlaşdırırdı. Yanında tərcüməçi olmadığı zaman o, yalnız kiçik həcmli nümunələr toplayır, dil bilməməsi daha iri həcmli əsərləri qeydə almağa mane olurdu. N.M.Yadrinçevə yazdığı məktubda qeyd edirdi ki, dil bilməməsi onu utandırır və o, yalnız xalq rəvayətlərinin kəşfiyyat xarakterli araşdırmasını aparmağa məcbur olur 11 . A.S.Qaçiskiyə yazdığı məktubda dillə bağlı çətinliklərinin olmasını bir daha vurğulayaraq deyirdi ki, dil bilmədiyi üçün toplamaları çox deyil. Əfsanələrdən hissələr toplamış, amma yazdıqlarını da sözbəsöz qeydə almışdır 12 . Aydındır ki, belə toplama üsulundan istifadə zamanı mətn ilkin formasını itirir, tərcümə nə qədər dəqiq olsa da, orijinaldan fərqli olur. Mətn təbiiliyini itirdiyindən o, daha çox sxematik xarakter daşıyır. Sadalanan bu xüsusiyyətlər Q.N.Potaninin qeydə aldığı mətnlər üçün də xarakterikdir: o, mətnləri tam şəkildə yazıya almır, adların orjinala uyğunluğunu və süjet xəttinin inkişafını gözləməklə onun xülasəsini verirdi. O, özü də başa düşürdü ki, folklor mətnlərinin qısa xülasəsinin verilməsi o qədər də effektli üsul deyil. Lakin o dövrdə Rusiyada şərq dillərini bilən müxtəxəssislər çox az olduğundan həmin xalqların folklor nümunələrinin toplanması üçün bir müddət bu üsuldan istifadə edilməsini zəruri sayırdı. Q.N.Potanin tərəfindən nəşr olunmuş folklor topluları məhz şərhlərin zənginliyi ilə digər toplulardan seçilirdi. Onun bir çox şərhləri dəqiq düşü- nülmüş, müəyyən quruluşa malik tədqiqat işini xatırladır. Həmin şərhləri vermək üçün, sadəcə, toplanan materialları gözdən keçirmək kifayət etmir. Bunun üçün daha çox mənbələrlə tanış olmaq, müxtəlif sahələrə dair məlumatlardan istifadə etmək tələb olunurdu. Nə qədər ağır olsa da, Q.N.Potanin hər bir folklorşünasdan topladığı mətnlər üçün belə şərhlər verməsini tövsiyyə edir və özü də əsərlərində Asiyadan toplanmış süjetləri Qərb variantları ilə müqayisə etmişdir. Bu şərhlər çap olunan mətnin anlaşıl- _______
11. Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.4, Иркутск: Издательство Иркут-ского Университета, 1990, с.110 12. Потанин Г.Н. Письма: в 4-х томах, Т.1, Иркутск: Издательство Иркутского Университета, 1977, с.211
23
görüb Allahdan qolundakı gücün ondan alınmasını xahiş etdiyi deyilir. Ona görə də, Azərbaycan variantı qəhrəmanın fiziki gücünün əlindən alınması motivi ilə başlayır. Daha sonra qəhrəmanın qardaşlığı olacaq şəxsə rast gəlməsindən, onunla birlikdə padşaha qarşı vuruşmasından və padşahı məğlub edib onun qızını qardaşlığına almasından bəhs olunur. Aparılan müqayisədən aydın olur ki, Q.N.Potanin variantında iştirak edən bir çox sehrli elementlərə (personajların demonik cizgilərlə təsvir olunması, Simurq quşunun dirilik suyunu gətirməsi, qırx otaq və s.) Azərbaycan variantında rast gəlinmir. Həmin elementlər nağıl strukturun- dan çıxmış, onun yerini daha real elementlər tutmuşdur: personajlar real varlıqlar kimi təsvir olunmuş, dirilik suyu peyğəmbərin tüpürcəyi ilə əvəzlənmiş və s. Müşahidə olunan bu transformasiyalar əslində, sonrakı inkişaf zamanı nağılın nə kimi dəyişikliklərə uğradığını göstərir. Q.N.Potaninin topladığı materiallar bizə həm də bir çox mətnlərin janr dəyişikliyini izləməyə imkan verir. Nümunə üçün Nur-Seyid adlı söyləyicidən qeydə alınmış "Talas-pay Merqen" nağılına diqqət yetirək 22 .
«Kürəkənlərin sınanması» süjeti əsasında qurulmuşdur. Q.N.Potanin variantı ənənəvi süjet üçün xarakterik olmayan gedişlərlə - Koblandı batırın Karamanı öldürməsi, onun var-dövlətini çalıb- çapması, insanlarını isə əsir alıb aparması ilə başlayır. Bu hadisədən sonra bir uşaq sağ qalır və nağılda cərəyan edən hadisələrin mərkəzində həmin uşaq dayanır. Q.N.Potanin variantında qəhrəman qızıl kəkilli təsvir olunur. O, Kadır xanın çobanını öldürüb onun qiyafəsində, keçəl görkəmində şəhərə gəlir. Göldə çimərkən Kadır-xanın kiçik qızı qəhrəmanın qızılı saçını görüb ona aşiq olur. Hadisələr xanın kiçik qızının seçiminə qəzəblənərək onu saraydan qovması, qəhrəmanın böyük kürəkənlərə qoşularaq xəstə padşah üçün sayqak əti əldə etməyə getməsi ilə davam edir. Böyük kürəkənlərin sayqak ətindən hazırladığı yemək xanın xəstəliyinə əlac etmir, amma xan kiçik kürəkənin həmin heyvanın içalatından bişirdiyi yeməyi yedikdən sonra şəfa tapır. Ənənəvi variantda nağıl böyük qardaşların ifşa olunması və qəhrəmanın tanınması ilə tamamlanırsa, burada AT 301 nömrəli süjetə məxsus gedişlərlə davam edir. Qəhrəmanın tanınması həmin süjetdən sonra çətin tapşırığı uğurla yerinə yetirib at üstündə sahzadə geyimində geri qayıtdığı zaman baş verir. _____________ 22. Потанин Г.Н. Казак-киргизские предание, легенды и сказки. Журнал «Живая старина», 1917, выпуск 2-3, с.73 Yüklə 261,98 Kb. Dostları ilə paylaş:
|