Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

mok",  küşey  “güclənmək”,  körkey  “gözəlləşmək”,  mufiuy 
“kədərlənmək” və s.;  qırğız: köböv “çoxalmaq”, tikirey “dim­
dik  durmaq”,  tekçey  “kiçik və  zərif olmaq”,  azay  “azalm aq”, 
bacaroy  “gözləri  açılmaq”,  tasımy  “şişmək,  qabarmaq”,  ço- 
noy  “böyümək,  yoğunlaşmaq”  və  s.  Müasir  noqay  dilində: 
kuşey “güclənmə”,  esey “böyümə,  kişiləşmə”,  munay “qüssə­
lənmə”,  keney  “genişlənmə”,  к obey  “genişlndirmə”,  tamy 
“daralma”  və  s .1 Qırğız dilində  bu  şəkilçinin  -oy//-öy variantı 
da işlənir.
XIIL-ta/М э.  Göytürk  dilində  işlənir.  Fel  düzəldir  -ad/i 
-əd şəkilçisinə yaxındır.  Məsələn:  tok “tox” -  tokta “toxta”1
 2.
Müasir  Azərbaycan  dilində  işlənməyən  bu  şəkilçi  bu 
gün  bir  çox  müasir türk  dillərində  işlənməkdədir.  Bu  şəkilçi­
nin  da//-de  variantı  bu  gün  müasir  qazax,  qırğız  dillərində 
işlənir. M ustafa Öner bildirir ki, qədim türkçədə bu şəkilçinin 
örnəkləri  bunlardır:  ündü  “səslənmək”,  isie  “aramaq,  istə­
m ək”,  al da “aldatmaq”,  yasta-n  “yaşlan,  yaşlanmaq”; qıpçaq- 
cada:  a\da,  izde,  kımıl da, ün de  və  s.;  cığataycada:  a Ida,  in de, 
ko Ida,  yanda-  “yaxınlaşmaq,  eyni  tərəfdə  olmaq”  və  s.3  B u­
günkü  müasir  örnəklərimiz  isə  təbiət  səslərinin  təqlidi  olan 
fellərlə  əhatəlidir.  Məsələn:  qazax:  çırılda  “şırılda”,  tarsılcfo 
“gurultu etmək”,  künkilt/e “mırıldanmaq”  və s.  qırğız:  lıpılö'tf 
“tez  hərəkət  etmək”,  lıkılr/a  “qaynaşmaq”,  dınqılrfo  “cınqıl- 
datmaq” və  s.  Qazax  və  qırğız dili  üçün bu  şəkilçi -la//-le  şə­
kilçisi  ilə  omonimlik  təşkil  edir.  -da//-de  şəkilçisi  hər  üç  dil 
üçün ortaqdır.  Sadəcə olaraq  qırğız dilində bu şəkilçinin -do// 
-dö variantları da görülməkdədir.
Q ətibə  M ahm udova.Q ıpçaq  qrupu  türk  dillərində m orfoloji y o lla
______________________
söz yaradıcılığı
______________________________
1  Г р ам м а ти к а  Н о гай ск о го   язы ка.  Ч еркесск-1973.с.208.
2 R əcəb li.  Ə .G öytürk dilin in  m orfologiyası.  B akı-2002.  s.  247
3
  Ö n er M ustafa.  B u günkü  K ıpçak T ürkyesi.  A nkara,  1998.  səh.69.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 390
XIV.  -k//-k.  Qədim  türkçə  dönəmindən  bəri  görülmək­
dədir.  Məs:  içiÄ:  “içəri  girmək”,  tagıA:  “dağa  çıxmaq”,  yol& 
“qarşılaşmaq” və  s.  Qədim  qıpçaqça:  keçi к “gecikmək”,  tatı к 
“yad  adam  kimi  danışmaq”  və  s.;  cığataycada:  atı/c  “ad  sal­
maq,  məşhur  olmaq”,  yagı£  “düşmən  olmaq”,  yoluk  “qarşı­
laşmaq”  və  s.  Bu  şəkilçi  müasir,  qazax,  dillərində  də  bu  gün 
işlənməkdədir:  qazax:  aşı/c  “acmaq”,  jolıA:  “qarşılaşmaq”, 
omı& “yerləşmək”,  biriA “birləşmək”,  kamık “üzülmək”,  öşiк 
“vuruşmaq”, molı£ “bollaşmaq, çoxalmaq” və s.
XV.  -gar//~ger.  İsimlərdən fel  düzəldən bu  şəkilçi  tiirk 
dilinin  bütün  dönəmlərində  çox  işlək  olmamışdır.  Qədim 
türkçə:  içker  “boyun  əymək”,  könülker  “düşünmək”,  tözker 
“esasına  vakif olmak”;  çığatayca:  Ъацкаг  “öncüllük  etmək”, 
kutkar “qurtarmaq” və s.  M.Öner bu  şəkilçinin  müasir qırğız, 
qazax  dillərində  işləndiyini,  lakin  o  qədər  də  məhsuldar  ol­
madıqlarını  yazır:  qazax:  sugar  “heyvan  və  ya  torpaq  sula­
maq”,  es ker  “diqqət  çəkmək,  xatırlamaq”,  ohgar  “düzəlmək, 
yaxşılaşmaq”  və  s.;  qırğız:  ba$kar  “idarə  etmək,  başa  keç­
mək”,  kutfcrr  “qurtarmaq”,  at kar  “ata  mindirmək,  yollamaq” 
və  s.  Bu  şəkilçinin  samit  ahənginə  uyğun  olaraq  var  olan 
-gar//-ger  (cingiltilərlə)  və -kar//-ker  (karlarla)  variantları  qa­
zax  və  qırğız  dillərində  ortaqdır.  Yalnız  qırğız  dilində  əlavə 
olaraq  dodaq  ahənginə  uyğun  -gor/-gör;-kor/-kör-  variantları 
da  var.1 Müasir  noqay  dilində  bu  şəkilçi  -kar/-kcr  variantla­
rında  təzahür edir.  Araşdırmaçılar bu  şəkilçinin  -qar,-qer  va­
riantının  da  noqay  dilində  olduğunu,  lakin  həddindən  aıtıq 
çox  az  miqdarda  düzəltmə  sözün  tərkibində  işləndiyini  söy­
ləyirlər.  Məs.:kutfcar  “xilas  etmək”,  suvqar  “suvarmaq”,  es-
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarbä-müqayisəli leksikolagiyası məsələləri, III
 c., 
Bakı, 201f
_
1 Öner Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  s.  66. 
Q ıpçaq qru pu  türk dillərinin leksikası.  səhifə 391

---

Qalibə M ahm udova. Q ıpçaq qrupu  türk  dillərində  m orfoloji y o l la
söz yaradıcılığı
________________________
ker  “xatırlamaq”,  at kar  “yola  salmaq”,  on qar  “səhvi  düzəlt­
mək” v ə s .1
ƏDƏBİYYAT
aj Azərbaycan dilində
1.  Azərbaycan ədəbi dili tarixi.  III cild, (XIX),  Bakı,  Şərq- 
Qərb, 2007.s .121.
2.  Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. 
Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı.  Bakı-  1960.
3.  Cəfərov  S. Müasir Azərbaycan dili.  Bakı-1982.
4.  Dəmirçizadə Ə.  Kitabi- Dədə Qorqud dastanlarının dili. 
B akı-1959
5.  Əsgər Ramiz.Mahmud Kaşğari və onun  “Divanü-lüğat- 
it- türk” əsəri.  Bakı-2008
6.  Qiyasbəyli M.N.Azərbaycan dilində morfoloji söz 
yaradıcılığı.  “M aarif’ nəşriyyatı.Bakı-1987
7.  Xəlilov B.Müasir Azərbaycan diliin morfologiyası.I 
h.,Bakı, 2007
8.  Məmmədov İ.T.  “Düzəltmə adların semantik xüsusiyyət­
ləri”.Azərbaycan dilində adların morfologiyası.  Bakı- 
1984
9.  Mirzəzadə H.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. 
Bakı,  1980.
10.  Rəcəbli.  Ə.Göytürk dilinin morfologiyası.  Bakı-2002
11.  Serebrennikov B.A., Hacıyeva N.Z.Türk dillərinin müqa­
yisəli tarixi qrammatikası.  Bakı-2002.
12.  Zeynalov.  F.  Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. 
Bakı, 2008.
1 Грамматика Ногайского  языка.  Черкесск-1973.с.208.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası.  səhifə 392
b) türk dilində
13.  Muharrem Ergin.  Türk dili.  İstanbul,  1997.səh.323.
14. Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak: Türkçesi.  Ankara,  1998.
c) rus dilində
15.  Баскаков.Н.А.Каракалпакский  язык.Ч.,П,Москва-1952.
16.  Баскаков.H.А.  Ногайский  я зы к ., М осква-1940.
17.  Бейсембаева 3. Нормализация словообразующих аф­
фиксов  имен существительных в современном  казах­
ском литературном языке.  АКД, Алма-Ата.  1982.
18. Грамматика киргизского литературного языка.  4.1, 
Изд-во  «Илим» Фрунзе-1987
19.  Грамматика Ногайского  языка. Черкесск-1973
20.  Кононов А.Н.Грамматика современного турецкого 
литературного языка. Москва,  1956.
21.  Орузбаева.Б.О.Словообразование в киргизском  языке. 
Фрунзе,  1964
22.  Севортян  Э.В.  Аффиксы глаголообразования  в 
азербайджанском языке.  Москва  1962
23. http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-97.htm
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, Ш  c.,B a k ı^ 2 0 1 2 ^
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 393

---