Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

ər kaplandı “adam  qab sahibi  oldu”,ar oğuzlandı  “adam   o ğ u z  
oldu”,  kəpəz uruğlandı  “pambıq qoza tutdu” və  s.  M üasir  q a ­
zax  dilində  də  bu  şəkilçi  geniş  şəkildə  işlənir.  Məs.:  b u lttc w  
“buludlanmaq”,  payda/ая  “faydalan”,  arlan  “utanmaq”,  m a -  
şıktan  “adət  etm ək”,  batır/ая  “cəsarət  etmək”,  kırıstan  “ h ir s ­
lənmək”,  iyelen  “sahib  olmaq”,  meyir/ея  “mərhəmət  e tm ə k ” , 
borış/ая  “borc  almaq”  və  s.;  qırğız:  kapa/ая  “kədərlənm ək” , 
can dan  “canlanmaq”,  niyetfen  “niyətlənmək”,  azapfan  “ə z a b  
çəkmək”,  ir den  “böyümək,  iriləşmək”,  ar dan  “utanm aq”,  c a - 
şddan  “yaşıllanmaq”,şat/ая “sevinmək,  nəşələnmək”,  ta m a k - 
tan  “yemək,  qarın  doyurmaq”,  n amıs/ая  “utanmaq,  p isin ə  
getmək”  və  s .1 Müasir  noqay  dilində  bu  şəkilçi  -lanZ-len  v a ­
riantlarında təzahür edir.  Məs.:  payda/ая  “faydalan”,  aşuvlaw  
“acıqlan”,  atlan  “atlan”,  уапк1ая  “işıqlan”,  bas/ая  “b aşlan ­
maq”,  suv/ая  “sulanmaq”,  оу/ая  “fıkirlənmək,  fikirli  o lm aq ” 
və s.1
 2
III. 
-laş//hş.  Ə.Rəcəbli  bu  şəkilçini  -la, -lə  şəkilçisinin 
derivatı,  törəməsi  hesab  edir.  Qədim  Göytürk  dilində  bu  şə­
kilçi  qeyri-məhsuldardır və cəmi  iki  söz əmələ gətirir:  ö g  (bi­
lik)  -   ögləş  (məsləhətləş),  söz  -   sözləş  (məsləhətləş).  “Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  bu  şəkilçini  bütün  hallarda  sözdüzəldici 
şəkilçi  kimi  qəbul  etmək  olmaz.  -laş,-ləş  o  zaman  bütöv  söz­
düzəldici  şəkilçi  qəbul  edilə  bilər  ki,  o,  öz  tərkib  hissələrinə 
-la,-lə  və  -ş  morfemlərinə  parçalanmasın” .3  Qazax:  kömek/ey 
“yardım  etmək”,  dostay  “dostlaş”,  pikir/e^  “fikirləş”,  irgeles 
“qonşu  olm aq”,  kezektes  “yer  dəyişdirmək”,  eseptes  “hesab­
laşmaq”,  sır las “birinə sirrini  açmaq”, el des “barışmaq, anlaş­
Q ətibə M ah m udova.Q ıpçaq  qrupu  tü rk  dillərin də  m orfoloji y o lla
s= = = = = = = _
__________ söz 
y a r a d ıc ılığ ı
________________________________
1 Ö n e r M ustafa.  B u g ü n k ü   K ıp çak  T ürkçesi.  A nkara,  1998.  səh.56. 
г
 Г р ам м а ти к а  Н о гай ск о го   язы ка.  Ч еркесск-1973.с.208.
^R əcəbli,  Ə .G ö y tü rk  d ilin in   m o rfologiyası.  B akı-2002.  s.  238.
Q ıpçaq qrupu  tü rk dillərinin  leksikası.  səhifə 382
maq”, kezdes “karşılaşmaq, rast gəlmək” və  s.;  qırğız:  salam- 
daş  “salamlaş”,  duşfnanc/a^  “düşmən  olmaq”,  azar daş  “dava 
etmək”,  dosfoy  “dostlaş”,  dengeeldeş  “rəqabət  etmək”,  mo- 
yundaş  “qucaqlaşmaq”,  coop/ay  “söhbətləşmək”,  borborcfoş 
“mərkəzləşmək”,və s.
IV . 
-a,-ə.Türk  dillərinin  bu  qədim  şəkilçisinin  adlara 
artırılaraq  fel  əmələ  gətirdiyi  faktından bəhs  edən  M.M.Mir- 
zəliyeva türk  və  türkmən  dillərində  bu  gün  də  işlənən  uza= 
felinin  uz  kökündən  məhz bu  yolla  əmələ  gəldiyini  qeyd  et- 
mişdir:“...uza=  feli  uz  sözünə  -a  şəkilçisinin  artırılması  ilə 
əmələ  gəlm iş  düzəltmə  feldir” 1.  Mirzə  Kazım  bəy in  fikrinə 
söykənən  alim  müasir Azərbaycan  dilində  sadə  fel  kimi  sa­
bitləşmiş yaşa=,  boşa=  fellərinin də  bu  yolla əmələ  gəldiyi­
ni  göstərərək  yazır:  “Getdikcə  həmin  şəkilçi  (-a  şəkilçisi  - 
Q.M.)  artırıldığı  sözün  tərkibində  daşlaşmış,  vahid  bir  söz 
kimi  formalaşmışdır.  Lakin  yaşa=  və  boşa=  fellərindən 
fərqli  olaraq,  uza=  feli  müasir  Azərbaycan  dilində  öz  var­
lığım qoruyub saxlaya bilməmişdir.”2
Göytürk  dilində  -a,-ə  -şəkilçisi  hərəkətin,  vəziyyətin  və 
prosesin  adım  bildirən  təsirsiz  fellər,  hərəkətin,  prosesin  əla­
mətini  ifadə  edən  təsirli  fellər,  hərəkətin, prosesin  predmetini 
ifadə  edən  təsirli  fellər,  hərəkətin  aləti,  materialı  mənasını 
ifadə  edən  təsirli  fellər yaradır.  Məs.:  ata  “adlandır”,  yarlıka 
“əmr  et”,  yaşa  “yaşa”,  sana  “say”,  sığı ta  “sıtqa”,  tilə  “dilə”, 
boşa “boşa”  .
M .Kaşğarinin  "Divanü-lüğət-it-türk”  əsərində  bu  şəkil­
çinin  əsasən  təkhecalı  sözlərə  artırılaraq  həmin  sözlərlə bağlı
AM EA Nəsimi adma Dilçilik  İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri,  III c.,  Bakt, 2012
1  M .M İrzəliy ev a.  M ə n a   növ  şəkilçili  fellərin  etim o lo ji  təh lili.T ü rk   dillərin in  
tarix i-m ü q ay isəli  lek sikologiyası  m əsələləri,  1  cild,  B ak ı,2004,  s.  173
2 Y enə  orada.
Q ıp ç a q  qru pu  türk dillərinin  leksikası.  səh ifə 383

---

m üxtəlif mənalı  sözlər yaratdığım görürük.  Divanda b u   ş ə k il ­
çinin -ı,  i-,  u-,  ü,  variantı da var.  Məs.:yaza “yayladı”, ə r k i ş -  
lağda yazadı  “adam  yayı  qışlaqda keçirdi”,  aşa  “yedi”,  a r   a ş  
aşadı  “adam  yemək  yedi”,  küçə  “taladı,  güclə  “aldı”,  tü n ə  
“gecələdi”,  baya  “varlandı”,  kinqw  “genişləndi”,  yəni  “d o ğ ­
du”,  urağut yənidi “qadın  doğdu”,  kam  “qanadı” və  s.  B u   ş ə ­
kilçinin  nümunələrinə  qədim  qıpçaqcada  və  cağataycada  d a  
rast  gəlinir.  Qıpçaq:  boşa,  капа,  oyna,  yaşa  və  s.  C ıg a ta y : 
örte, orna, oyna, tona və s.1
M.Öner  bu  şəkilçinin  işlənmə  dairəsinin  türk  dilin d ə 
getdikçə  zəiflədiyini  söyləyir.  Lakin bununla belə  bu  şəkilçi, 
demək  olar  ki,  bütün  türk  dillərində  işlənməkdədir.  Q a za x : 
ata  “adlandırma”,  deme  “yardım  etmək,  dəstəkləmək”, jiy n a  
“toplamaq”,  oyna  “oynamaq”,  nıka  “sıxışdırmaq”,  aşa  “y e­
mək”,  üste  “əlavə  etmək”,  sıldıra  “uğuldamaq”  və  s.;  qırğız: 
tişe “süd dişlərini tökmək”, közö “dəlmək,dəlik açmaq”,  keze 
“nişan  almaq”,  tünd  “gecələmək”,  küçö  “qüvvətləndirmək”, 
sana “saymaq”, omo “yerləşmək” və s.
Bu  şəkilçinin  -a/-e  variantları  qırğız,  qazax  dillərində 
ortaqdır.  Sadəcə  olaraq  dodaq  ahənginin  daha  güclü  olduğu 
qırğız dilində  bu morfoloji  göstəricinin -o/-ö  şəkillərinə  daha 
çox  rast  gəlinir.  Müasir  noqay  dilində  bu  şəkilçinin  -laJ-le 
morfoloji  göstəricisindən  əmələ  gəldiyi  iddia  edilir.  Lakin 
-la/-le  şəkilçisinə  nisbətən  -a/-e  şəkilçisi  çox  az  işlənir.  Əsa­
sən  də  noqay  dilində  bu  şəkilçi  samitlə  bitən isim  köklərinə 
artırılır.  M əs.:ata “adlandırma”,  aşa “yemə”,  sana “sana”,  tile 
“dilə”,  ota  “atla”,  капа  “qana”  və  s.  Müasir  qaraqalpaq  di-
Q ətibə M ahm udova.Q ıpçaq qrupu  türk  dillarinda m orfoloji y o lla
söz yaradıcılığı
 
___ _
1 Öner Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara,  1998.  səh.58.
2 Грамматика погайского  языка. 
Ч е р к е с с к - 1 9 7 3 .с . 2 0 7 .
Qıpçaq qrupu lilrk dillərinin leksikası. səhifə 384
lində  bu  şəkilçi  -a//-e  variantlarında  reallaşır.  Məs.:  til  -  tile 
“dilə”, orın -ormla “qarışdırıb əritmək,  qarışdırmaq” və s.1
V. 
-al,-əl,-L  “Türk dillərinin ən qədim sözdüzəldici (fel- 
düzəldici)  şəkilçilərdən  olsa da,  -/, -al, -əl  şəkilçisi  göytürk di­
lində  az  məhsuldardır.  Abidənin  mətnində  bu  şəkilçi  ilə  dü­
zəlmiş  cəmi  4  söz  mövcuddur.  Abidələrin dilində  bu  şəkilçi 
vasitəsilə  adlardan  (sifət  və  saylardan)  müəyyən  bir  keyfiy­
yət, əlamət, kəmiyyət əldə etmək, hala,vəziyyətə  keçmək mə­
nası ifadə edən təsirsiz fellər yaradır.  Məs.: tüzəl “düzəl”, tir// 
“diril”,  arıl  “arıqla”,  ükwl  “çoxal”.2  Qazax,  qırğız  dillərində 
işlənən  isimlərdən  təsirsiz  fellər  yaradan  və  qeyri-ınəhsuldar 
olan  bir  şəkilçidir.  Dil  tarixində  bu  şəkilçinin  nümunələrinə 
az  rast  gəlinir.  Qədim  türkcə:  çavıl  “məşhur  olmaq”,  koya/ 
“dərinləşmək”,  tusul “faydası  toxunmaq”,yoka/ “yox olmaq”; 
qıpçaqcada:  yoka/  “yox  olmaq”,  yinçge/  “incəlmək”  və  s.; 
cığatavcada:  aza/,  ona/ “xəstəlikdən qurtulmaq”,  kar şul “qar­
şılamağa  getmək”,  sag al  “sağalmaq,  sağlığına  qovuşmaq”; 
qazax:  jo g al  “yox  olmaq,  qeyb  olmaq”,  suva/  “suyu  quru­
maq”,  on al  “düzəlmək,  doğrulmaq”  və  s.;  qırğız:  cogol  “yox 
olmaq, qeyb olmaq”, onol “düzəlmək” və s.
Çox  az işlənən bu şəkilçinin -/ şəkli  qazax və qırğız dil­
lərində ortaqdır.  Fəqət yalnız qırğız dilində yardımçı  sait kimi 
-u,  -ü-  saitlərini də ala bilər.  Yəni qırğız dilində -/ şəkilçisinin 
-lu,-lü  variantına  da rast  gəlinir.  /- şəkilçisinin  qədimdən  bəri 
saitlə birləşmiş şəkli olan -al,-el variantları da qazax və qırğız 
dillərində  işlənməkdədir.  Bu  iki  dil  arasında  yenə  də  qırğız 
dili  fərqlənir.  Çünki  qırğız  dilində  -al, -el  şəkilçisinin  -ol,-öl 
variantları  da mövcuddur.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c.,  Bakı, 2012
1 Грамматика погайского  языка.  Черкесск-1973.с.308.
! Rəcəbli.  Ə.Göytürk dilinin morfologiyası.  Bakı-2002.  s.  245.
Q ıp ç a q  q ru pu  türk dillərinin  leksikası.  səh ifə 3 8 S

---