Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

olduğu kimi dastanda da Beyrəyə bir günlük bəylik verilir.
Dastandan  diqqət  çəkən  digər  bir  cəhət  kişi  və  qadm 
toyların,m  (məclisinin)  ayn-ayn  keçiriİməsidir.  Toplanmış 
etnoqrafık materiallara əsaslanaraq demək olar ki, Ordubud 
bölgəsinin  bir  su-a  kəndbrində  və  Ordubad  şəhərində  də 
toylar  bu  qaydada  keçirihnişdir.  Qadm  toylarmda  kişilər 
iştirak  edə  bilməzdilər.  Türk xalqları  üçün xarakterik olan 
bu  adətə  Azərbaycanm  bir  su'a  bölgələrində  ciddi  əməl 
edilmişdir.
Yuxarıdakı mətndən görünür ki, bəylik verilməsi toyda 
olur.  Heç təsadüfı  deyil ki,  toyu  olan  oğİan  indi  də  «bəy» 
adlanır.  Qıza  isə  həmişəkindən  fərqli  olaraq  xanmı  deyil, 
gəHn  deyirlər.  Oğlanm  bəyliyi  toy  bitənə  qədər  davam 
edirdi.  Hazırda  bu  ifadə  formal  xarakter  daşıyır.  Faktiki 
olaraq bəy heç bir hakimiyyətə və ya İmtiyaza malik olmur. 
Yəni Beyrəyİn m alik oiduğu hüquq indiki  toylarda görün- 
mür.
Tamnmış türkoloq X.  Koroğlu bəyin «bəyhk hüququ» 
məsələsinin təzə  bəyə  böyük hörmət və  sayğmm  azərbay- 
canhlarm toylarmda  son illərə  qədər qorunub  saxlandığmı 
xüsui qeyd edir ( 68, s .ll5 ].
«Kitabi—Dədə  Qorqud»  boylarmda  igidlərə  bəylİk  bir 
qayda  olaraq,  ilk  hünərdən  sonra  veriÜr.  Eyni  zamanda, 
onlar həmin vaxt evlənmək hüququ qazamrlar. Oğuz igidləri 
üçün  bəylik  haqqı  evlənmək,  ayrıca  yurd  qurmaq,  mala, 
mülkə  sahib  olmaq,  idarə  etmək  hüququ  qazanmaq  idi. 
Sosial yöndən yanaşsaq, toyun bəyi  də  bütün bu hüquqları 
qazanır. Müqayisəh araşdırmalar göstərir kİ, adət ümumtürk 
xarakteri  daşımaqla,  Orta Asiya,  Sibir,  Altay,  Volqaboyu 
türkiərdə toy günü oğlana (bəyə) xüsusİ imtiyazlar verilməsi 
ilə səciyyələnirdi və indi də qalmaqdadır.

---

Toylarda «Bəyin bəylik gecəs»inə oxşar məclisiər Azər- 
baycanm digər bölgələrində  «xan-xan»,  «xan-vəzir»  adlan 
iJə keçirilmişdir. Azərbaycan mərasim folklorunun görkəmli 
araşdırıcılarmdan  Bəhlul  A bdulla  həm in  oyundan  bəhs 
edərək onun aşıqla oynanıldığım  xəbər verir. Aşıqda toox- 
an-xan (padşah), alçı,  vəzir, bik (bök)-cəllad, cik-günalıkar 
(bəzi  yerlərdə  buna  oğru  deyilir  -H .Q .Q .).  Aşıqlar  atıhr. 
Tooxan düşənin sahibi xan (şah) okır.  Digər vəziyyətlər də 
aşıqlann  duruş  vəziyyəti  ilə  müəyyənləşdirilir.  Hər  dəfə 
günahkar cəzaİandınhr.  Məclisə şənlik qatıhr. Beləcə oyun 
davam  edir.  Ola  bihr  ki,  şah  növbəti  oyunda  günahkar 
olsun.  Cəza  hər  cür  verilir:  oynamaq,  oxumaq,  məclisə 
şimiyyat gətirmək və s.  [42, s .138-139'.
Bu  məclisin  «Bəyin  bəylik  gecəsi»ndən  fərqi  ondadır 
ki,  toyun  bəyi  burada  oyunçu  kimi  iştirak  edir.  Yəni  o, 
oyuna qatılır.
Toyda  belə  məclislər  Dagıstan  tərəkəmələrİ  arasmda 
) 
da  yayılmışdır.  Burada  toyu  idarə  edən  «şah»  adlanır.  0 , 
özünə vəzir, vəkil və çavuş seçir.  Şah məclisi idarə edərkən 
qaydanı  pozanları  cərimələyir.  Bəzən  günahkar  bir  dirəyə 
bağlanır, üstünə soyuq su atılır. Çavuşun vəzifəsi şahın əm- 
rlərini  elan  etməkdir  [48,s. 172-173].  Karaim  türklərində 
buna bənzər gecə keçirilir. Həmin gecə oğlanın «subayhqdan 
vida  gecəsi»  adlanır.  Şənliklər,  məzhəkəli  oyunlar  gecə 
yarısına kimi davam edix. Oxşar adət Orta Asiya xalqlarmda 
da mövcuddur [69,s.314
Adətin  tarixiliyinin  və  genezisinin  araşdınlması  onun 
qədim dövrdə formalaşmaqla, ümumtürk xarakter daşıdığını 
sübut edir.
Toy müddətində məclisi şənləndirmək, sağdış və soldışın 
bəyə  diqqətini  artırmaq  məqsədilə  bəyə  məxsus  əşyalarm 
56

---

(ayaqqabı,  dəsmal,  tütün  qabı,  papaq,  qurşaq  və  s.)  və  ya 
«bəyin  oğurlanması»  adəti  də  vardı.  Fon-nalaşmış  adətə 
görə,  sağdış-soldışm   başı  qarışan  kimi  istənilən  adam, 
əsasən bəyə münasib adamlar bəyin qolundan yapışıb öziəri 
ilə müəyyən bir yerə aparırdılar. Bəy müqavimət göstərməz 
və  səs  salmazdı.  O ğurlayanlarm   razılığı  olmadan  bəy 
apanlmış  (gizlədilmiş) yerdən  çıxa bilməzdi.  Elə ki,  bəyin 
oğurlanması  ilə  bağlı  xəbər yayıldı,  sağdış-soldış bəyi  ax- 
tarardılar. Bəyi oğurlayanlar onu qaytannaq üçün öz şərtİərini 
irəli sürürdülər:  müəyyən miqdar pul,  qonaqlıq və s. Təklif 
qəbul  ediidikdən  sonra  bəy  qaytarüardı.  Olurdu  ki,  bəyi 
kiçik  oğlan  uşagı  oğurlayırdı.  Sağdış-soldış  təkcə  bəyin 
özünü  deyil,  onun  şəxsi  əşyalarmı-ayaqqabı,  papaq  və  s. 
qorumalı  idilər.  Nəzarətdən  yayman  kimi  kimsə  papağmı, 
ayaqqabısmı  qaçırır,  əvəzində  pul  alaraq  qaytanrdı.  Adət 
Azərbaycanm digər böigələri üçün də xarakterik olmuşdur.
Bəylik, hərəmxanaya sərbəst getmək hüququnun izlərinə 
Bilqamıs dastanmda da rast gəlirik.  Bİlqamısa bu hüququn 
göbəyi kəsiləndən verildiyi bəlli olur 
{1,
 s.21). Bir məsələni 
qeyd  etməkdə  fayda  vardır  ki,  göbəkkəsmədən  müəyyən 
hüquqlarm verilməsi adəti türk xalqları arasmda son dövrlərə 
qədər qaÜBaqda idi.
Toplanmış  materiallardan  bəlli  olur  ki,  oğlan  evində 
«Bəyin  bəylik  gecəsi»  keçirilərkən  qız  evində  ona  oxşar 
şənliklər  olurdu.  Bu  məclislərdə  ərə  gedən  qız,  təzə  gəlin 
müəyyən  imtiyazlara malik olmaqla ətrafmdakı  cavan  qız- 
gəlinlər  onu  əyiəndirməyə  çalışmaqla  məzəkəli  oyunlar 
təşkil  edirlər.  Müqayisəli  tutuşdurmalar  həmin  məclislərin 
Bamsı  Beyrəklə  bağİı  boydakı  qadm  məclislərinə  uyğun 
gəldiyini  göstərir.  Beiə  məclislərində  «şəbihçıxarma»  adlı 
raəzhəkəli oyun təşkil  edilirdi.  Cavan gəlin və  qızlardan bir

---