Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

neçəsi qiyafələrini dəyişdirib, üz-gözlərini gizlədərək məclisi 
şənləndirirdilər. Bəzən özlərinə saqqal-bığ qoyub kişilər kimi 
hərəkət edirdilər.Xalq arasmda «Xma gecəsi» adı  ilə bilinən 
bu məclislərdə «haxışta» mühüm yer tuturdu. Buna çox vaxt 
«haxışta getmək»  deyirdilər.  Xma  gecəsi  oğlan  evindən qız 
evinə  gələn  qızlar  5-6  nəfərdən  ibarət  dəstə  düzəldirdilər. 
Eyni sayda qız tərəfmdən də dəstə düzəldilirdi. Hər dəstənin 
başçısı  olurdu.  D əstələr  bir-birlərindən  4-5  m etr  aralı 
dayanırdılar. İlk olaraq hansı dəstənin başlayacağı müəyyən- 
ləşdirilirdi.  Dəstəbaşı  ilk  dördlüyü  söyləyirdi.  Yeriərində. 
sağa-sola  hərəkət  edən  qızlar  çəpik  çalırdılar.  Bu  zaman 
xüsusi  ritm  alımrdı.  Həmin  ritmin  sədaları  altmda  qızlar 
bellərini əyərək bir-birlərinə doğru gəlirdilər, aradan keçmək 
şərtİ İIə dəstələrin yeri dəyişirdi. Hərəkətli, naqarətli deyişmə 
başlanırdı.  Uzun  illərdən  bəri  Naxçıvan,  həmçinin  tarixən 
Naxçıvanla bağlı olan Dərələyəz və Qara Kilsə böigələrində 
çox sayda haxışta toplamışıq. Haxıştalarda sevgi, məhəbbət, 
ailə-məişət münasibətləri əsas yer tutur. Həmçinin, bölgələrə 
uyğun  olaraq məşğuliyyətlə bağlı haxıştalar da mövcuddur:
Badyada qaymaq gərək, haxışta 
Qablara yaymaq gərək, haxışta 
Qohuma qız verənin, haxışta 
Gözlərin oymaq gərək, haxışta
5 } f 
J ) 5  
♦
Pəncərənin milin çək, haxışta 
Yandır onun külün çək, haxışta 
Qohııma qız verənin, haxışta 
Əngin ayır, dilin çək, haxışta
Yuxandakı iki haxıştada həm qohumdan qız alan, həm

---

də qohuma qız verən pislənir. Yəni qohum nikahlar müsbət 
qarşılanmır.
Oğlan  və  qızlarm  sosial  vəziyyəti  i b   bağh  haxıştalar 
məciisdə xüsusi yer tuturdu:
Haxışta gedə bilmirəm, haxışta 
Behm i əyə bilmirəm, haxışta 
Özüm dövləth qızı, haxışta 
Kasıba gedə bilmirəm, haxışta
Qardaş tərifı:
Çıxdım aya baxmağa, haxışta 
Qapıya qıfıl taxmağa, haxışta 
Qardaşım xnıa göndərib, haxışta 
Gəhn əhnə yaxmağa, haxışta
Qara toyuq nindədir, haxışta 
) 
Yumurtası hindədir, haxışta
Qızm giıllü yaylığı, haxışta 
Qardaşımın cibindədir, haxışta
Haxıştalar dövrə uyğun olaraq dəyişir və zənginləşir:
A mərtəbə, mərtəbə, haxışta 
Görünür beş mərtəbə, haxışta
4
Indi qız sevən oğian, haxışta 
Gərək gedə məktəbə, haxışta.
Məclis  davam  etdikcə  təkrarlanmaya icazə verilmirdi. 
Haxışta məclisi  bir  tərəf məğlub  olana,  yəni  qarşıhq  verə 
bilınəyənə qədər davam edirdi. Uduzan tərəf məchsə xidmət 
göstərirdi.
Ordubadm  bəzi  kəndlərində  xma  gecəsi  qızın yaxın

---

rəfiqələrij qohum və tanış qızlar təzə gəlinin yanına (başına) 
toplaşdıqlarından, lıəmin məclis «qızbaşı» adlanırdı.
Göründüyü  kimi,  «xına  gecəsi»,  üm um iyyətb,  xına 
ilə  bağlı  adətlər  Naxçıvan  toylarm da  xüsusi  yer  tutur. 
Müqayisəli  araşdırmalar  sübut  edir  ki,  xma  çox  qədim 
dövrlərdən  azərbaycanlılarda  və  digər  türk  xaİqlarında 
şadhq,  yəni  sıxıntıdan  və  yasdançıxma  rəmzi  ohnuşdur. 
«Kitabi-Dədə Qorqud»da qızlar əlləri biləyindən xınahdu-Iar. 
Dastanda bədbəxt hadisə, xüsusən yasla bağh  olaraq, «qız- 
gəlinlər  kas-kas  gülməz  oldu,  qızıl  xına  ağ  əlinə,  yaxmaz 
oIdu»  [16,3.57]  -  ifadəsi  işlədilir.  Yash  qadmlar xma yax- 
madıqları  kimi,  çox  vaxt  istəkhsi  dustaqhqda,  çətinlikdə 
olan  qızlar  da xma  yaxmazdılar.  «Aşıq  Qərib»  dastanında 
Qərib yad ölkədə olduğu 7 il müddətində Şahsənəmin əlinə 
xma yaxmadığı məlum olur:
Qış  dolandı, yenə bahar açıldı,
Körpə quzu anasmdan seçildi,
Yeddi ildə on dörd bayram keçildi,
Həna yaxmamışam yar,  sən gedəli  [3,s.460^.
DeməU,  Qərib  gedəndən  sonra,  hətta  bayramlarda 
belə,  Şahsənəm xma yaxmamışdır.  Lakin Qərib  öz gəlişini 
şadhq, birlik,  qovuşmaq hesab edərək deyir:
Dillərdə dastandır Tiflis almasi,
Min tümənə dəyər saçın hörməsi,
Yar, sənə gətirdim Hələb hənası,
Ağ əllərə yaraşır, bir bax Sənəm  [3,s.460  .
Xalq  arasmda  xma  ilə  əlaqəli  işlədilən  «Bu  xına  o 
xınadan deyil» ifadəsi diqqəti cəlb edir. B.AbduIIa yazır ki, 
xalq  arasmda deyilənlərə görə,  bir qız hələ uşaq ikən əiinə 
xma qoyar və hər dəfə atasımn qabağmda oynayarmış. lllər 
ötür.  Qız  böyüyüb  ərə  verilir.  Xma  gecəsi  əllərinə  xına 
60

---

qoyuldııqdan  som'a  qız  yenə  gəlib  atasının  qabağmda rəqs 
edəndə atası onu utandırmaq üçün deyir: «Bu xma o xmadan 
deyib>  [42^s.l43
Deyilənlə bağİı digər rəvayətdə isə; Nənəsi ata-anadan 
yetim  qalmış  qız  nəvəsini  sevindiiTnək  üçün  əllərinə  xma 
qoyur. Hər xm a qoyduqca qız əl çalıb oynayınnış. Artıq bu, 
adət  şəkli  alır.  Nəhayət,  qız  böyüyüb  ərə  verilərkən  əlinə 
xına  qoyanda  yenə  nənəsinin  qabağmda  oynayır.  Nənəsi 
həmin ifadəni işlədir:  «Bu xma o xmadan deyil». Beləliklə, 
bu ifadə elin  dilinə düşür.
Qeyd  edək  ki,  Naxçıvanda  bu  deyim  hər  hansı  bir 
məsələnin  dəyişdiyini  bildirmək  məqsədi  iiə  də  işlədilir. 
Yəni  bu  iş  belə  olmayacaq.  Müqayisəli  araşdırmalar  xma 
ilə bağh adətlərin və  inamlarm digər türk xalqları, eyni za- 
manda türklərlə qarşılıqh təmasda olan xalqlar arasmda da 
geniş  yayıldığmı  göstərir.  «Xmayaxma»  ilə  bağh  adət  və 
inamlar Anadolunun hər tərəfmdə, xüsusən Şərqi Anadoluda 
geniş yayıhnişdır [32, s  .90].
H.Tanyunun  məlumatmdan  aydm  olur  ki,  toylarda 
«xmayaxma»  ilə  bağlı  adətlər,  inam lar  bolqar,  qaqauz 
türkləri  arasmda  da  yayılmışdır.AnadoIunun  bir  sıra  böl- 
gələrində xma gecəsi oğlan evindən gələn qadmlara «yenge 
yemegi»  deyilən  yem ək  verihr.  Xma  gecəsi  əyləncələri 
içərisində «DavulIu dügünlər», «Gəlin ağlatma», «Kız anası 
ağlatma»  geniş  yayılmışdır  [37,  s.  199-200].  Quzey  İraq 
türkmənlərində xmanı gəiinin əllərinə və ayaqlarma qisməti 
bol  hesab  edilən  qadm  yaxır  [4,s.I26].  Dağıstan  türkmən- 
lərində  «xma  gecəsi»,  «qızlar  gecəsi»  adlanır.  Burada 
müxtəlif şənliklər keçirilir.  «QızIar şorpası»  adlanan xörək 
bişirilİr. Qızlar əllərinə xma qoyurlar. Gəlinin əlinə, ayaqlarma 
da xma qoyulur [48,3.171*.

---