Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

hərəkətə  gələ  bilən,  istiliyə,  kökbrini  atmaq,  qida  almaq 
üçün  torpağa,  bütün  bu  proseslərdə  boğulmamaq  üçün 
havaya,  nəfəsə  möhtac  olan  bitki  bunun  parlaq  misalıdır. 
Özgə  sözlə  desək  onun  da  Cəmrətə  ehtiyacı  var.  Yaz  da 
doğuima, var olma,  oyanma məqamıdır ki,  o  dörd ünsürün 
birləşməsi  nəticəsində  baş  verə  bilər.  Bu  inanış,  realhq 
özünü  dərk  edən  hər  bir  insana  və  insanhğa  aiddir.  Biz 
türklər  həm in  inam larm ın  m ayasını  qoruıxtaqia  onu 
özüm üzəm əxsus  adət  və  m ərasim lərlə  zənginləşdirib, 
özümüzünküləşdirib,  qoruyub saxlamışıq.
Qeyd  edək ki,  ‘'Dörd ünsür”  məsələsi  bir  sıra  orta  əsr 
mənbələrinə,  şifahi  xalq  yaradıcıhğma  daha  çox  ab  (su), 
atəş(od), xak(torpaq), bad(külək) kimi daxil  olmuşdur: 
M əndədir yer ilə göyün hikməti, həm qüdrəti,
Abu  atəş,  xakü  badü  cümlə  ərkan  məndədir(26,s.88) 
Bu  məsələnin  bürclər  üzərində  izahma  da  ehtiyac  var  ki, 
keçmiş  bihm   adam lan  buna  çox  önəm  verirlər.  Çünki,  bu 
dəyişilmə  insanlarm  yoza  bilməsindən  yuxarıda  olmaqla 
daha çox  elmi  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Xalq  arasmda olan 
inama görə çillə-beçələr dörd dəyişikliyin təmsilçisidir. Biz 
yuxarıda bunları  ardıcılhğı ilə verdik.  İndi  isə qədim  mən- 
bələrdə,  astronom ik  təqvimdə  ortaq  cəhətləri  nəzərdən 
keçirək; İlk çərşənbə Kiçik çillədən sonrakı, yəni qışm son 
aymm  ilk  çərşənbəsinə,  indiki  təqvimə  görə  fevrahn  20- 
dən  sonraya  uyğun  gəlir.  Astronomik  təqvimə,  bürclərə 
münasibətinə  görə  Günəş  Balıq  bürcünə  daxil  olur.  Bahq 
isə  suyun  təmsilçisidir.  Ümumiyyətiə,  qədim  mənbələrə 
görə  bürclər  üçlü  qaydada  bölünərək  dörd  ünsürü  əhatə 
edirlər.  Həmin  bölgüyə  görə  Bahq,  Xərçəng,  Əqrəb  suyu, 
Qoç,  Şir,  Oxatan  odu,  Buğa,  Qız,  Oğlaq  torpağı,  Əkizlər, 
Tərəzi, Dolça havanı təmsil edir. B unlan nəzərə alsaq qışm
49

---

son ayı Bahq (su), yazm  ilk ayı Qoç (od, istilik), yazın orta 
ayı  Buğa  (torpaq),  yazın  son  ayı  Ekizlər  (hava).  Beləliklə 
bu bölgü bir xaiq  deyiminə  də  uyğun gəhr:  «Qışm  bir  ayı 
yazdandır, payızm bir ayı qışdan». Bu ifadədən erkən yazm 
Kiçik çihədən sonra başlandığım söybm ək olar. Heç təsadüfi 
deyil  ki,  xalq  arasmda  Çillə  beçələr,  Boz  ay,  Ağlar-gülər 
adları ilə yanaşı bu aya «Bayram ayı» da deyihr. Qışdan bir 
ay  alan yaz el  arasmda «tərlan quş»  adlandınlır və  deyihr: 
«Yaz  bir  tərlan  quşdur,  tutdun  tutdun,  tutanmadm  uçub 
gedəcək».  Bu  o  deməkdir ki,  ihn əsası  qışın sonundan,  ilk 
oyanmadan Cəmrət düşməsindən başlayır, bir ay müddətinə 
təbiət  yenidən. doğulub,  nəfəsə  gəiir.  Bu  dörd  bitkinlik 
halmda əhalinin məşğuhyyəti, xüsusən əkinçilik və maldarhqla 
bağh bütün işlər başa çatdırılmahdır ki, sonrakı yetişmə və 
yığılma  dövründə  əl  boş  qalmasm.  Burada  bir  deyimi  də 
xatırlamaqda fayda görürük: «Qorxmaym qışdan ki, qabağı 
yazdn, qorxun yazdan ki,  qabağı qışdır».
Nəticə olaraq çərşənbələr həyatm,  doğulmanm, var ol- 
manm  əsası  olan  dörd  ünsürlə-su,  od,  torpaq  və  hava  ilə 
bağh yaranmışdn.  Bir  də vurğulamaqda  fayda  görürük ki, 
Axır  çərşənbə  müstəsna  olmaqla  qalan üç  çərşənbədə  heç 
bir  mərasim  keçirilməyib.  Mərasim,  şənlik  varolmadan, 
bütövləşmədən  sonra  baş  verər  ki,  bu  da  Ilaxırdadır.  Ilin 
Axır çərşənbəsi olsa da hələ il başa çatmayıb.  Ona görə də 
Axır  çərşənbə  nə  qədər  təntənəh  keçsə  də  ona  bayram 
deyilmir.  Novruz  isə  bu  təntənələrin  zirvəsi,  ilin  təhvil- 
təslimi,  yeni  günün  başlanması  bayramıdır.  Xalq  təqvimi 
dərindən  araşdırıldıqca  onun  elmi  əsaslara  söykəndiyi, 
xalqmıızm milli  kimhyi,  düşüncə  tərzi  ilə  bağhhğı  ortaya 
ÇDor. 
Bunlara əsası olmayan əiavələrin edilməsi qondarmadan 
özgə  bir  şey  deyil.  Hansı  təbiət  ünsürü  ilə  bağlıhğmdan
50

---

asılı olmayaraq xalqm min illər qoruyub saxladığı, m üxtəlif 
inamlarla zənginləşdirdiyi,  daha çox türk düşüncə  tərzi  ilə 
bağlı oİan çilləbrin adlarmın qorunub saxlanmasma, onlara 
keçmişdə olduğu kimi əməl  edilməsinə böyük ehtiyac var: 
Əzəl Yalançı çərşənbə, ikİnci çərşənbə-Xəbər / Külə çərşənbə, 
üçüncü  çərşənbə-  Quyruqlu  /  Qara  Çərşənbə,  dördüncü- 
Axrr İlaxır çərşənbə.
1 .4 .  N A X Ç I V A N  T O Y L A R I N D A  V Ə  
“ K İ T A B İ  D Ə D Ə   Q O R Q U D ” D A  B Ə Y L İ K  M Ə S Ə L Ə S İ ,
N O V R U Z D A  « X A N B Ə Z Ə M Ə »  A D Ə T İ :
O R T A Q   C Ə H Ə T L Ə R
Uzun illərdən bəri Naxçıvanda xalq  arasmda yayılmış 
bir  deyim  bizləri  düşündürməkdə  idi:  «Bir  günün  bəyliyi 
də  bəylikdir».  Toplanmış  etnoqraflk  materiallardan  bəlli 
oldu  ki,  deyim  çox  əski  çağlara  dayamnaqla Azərbaycan 
türklərinin toyla bağlı adətİərində xüsusi yer tutınuşdur 
XX  yüzilliyin  70-ci  illərinə  qədər  Naxçıvanm  Şərur, 
Sədərək,  Şahbuz və Culfa bölgələrində toyun ikinci  gecəsi 
oğlan  evində  xüsusi  bir  məclis  qurulurdu.  M əclisə  təzə 
bəyin yaxm dostları, münasib insanlar toplanurdılar. Qədim 
zamanlardan formalaşmış adətə uyğun olaraq musiqiçilərin 
iştirakı  ilə  böyük  şənlik  və  əyləncə  məclisi  qurulurdu. 
Məclisin əvvəlində kəndin  ağası,  bəyi yeni  evlənən oğlanı 
bəy olması münasibəti ilə təbrik edib  ona hədiyyə verər və 
deyərdi ki, bəy, nə əmriniz olsa gözüm üstünə. Yəni,  sənin 
bəyliyini  qəbul  etdim.  Beləliklə,  o  qanuni  bəyin,  xanm 
yerinə  yetirdiyi  vəzifələrə  sahİb  olmaqla  ətrafdakılardan 
özünə  vəzir,  vəkil,  cəllad,  vergi  məmuru  və  s.  seçirdi. 
Bundan  sonra  yeni  bəylik  başlayırdı.  O  istədiyi  adamı
51

---