Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

əhəmiyyəti vardır. Lakin müsbət tərəflərlə yanaşı problemin 
öyrənilməsində yerli materiallardan, xüsusən etnoqrafık çöl 
materiallanndan  geniş  istifadə  edilmədiyindən  müəyyən 
məsələlər dolaşıq sahnmışdır. Bu özünü daha çox çərşənbələr, 
Novruz  bayramı,  Quyruq doğdu və  s.  göstərir.  Hər şeydən 
öncə  müəliiflərin  eyni  mövqedən  çıxış  etməməsi  vahid 
fıkirə  gəlməyə  imkan  vermir.  Bunun  başlıca  səbəbi  isə 
onlann bəzilərinin yerli materiallardan az istifadə etmələri, 
onlan birbaşa xalqm özündən deyil dolayısı ilə toplamalan 
və ya toplatdırmalarmdan qaynaqlamr. Bunlan nəzərə alaraq 
son  illərdə  daha  çox  doİaşıq  salman  çərşənbələrlə  əlaqəli 
məsələyə münasibət biidirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. 
Qeyd  edək  ki,  bizdən  ə w ə l  bu  məsələ  G.  Yoloğlunun 
yazılarmda  müzakirə  mövzusuna  çevrilmişdir  (27,  s.l34- 
152). Bizim əw əlki yazılanmızda, A. Orucovun dissertasiya 
işində (25) problemm Naxçıvanla əlaqəli ümumi tərəflərindən 
bəhs  olunsada  müəyyən  məsələlərin  elmi  izahma  ehtiyac 
duyulur. B izyazm ı nəşrə hazırlayarkən tarixi mənbələrdən, 
hər  hansı  müəllifm  əsərindən  çox  başlıca  diqqəti  xalq 
arasmdan toplanmış  materiallara yönəltmişik.  Çünki  onlar 
təhrif olunmamaqla reallığı daha çox əks etdirhlər.
Naxçıvanda  xalq  arasmda  qışm  son  ayı  Çillə-beçələr, 
və  ya  çərşənbələr  adı  iİə  dörd  yerə  böiünür.  Göyüzünün 
daha çox buİudlu olması İIə əlaqədar olaraq bu dövr Boz ay 
da adlanır.
Xalq  arasmda  olan  inama  görə  Kiçik  çillədən  sonrakı 
ilk  çərşənbədən  başlayaraq  Novruz  bayrammaqədərki  hər 
çərşənbədə  təbiətdə  müəyyən  dəyişikliklər  baş  verir.  To- 
pianmış  etnoqrafık materiailara söykənərək demək olar ki, 
Naxçıvanda  hər  çərşənbənini  aynca  adlan  vardır.  Həmin 
adlar bölgələr üzrə  fərqlənsələr  də  birinci  çərşənbə-  Əzəl,
42

---

Yalançı  çərşənbə,  ikinci  çərşənbə-Xəbər,  Külə  çərşənbə, 
üçüncü  çərşənbə-  Quyruqlu,  Qara  Çərşənbə,  dördüncü- 
Axır (İlaxır) çərşənbə adlanır. Bu adlar daha arxaik olmaqla 
xəbəri  gəldi,  formalaşdı  və  axıra çatdı.  Üç  çərşənbədə  Or- 
dubadm  bəzi  kəndlərində  axşamüstü  od  yandırılır,  axır 
çərşənbə  isə  çox  təntənəli  qeyd  edilir.  Cuzi  fərqlərlə  belə 
bölgü G.Yoloğluda da vardır (27, s.l39). Toplanmış materi- 
allara əsaslanaraq deyə bilərik ki, xalq arasmda son dövrlərə 
qədər  adlar  belə  bilinmişdir.  Bununla  yanaşı  çərşənbələr 
təbiətdə  baş  vermiş  dəyişikiikləriə,  Özgə  sözlə  desək  dörd 
ünsürlə  əlaqələndirilir.  Belə  əlaqə  olmasma  baxmayaraq 
xalq  çərşənbəni  onun  əlamətləri  ilə  adlandn-mırdı.  Son 
dövrlərdə  m üxtəlif məqalələrdə,  xüsusən  televiziya  veri- 
lişlərində çərşənbələr xalq arasmda olan adiarma görə deyil 
dörd  ünsürə  uyğun-Su,  Od,  Torpaq  və  Yel  çərşənbələri 
deyiİməyə  başlanmışdır.  Digər  çərşənbələrin  adı  unudulsa 
(unutdurulsa)  da Axır çərşənbə  qalmaqdadır.  İstər-istəməz 
düşünməli olursan çərşənbənin axın  olduğu kimi ə w ə li  də 
oimalıdır.  Yəni,  yuxarıda  dediyimiz  adlar qorunub  saxlan- 
malıdır. Digər xoşagəlməz hal eyni gündə, ayn-ayrı televiziya 
canallarmda çərşənbələrin müxtəlif adlarla təqdim edilməsidir. 
Beləki, kanalm birində Su çərşənbəsi, digərində Od çərşənbəsi 
qeyd edilir. Bunlar bir tərəfə, guya xalq arasmda hər çərşən- 
bədə  aid  olduğu  ünsürlərlə  bağh  mərasimlərin  keçirildiyi 
qeyd edilir.
Inama  görə  hər  çərşənbə  bir  ünsürü  təmsil  edir.  Xalq 
arasmda  olan  məlumatlara  söykənərək  demək  olar  ki,  son 
dövrlərə qədər Axır çərşənbə müstəsna olmaqla digər çərşən- 
bələr  geniş  şəkildə  qeyd  edilməmişdir.  Sadəcə  olaraq  Or- 
dubadm bəzi kəndlərdə, həmin gündə, axşam od yandum aq 
adəti olmuşdur. Əlavə olaraq heç bir adətə əməl edilməmişdir.
43

---

İnaına görə günbrin əsas əlaməti el arasmda Cəmrə, Cəmərə, 
Cəlimə  adı  ilə  bilinən  dəyişiklikliyin  baş  verməsidir.  Bu, 
«Cəmrə düşməsi» adlamr. Deyirlər ki, Ə w əl (Əzəl), Yalançı 
çərşənbədə  Cəmrə  suya  düşdü,  sular  coşmağa,  qızmağa, 
dəyişilməyə  başladı.  İnama  görə  həmin  gündən  quyularm 
suyu artır, sularm donuşluğu aradan qabcır, Quyruqdoğduda 
kəsərdən düşmüş (tərkibi dəyişilmiş) şor sular (mineral bu- 
laqlar) müalicəvi xüsusiyyətlərini bərpa edirlər. Bu dövrdən 
yazm ilk əlaməti olan sularm bulanması baş  verir.  Sonrakı 
çərşənbələrdə  Cəmrə  ardıcıİ  olaraq  oda,  torpağa,  yelə 
(küləyə) düşdüyünə inamlır. Öncə Cəmrə məsələsinə açıqlama 
gətirmək  istərdik.  A raşdırm alar  nəticəsində  sözün  ərəb 
mənşəli  «cəmərət»dən  yarandığı,  sözün  kökünün  «cmr»- 
buxar, hərarət anlamma gəldiyi məİum olmuşdur. «Fərhənge 
Səbba» lüğətində sözün üç mənada işləndiyi yazıhmşdır ki, 
bundan  biri  buxar,  hərarət,  yəni  istiİik,  enerji  anlamma 
gəbnəsidir.  Lüğətdə  yazılıı  ki,  bu  qışm  axır  aymda,  yeddi 
gündən bir yerdən qalxanhərarəti anladır (14, s.340). Oxşar 
fıkirlər Qahirədə nəşr edihniş «Tacəl Əruz» kitabmda da öz 
əksini tapmışdu: (28, s.564). (Tərcümədə yardımcı olduğuna 
görə F. Elyazova minnətdarhq edirik). Beləliklə, Cəmrənin 
Cəmərət sözünün təhrif edihniş fonnası olduğunu müəyyən 
edə  bildik.  Bizcə  sözün əlavə  şərhinə  ehtiyac  qalmır,  xalq 
arasmda olan inama tam aydmhq gəlir. Ilk Cəmrədən sonra 
sular bulansa da, qaynayıb-coşsa da havalar soyuq olduğundan 
xalq bunu Yalan çərşənbə,  Əzəl  çərşənbə  adlandırır.  Ikinci 
çərşənbədə  havalarm  isinməsi,  yazm   əlaməti  olan  bəzi 
çiçəklərin açıhnası baş verir ki, bu Xəbər çərşənbə adlamr. 
Həmin  dövrdən  ağaclara  quİluq,  ildən  asıh  olaraq  bəzi 
məhsullarm əkiknəsi başlanır, subay heyvanlar yaxm örüşlərə 
otarılmağa  çıxarıln:,  bəzi  köçəri  quşlar,  xüsusən  leyləklər

---