Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

Beləcə,  qışla  birlikdə  m üxtəlif  şən lik b r  və  mərasimlər 
başlanardı.  Xalq  arasmda  deyildiyi  kimi:  “Qış  hazırİığı 
olanlar  onun  ağırhğmı  hiss  etməzdilər” .  Topladıgımız  bir 
rəvayətdə  deyilir  ki,  qışm  sərt  vaxtı  (el  arasmda  “oglan 
çağı”),  bayırda  çovğun,  şaxta  qümc  kimi  kəsir.  Xan  baxır 
ki,  nökər  çox  narahatdır.  Ona  deyir  ki,  çıx  eşiyə  küləyə 
denən  uğuldamasm,  o  mənə  heç  nə  edə  bilməz.  Nökər 
eşiyə  çıxıb  qayıdır.  Xan  soruşur  ki,  dedin.  Nökər  deyir: 
“Bəli”.  Xan  deyir:  “O,  sənə  nə  dedi?” .  Nökər  cavab  verir 
ki, 
0
 dedi: “Xanla işim yoxdur, amma, səni ağlar qoyacağam”. 
Xan nökərin qışa hazır olmadığmı bilir və ona pul verir ki, 
get  qış  hazn'hğı  gör.  Nökər  qayıdıb  gələndə  xan  deyir  ki, 
deyəsən yenə qar-borandı. Nökər cavab verir ki, xan sağolsun 
onun bizə gücü çatmaz.
Naxçıvan bölgəsinin bir su'a kəndlərində  və Naxçıvan 
şəhərində fevral aymda yəni, «qışm oğlan çağmda»,  «kiçik 
çillə tüğyan  edən  vaxt»  xalq  arasmda  «Xıdu: Nəbi»  adı  ilə 
bilinən mərasim təntənə ilə qeyd edilir. Toplanmış etnoqrafık 
m ateriallara  əsaslanaraq  dem ək  olar  ki,  bayram   X ızır 
peyğəmbərin şərəfmə keçirilir. Lakin maraqh cəhət bundan 
Ibarətdir ki,  bayram nəyə  görə məhz fevralda,  qışın ən sərt 
vaxtı qeyd  edilir. Məİum olduğu kimi, X ızır peyğəmbər ən 
çox çətinlik anmda insanlara yardıma gəİir. Qədim Azərbaycan 
və Anadolu tüi'klərinin  inamma görə  qışın  çətin  dövründə, 
hazırlanmış  qida, yanacaq və yem ehtiyatmm azaldığı vaxt 
Xizır peyğəmbərin  çağınhnası  onun  yardımma böyük  eh- 
tiyacla bağhdır. Xızır özü ilə xız gətirəcək, havalar istiləşəcək 
«qara  qış»a  son  veriləcək.  Qışm  ağırhğmı  bİIən  xalq  dar- 
dakılara  yardıma  çatan  Xızır  peyğəmbəri  çağırmaq  üçün 
onun  şərəfmə  mərasim  keçirir.  Etnoqrafık  m ateriallara 
söykənərək  demək  olar  ki,  bayram  kiçik  çillənin  10-  cu
35

---

günü,  yəni  fevralm  9-da  qeyd  olunur.  Bir  məsələ  xüsusi 
vurğulanm alıdır  ki,  N axçıvan  şəhərində  yanlış  olaraq 
mərasim  Islamla  əlaqələndirilərək  Kiçik  çillənin  ilk  cümə 
axşammda  qeyd  olunur.  Deməli  bu  konkret tarixdən  çıxır. 
Hətta  xalq  arasmda  «bəylərin  xıdın»,  «nökərlərin  xıdırı», 
«rəiyyətin  xıdın»  deyə  mərasimin  üç  cümə  axşamı  qeyd 
edildiyi  də  söylənm əkdədir.  Ə dəbiyyiat  m ateriallarına 
söykənərək  demək  olar  ki,  şimal  yarımkürəsinin  bir  sıra 
xalqlarında  fevralm  9-u  və  10-da  buna bənzər mərasimlər 
vardır.  Həmin  mərasimlərdə  məqsəd  istiliyi  çağırmaq,  qışı 
yoia  salmaqdır.  Hətta  geniş  meydanda  qışın  m üqəw asını 
düzəldib  yandırıılar.  Deməli  mərasim  müəyyən  cəhətdən 
bəşəri  xarakter  daşım aqla  s ırf  astronom ik  m əsələlərlə 
bağlıdır. Yəni bu sabit vaxta malikdir.
Naxçıvanda  Xıdır  Nəbinin  əsas  simvolu  qovurğa  və 
qovut  hesab  edilir.  Qovurğa  ilə  bərabər  çətənə,  küncüt, 
günəbaxan toxumu,  şabalıd,  badam,  noxud  və  s.  qovrulur. 
Qovurulmuş toxumlar qovurğa ilə qanşdırılır. Qarışığa iydə, 
kişmiş, mövüz və başqa çərəzlər də qatıhr. Qovurğa kərkirə, 
əl daşı (dəstər) adlanan alətlə çəkilir və qovud hazırlanırdı. 
Quru  qovudu  yemək  çətin  olduğundan  ona  doşab,  şəkər 
tozu əlavə edib ovurlar. Bu qovudu yeməyi asanlaşdımıaqla 
bərabər onu şirin  edir.  Çəkiİmiş  qovudu  bir qaba  doldurub 
axşamdan yükün üstünə və ya taxçaya qoyurdular ki, Xızır 
peyğəmbər gecə ona əl  basacaqdır.  Inama görə belə qovud 
şəfaverici  xüsusiyyətlərə  malik  olur.  Xıdır-Nəbidə  nişanh 
qızlara, təzə gəlinlərə pay aparmaq adəti geniş yayılmışdır. 
Bayram  gecəsi  oğlan  uşaqları  qapılaı-a  gedib  torba  atar və 
bayramhq alardılar. Bayranıhq ahnaq üçün uşaqlar aşağıdala 
sözləri  oxuyai'dılar:

---

Xıdıra Xıdır deyərlər,
Xıdırın paymı verərbr.
Və yaxud:
Çatma-çatma çatmaya,
Çatma yerə batmaya,
Hər kəs X ıdınn paymı verməsə,
Istəyinə çatmaya.
Müxtəlifvai'iantda olan uzun şeirparçasmı yəni, Xızırla 
bağh  sözləri  lıər  kəs  əzbər  bilirdi.  Olurdu  ki,  söziəri 
söyləməyi ev sahibi tələb edirdi.
Beləcə, bütün tamş-bilişlərin, qohumlarm qapısmı gəzib 
pay  toplayırdılar.  Xıdır  Nəbidə  m üxtəlif  inamlara  əməl 
edilir. Həmin gün evin kişisi baltanı götüilib gəlii' barverməyən 
ağacm  yanma  və  ucadan  deyir  ki,  hava  soyuq  keçir,  bu 
ağac  isə  barsızdır,  kəsirəm  yandıraq.  Kənardan  bir  nəfər 
yaxmlaşıb  onu  mtur  ki,  kəsmə  bu  11  bar  verəcək.  Adət 
«balta çəkmə» adlamr. Oxşar inam yumurtlamayan toyuqlara 
qarşı da ediUr. Onlar bir təlisə yığıhr, sahibi deyir ki, dadlıq 
qurtarıb  bunlar  isə  yum urtlam ırlar  aparıram   ham ısm ı 
cəsdirəm. Belə toyuqlara Xıdır Nəbi qovurğası səpmə adəti 
vardır.  Inama  görə  bundan  som'a  toyuqiar  yumurtlamağa 
başlayırlar. Xalq arasmda mərasimin bir mənalı olaraq Xızır 
peyğəmbərin  şərəfmə  keçirildiyi,  çətinlikdən  qurtarmaq 
üçün edildiyi söylənilir. Doğu Anadolunun bəzi yörələrində 
bu vaxt Hz. Xızır üçün üç gün oruc tutulur. Doğan Türkdoğan 
«AIevi İslam inancı içerisinde Hz. Xızır» məqaləsində yazır 
ki, inama görə ocak ( yanvar) aymm son həftəsindən başla- 
yaraq şubat (fevral)m  18- ə qədər hər aşirət və  ocak üç gün 
oruc tutmahdır. Bu «Xızır orucu», orucluqdan sonra verilən 
pay isə «Hz. Xızır loxması» adlanır. Bu «Qurani- Kərim»in
37

---

«İnsan»  surəsinin ayələri,  Hz.  Əli, Hz.  Fatimə  və  ailəsinin 
3  gtin  oruc  tutması  ilə  bağlıdır.  Müqayisəli  araşıdırmalar 
sübut edir ki, Naxçıvanda bu inam yoxdur.
Qarşılıqlı müqayisələr göstərir ki, Anadolunun bir sıra 
bölgələrində,  Balkanm  müsəlman-  türk  xalqları  arasmda 
«Xızır  günü»  aprelin  23-  də  qeyd  olunur.  Bu  gündən  əsl 
yazm  başlandığma,  5>  6  may  isə  Xızır peyğəmbərlə  Ilyas 
peyğəmbərin görüşünə inanılır. Diqqət verilsə bu Naxçıvanda 
«qara yazın», «yazan qurunım» bitməsinə uyğun gəlir. Belə- 
liklə  istilik və yaşıllıq  məbudları  birbşirlər.  Bundan  sonra 
mal- qara, xüsusən quzular üçün şeşə sovuşur («şeşə sovan»), 
meyvə ağaclarmın və digər bitkiləri şaxta vurması təhlükəsi 
tam  keçir.  Oxşar  inam  Naxçıvanda  «  Gülənay»,  «Gülay» 
adlan ilə qeyd olunmuşdur. Bütün bunlar Xıdır Nəbi, Xıdır- 
İlyasla  bağb  xalq  arasmda  olan  adət  və  inamlardır.  Eimi 
ədəbiyyatlarda, yazılı İTiənbəIərdə Xızır peyğəmbərlə, Xızır 
Nəbi ilə bağlı m üxtəlif fıkirlər mövcuddur. Müəlliflərin bir 
qismi  Xızır  sözünü  istilik,  etnos  adı,  təqvim  adətləri  ilə 
bağlayu:lar. Təbii ki, X ıdırN əbi mərasimi təqvimlə bağhdır. 
Lakin adətin Xızır peyğəmbərin şərəfmə keçirildiyi,  ondan 
kömək umulduğu aydm şəkildə görünməkdədir. Anadoluda 
və dünyanın  digər türk xalqlarmda Xıdır Nəbi,  Xıdır-EIIəz 
bayramı ilə əlaqəli Yaşar Kalafatm “Hezret Hızırdan Sultan 
nevruza” kitabında geniş məlumat və ümumiləşmələr vardır
(33).
Hz.  Xızır  darda  qalanlarm  imdadma  çatır,  xəsətələrə 
şəfa verir, insanı muradma çatdırır. «Kitabi Dədə Qorqud»da 
Hz.  Xızır  yaralı  vəziyyətdə  olan  Buğacın  üstünə  gəlir, 
yarasmı  sığallayib  deyh- ki,  bu yaradan sənə  ölüm yoxdur, 
dərmanm  ana südü,  dağ  çiçəyidir (16,  s.39).  «Aşıq Qərib» 
dastanmda  Qəribi  Şahsənəmə  çatdırır  (3,  s.358)  çox darda
38

---