15
hadisələrin səbəb və köklərini araşdırmaq, obyektiv gerçəkliyi,
həqiqəti üzə çıxarmaq üçün konkret tarixi material, sübut və
faktlar kimi dəyərləndirmək zəruridir.
Faktların qeydə alınması, ciddi elmi axtarışlar tarixi
saxtalaşdırmanın qarşısına sipər çəkə bilər. Bu baxımdan Er-
mənistan ərazisindəki türk-Azərbaycan mənşəli onomastikanın,
xüsusən etnotoponimlərin tarixən mövcud olmuş coğrafi
mənzərəsinin bərpasına çalışaq. Hər şeydən əvvəl Ermənistanda
türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsi ilə bağlı aparılmış və
aparılan siyasətin konturlarını aydınlaşdıraq.
Əziz Ələkbərli Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin
müxtəlif prinsiplər əsasında dəyişdirilməsini faktlar əsasında
şərh etməyə çalışmışdır. «Qədim türk-oğuz yurdu – Ermənistan»
əsərində müəllif türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsinin
aşağıdakı səkkiz prinsipini qeydə almışdır: 1) sovet
ideologiyasının təbliğatı bəhanəsi (Gümrü-Aleksandropol-
Leninakan); 2)erməni millətindən olan tarixi şəxsiyyətlərin adını
əbədiləşdirmək bəhanəsi (Kəvər-Yeni Bəyazid-Abovyan); 3)
hərfi tərcümə (Daşqala - Karaberd); 4) bəzi adlardakı «böyük»,
«kiçik», «yuxarı», «aşağı» sözlərinin erməniləşdirilməsi (Böyük
Ayrım-Medz Ayrum); 5) bəzi adlardakı «kənd» sözünün
erməniləşdirilməsi (Lalakənd-Lalıgyuğ); 6)erməni tələffüzünə
uyğunlaşdırma (Həkəri-Akori); 7)qədim tarixi adın müasir
azərbaycanlı adı ilə dəyişdirilməsi (Haqqıxlı-Səməd Vurğun);
8)tarixi adı itirmək üçün onun bir neçə dəfə dəyişdirilməsi
(Hacıqara-Makodaşen-Lernapat). (30, 5-6).
Ə.Ələkbərlinin təklif etdiyi prinsipləri belə qruplaşdırmaq
mümkündür: 1)siyasi motivləşdirmə yolu ilə toponimin dəyişdi-
rilməsi; 2) yeni tarixə və mədəniyyətə istinadla toponimin dəyiş-
dirilməsi; 3)tərcümə yolu ilə
dəyişdirmə; 4)fonetik
uyğunlaşdırma yolu ilə dəyişdirmə; 5)qədim adın izini itirmək
məqsədilə dəyişdirmə.
Ermənistanda türk mənşəli toponimlərin dəyişdirilməsi
prinsiplərinin dəqiqləşdirilməsi elmi əhəmiyət kəsb edir. Çünki
16
bu prinsiplər hazırkı addan əvvəlki ada keçidi gerçəkləşdirməyin
yeganə vasitələrindən biridir. Məsələn, Kamo toponominin XX
əsrə aidliyi, bu adla adlandırılan yaşayış məskəninin qədimliyi
faktından çıxış etməklə onun bundan əvvəlki adının olmasını
sübuta yetirmək mümkündür. Əlbəttə, adların dəyişdirilməsinin
vaxtında qeydə alınması, gələcəkdə adın təkrar dəyişdirilib
əvvəlki vəziyyətə gətirilməsi üçün hüquqi əsas verməsə də,
tarixi həqiqətin təsdiqini reallaşdırır.
Ermənistanın türk mənşəli onomastik vahidlərinin təd-
qiqinin ilkin vacib məsələsi bu adların toplanıb qruplaşdı-
rılmasıdır. Əldə olan materiallar müəyyən toplu yaradır. Son
dövrlərdə nəşr olunmuş elmi-tarixi əsərlərdə Ermənistan
ərazisindəki türk onomastik vahidlərinin, əsasən toponimlərin
qeydə alınması istiqamətində xeyli iş görülmüşdür (Bax:19; 20;
30; 60 və s).
Əlbəttə, istinad etdiyimiz ədəbiyyat siyahısı tam deyil və
daha ümumi səciyyəli olanları əhatə edir. Göstərilən işlərdə
toponomik onamastikonun yaradılması üçün böyük material
vardır. Lakin bütövlükdə bunlar müxtəlif onim tipləri üzrə tam
onomastikonların hazırlanması üçün yetərincə deyildir. Son
illərdə Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli tam onomastikonun
bərpası və yaradılması istiqamətində prof. H. Mirzəyevin
tədqiqatları qiymətlidir. Bu tədqiqatlarda kənd və daha kiçik
yaşayış məntəqələri daxilindəki onimlər qruplaşdırılır, onların
böyük hissəsi qeydə alınır (Bax: 54, 3-6; 56, 14-18; 57, 26-34;
58, 38-44 və s).
Təbii ki, prof. H.Mirzəyevin bu istiqamətdə apardığı təd-
qiqat işləri Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli onimlərin
toplanması, onların yaşlı nəslin hafizəsindən pozulmamış qeydə
alınması üçün son dərəcə vacibdir. Bununla belə qeyd
edilməlidir ki, bütövlükdə göstərilən sahədə hələ xeyli iş
görülməlidir. Biz belə hesab edirik ki, tədqiqatlar yalnız
toponimlərin öyrənilməsi ilə məhdudlaşmamalı, bütün
onomastik mənzərənin bərpasına istiqamətlənməlidir.
17
Ermənistan ərazisində mövcud olmuş etnotoponimlərin
öyrənilməsi problemi qeyd edilmiş tədqiqatlar cərgəsində xüsusi
yer tutur. Çünki etnotoponimlər tayfa və qəbilə adları əsasında
yaranan onomastik vahidlərdir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək
lazımdır ki, toponimlərin xalqın daha qədim tarixi ilə bağlı olan
bu tipinin hərtərəfli öyrənilməsi sahəsində də dilçiliyimizdə az iş
görülmüşdür. Elmi ədəbiyyatda Azərbaycanda, o cümlədən
qərbi Azərbaycanda yayılmış toponimlərin 70 faizinin tayfa və
tayfa başçısının adı ilə adlanması fikri qeyd olunur.
Ermənistan ərazisindəki toponimlər arasında doğrudan da
etnotoponimlərin sayı az deyildir. Məsələn, Eymur, Orand,
Çovdar, Çabanlı və s.
Eymur etnotoponiminin Ayrum//Ayrım//Imer//Imir vari-
antları vardır. Ermənistanda bu etnotoponim Ayrum, Ayrum
Mets, Ayrum Pokr kənd adlarında qalmışdır. Yuxarıda to-
ponimlərin saxtalaşdırma məqsədilə dəyişdirilmə prinsiplərini
nəzərdən keçirərkən «böyük» və «kiçik» sözlərinin tərcümə
edilməsi göstərilmişdi. Mets -böyük, pokr-kiçik mənasında
olduğundan, əslində Ermənistanda Böyük Ayrım, Ayrım, Kiçik
Ayrım toponimlərinin olduğu aydınlaşır.
Eymur sözünün etnonim olması Mahmud Kaşğarinin lü-
ğətində qeyd edilmişdir. Müəllif göstərir ki, eymurlar oğuz
tayfalarının iyirmi iki nəslindən biridir. Eymur etnotoponiminin
Ermənistanda üç kəndin adında əksini tapması həmin torpaqların
türklərin qədim yaşayış məskənlərindən olmasını bir daha
sübuta yetirir. Göründüyü kimi, Ermənistan ərazisində türk
etnoslarının tarix boyu məskunlaşmasını aşkarlamaqda həmin
ərazidəki türk mənşəli etnotoponimlərin tədqiqi müstəsna
əhəmiyyət kəsb edir. Maraqlı cəhət odur ki, Ermənistan
ərazisində areal etnotoponimlər daha geniş yayılmışdır. Verilmiş
nümunə Ermənistan ərazisindəki areal etnotoponimlərdən
biridir.
Etnotoponimlərin tədqiqi isə bilavasitə xalqın ictimai-si-
yasi həyatı ilə bağlı olub onun tarixinin müxtəlif mərhələlərində
Dostları ilə paylaş: |