Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda Abdullayeva Səyyarə Nicat qızı
Əmtəə bazarında qiymət üzrə rəqabətin təkmilləşdirilməsi perspektivləri
Yüklə 1,17 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Alıcıların sayı İsteh salçı– satııların sayı Bir alıcı
- Təbii
- Qanuni
- Nəticə və təkliflər
2.3. Əmtəə bazarında qiymət üzrə rəqabətin təkmilləşdirilməsi perspektivləri Əvvəlki paraqrafda marketinq sistemində qiymətin əmələ gəlməsi məsələ-ləri nəzərdən keçirildi, qiymətin əmələ gəlməsinin marketinq təhlili aparıldı. Və qiymətin əmələ gəlməsinə təsir göstərən çoxsaylı amillər nəzərdən keçirildi. Firmanın fəaliyyət göstərdiyi bazarın tipi bu amillər içərisində özünəməxsus yer tutur. Çünki, bazarın tipi, oradakı rəqabət səviyyəsi qiymətin əmələ gəlməsinə təsir edən ən vacib amillərdən biri olmaqla həm tələbin səviyyəsinə, həm xərclə-rin həcminə, həm də qiymətqoymanın məqsədlərinə təsir göstərir. Bir qayda olaraq əmtəə bazarının aşağıdakı tiplərini fərqləndirirlər [17]: Cədvəl 2.7 Əmtəə bazarının tipləri
Xalis rəqabət bazarı (polipoliya) istisna olmaqla göstərilən bazar tiplərinin hamısını əslində monopoliya adlandırmaq olar. Çünki bu bazar tiplərinin hər biri mahiyyətcə bu və ya digər dərəcədə inhisarlaşmanı əks etdirir. Sadəcə olaraq, burada söhbət inhisarlaşmanın formasından və dərəcəsindən gedə bilər. Müasir dövrümüzdə xalis rəqabət demək orlar ki, mövcud olmadığından bazarda fəaliyyət göstərən əksər müəssisələr əlverişli şərait olduqda inhisara çevrilə və ya inhisar birlikləri yarada bilərlər. Bu baxımdan bazar monopo-lizminin, monopoliya şəraitində istehlakçıların hüquqları və qiymət məsələlə-rinin araşdırılmasına ciddi ehtiyac duyulur. Klassik nöqteyi- nəzərdən inhisar əvəzedilməsi çətin olan əmtəənin istehsal və satışının bir firmanın əlində cəmləşməsidir. Lakin müasir şəraitdə inhisar öz klassik mənasından xeyli uzaqlaşaraq daha geniş məna kəsb etməyə başlamışdır. Belə ki, hazırda nəinki satıcı, hətta alıcı inhisarları da vardır ki, bunlar da öz növbəsində növ müxtəlifliyinə malikdir. Bütün növ inhisarların meydana gəlməsi dörd əsas səbəbdən qaynaqlanır. Bunlar təbii, qanuni, əqdi və feli (əməli) səbəblərdir. Təbii səbəblər. Bəzən bir firma hər hansı bir xammalın (məsələn, neft, qızıl) ölkədəki bütün ehtiyatlarına sahib ola bilər. Bu xammalın bütün istehsal və satışını öz əlində cəmləşdirən firma monopoliya gücünə malikdir. Qanuni səbəblər. Bəzən qanunlar çətin əvəzedilən bir malın tək istehsalçısı və satıcısı olmaq hüququnu bir firmaya verə bilər. Müxtəlif məqsədlərlə yara-dılan belə monopoliyaların aşağıdakı növləri vardır: Maliyyə məqsədli (dövlətin gəlir əldə etməsi) monopoliyalar. Bu məqsədlə yaradılan monopoliyalar qanuna əsasən bəzi malların yeganə istehsalçısı olmaq hüququna malikdirlər. Məsələn, balıqçılıq sahəsində «Kaspian Fish Kompany». Sosial məqsədli monopoliyalar. Belə monopoliyaların yaradılmasında əsas məqsəd gəlir əldə etmək deyil, əhalinin bəzi sosial xidmətlərlə ən yaxşı şəkildə təmin olunmasıdır. Elektrik enercisi istehsalı, şəhərdaxili nəqliyyat və s. sahələrdə bu cür monopoliyalar mövcuddur. Hüquqi məqsədli monopoliyalar. Yeni kəşflərin tətbiqi və haqsız rəqabətin qarşısını almaq məqsədilə, ixtiraçı şəxslərə və ya firmalara patent verilməsi ilə meydana gəlir. Əczaçılıq sənayesində bu cur monopoliyalar geniş yayılmışdır. Əqdi səbəblər. Eyni bir sahədə fəaliyyət göstərən firmalar bəzən öz aralarındakı rəqabəti aradan qaldırmaq üçün ortaq hərəkət etməyə yönəlirlər. Əgər bu firmalar öz aralarında razılaşma (əqd) bağlayaraq tək firma kimi hərəkət edə bilərlərsə, monopoliya yaratmış olurlar. Bu cür monopoliyaların müxtəlif növləri vardır. Bunlardan ən geniş yayılanları kartellər və trestlərdir. Kartel. Bu bir bazardakı firmaların rəqabəti aradan qaldırmaq üçün muqavilə bağlayaraq yaratdıqları birlikdir. Kartel müqaviləsi imzalayan firmalar öz mövcudluqlarını saxlamaq şərtilə, ancaq müqavilədə nəzərdə tutulan məsələlərdə ortaq hərəkət etməyi öz üzərlərinə götürürlər. Muqavilədə nəzərdə tutulmayan məsələlərdə isə sərbəstdirlər. Firmalar müəyyən bir qiymətdən ujuz mal satmamaq (qiymət karteli), bazara müəyyən bir miqdardan artıq mal yeritməmək (miqdar karteli), satış ərazisini bölüşdürmək (bölgə karteli) məsələlərində razılaşa bilərlər. Trest. Trest firmaların rəqabəti aradan qaldırmaq məqsədilə birgə hərəkətdən daha irəli gedərək, birləşib, tək firma kimi hərəkət etmələridir. Bu birləşmə nəticəsində tresti əmələ gətirən firmalar müstəqil hərəkət etmək hüquq-larının böyük bir qismini itirirlər. Adətən, trest bir firmanın eyni sahədə fəaliy-yət göstərən digər firmaların səhmlərinin 50%-dən çoxunu ələ keçirməsiylə yaranır. Feli (əməli) səbəblər. İstehsal gücləri artdıqja məhsul vahidinə düşən xərc-lərin azaldığı və ya optimal istehsal gücü həcminin çox böyük olduğu sahələrdə bir firma tədricən bütün bazara hakim olaraq inhisara çevrilə bilər. Öz istehsal güclərinin həcmini həddən artıq böyüdərək həm məhsul vahidinə düşən xərcləri aşağı salan, həm də bazarın tələbini demək olar ki, tamamilə ödəyəcək qədər məhsul istehsal edən firma aşırı rəqabətə girərək sahəyə yeni firmaların girmə-sinin qarşısını alır. Yuxarıda sadaladığımız inhisarlar arasında ən vacibləri, həm də ən təhlü-kəliləri əqdi və feli səbəblər üzündən yaranan inhisarlardır. Bazara təklif etdiyi əmtəənin miqdarını azaldaraq satış qiymətini yüksəldən inhisarçı əldə etdiyi mənfəətin həcminin artmasına nail olur. İstehsalın həcminin süni olaraq azaldılması iqtisadiyyatdakı resursların sektorlar arasında optimal bölüşdürülməsinin qarşısını alır. İnhisarçının əldə etdiyi əlavə mənfəət isə gəlir-lərin cəmiyyət üzvləri arasında ədalətlə bölüşdürülməsinə mənfi təsir göstərir. İnhisarların bazarı ələ keçirərək istehlakçıların əleyhinə qərarlar verməsi onlara qarşı narazılıqların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. İlk belə narazılıqlar ABŞ-da başlamışdır. Nəticədə 1890-cı ildə «Şermanın antiinhisar qanunu» qəbul olunmuşdur. Bu dünyada ilk antiinhisar qanunu olmaqla inhisarlaşmaya səbəb ola biləcək bütün müqavilələri (açıq və ya gizli) qadağan edir. 1914-cü ildə ABŞ-da yeni bir antiinhisar qanunu, «Kleyton qanunu» qəbul edildi və bu qanunun bəzi maddələri 1936-jı ildə dəyişdirildi («Robinson-Patman qanunu»). «Robinson-Patman qanunu»na görə şirkətlər arasında inhisarlaşmaya səbəb ola biləcək istənilən birləşmə və ya firmanın başqa bir firmanı satın alması qadağan edilmişdir. II Dünya Müharibəsindən sonra Avropa ölkələrində də antiinhisar qanun-ları qəbul edilməyə başlandı. Artıq dünyanın demək olar ki, bütün dövlət-lərində, o cümlədən respublikamızda antiinhisar qanunvericiliyi mövcuddur. İnhisarçılığa qarşı bu cür ciddi mübarizəni zəruri edən səbəblər aşağ-da-kılardır:
Bütün bü səbəblər üzündən inhisarçılığa qarşı nəinki dövlət, hətta vətəndaş hərəkatı qrupları, qeyri-hökumət təşkilatları səviyyəsində də mübarizə aparılır. Çünki inhisarçılıq bilavasitə jəmiyyətin mənafeyinə toxunur. İnhisarçılığa qarşı mübarizə konsyumerizmin də tərkib hissəsinə çevrilmiş-dir. Konsyumerizm (ingiliscə jonsumer-istehlakçı) – satıcılara münasibətdə alıcıların hüquqlarının və təsirinin genişləndirilməsi uğrunda vətəndaşların və dövlət orqanlarının təşkil edilmiş hərəkatıdır [4]. Konsyumerizmin əsas ideoloqları J.Helbreyt, J.Qobson, J.Dyüzenberri, K.Boçar, R. Karson, R.Neyder və b. hesab olunurlar. Konsyumerizm özü isə ilk dəfə XX əsrin əvvəlllərində ABŞ-da meydana gəlmişdir. O vaxtdan bəri çoxlu konsyumerist qruplar meydana çıxmış, istehlakçıların mənafeyini müdafiə edən bir sıra qanunlar qəbul edilmişdir. İstehlakçıların hərəkatı Skan-dinaviya və Benilyüks ölkələrində xüsusilə güclü vüsət alaraq, beynəlxalq miqyasda da yayılmışdır. Bu hərəkatın genişlənməsi nətijəsində 1960-cı ildə İstehlakçılar Birliklərinin Beynəlxalq Təşkilatı (İnternational Organization of Jonsumer`s Unions – İOJU) yaradıldı. İOJU istehlakçıların hüquqlarının qorunması sahəsində dünyada ən nüfuzlu təşkilatdır. 1997-ci ildə 68 ölkədən 172 istehlakçı birliyi bu təşkilatın üzvü idi. 9 aprel 1986-cı ildə BMT Baş Assambleyasının qəbul etdiyi «istehlak-çıların maraqlarının müdafiəsinə rəhbərlik prisipi» təşkilatın fəaliyyətinin ideoloci əsası və subyekti kimi qəbul olunmuşdur [17]. Konsyumerizm konsepsiyasının 60-90-cı illərdəki inkişafı göstərir ki, fərdi hüquqlar uğrunda mübarizə öz yerini cəmiyyət maraqları naminə mübarizəyə vermişdir. Həm də bu tək bir ölkə çərçivəsində deyil, dövlətlərarası səviyyədə həyata keçirilir. Məsələn, artıq bir çox ölkələrdə həm idxal, həm də ixrac olunan malların keyfiyyətinə nəzarət bərabər səviyyədə həyata keçirilir. İstehlakçıların, istehsalçıların və jəmiyyətin əsas maraqları 2.8-ci cədvəldə əks olunmuşdur [17]: Cədvəl 2.8 Bazar münasibətləri şəratində istehlakçıların, istehsalçıların və cəmiyyətin əsas maraqları
Cədvəldən də göründüyü kimi istehlakçıların maraqları ilə cəmiyyətin maraqları bir-birinə o qədər çox yaxındır ki, çox vaxt üst-üstə düşür. Məhz bu aspektdən yanaşdıqda istehlakçıların hüquqlarının qorunması elə cəmiyyətin maraqlarının qorunması deməkdir. Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatı formalaşdıqja istehlakçıların hüquqlarının qorunması məsələsi yavaş-yavaş ön plana çıxmaqdadır. Hazırda ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bir çox QHT-lər məhz bu işlə məşğuldur. Lakin onların içərisində ən nüfuzlusu və fəalı Azad İstehlakçılar Birliyi (AİB) hesab olunur. Yuxarıda biz inhisarların növlərindən, onların istehlakçıların hüquqlarını rozmasından danışdıq. Lakin hazırda respublikamızda mövcud olan inhisar-ların bir çoxu yuxarıda sadalanan inhisar növlərinin heç birinə uyğun gəlmir. Bu inhisarlar «himayədarlıq» nəticəsində yaranmışdır. Ancaq bu «himayə-darlıq» heç də dövlət tərəfindən deyil ayrı-ayrı dövlət məmurları tərəfindən həyata keçirilir. Yəni, yüksək çinli dövlət məmurlarından hansınınsa sahibi və ya ortağı olduğu firmanın daxili bazardakı bütün rəqibləri sıradan çıxarılır, analoji məhsulların idxalı isə qadağan edilir. Belə inhisara ən bariz nümunə ölkəmizdə siqaretin tək istehsalçısı olan «European Tobajjo PLJ» şirkətidir. Bu cür inhisarların mövcudluğu istehlakçıların seçim hüquqlarını pozur, nəticədə onlar istəsələr də, istəməsələr də firmanın məhsulunu almaq məcburiy-yətində qalırlar. Bazarı ələ keçirmiş firma isə yalnız mənfəət barədə düşünür, məhsulun keyfiyyəti və istehlakçıların sağlamlığı məsələlərinə o qədər də əhəmiyyət vermir. Əvvəlki paraqrafda biz soyuducu bazarında "Çinar" soyudujularının əhəmiyyətli yer tuta bilməsi üçün onun rəqiblərinə gömrük məhdudiyyətlərinin qoyulmasının vacibliyini vurğulamışdıq. Lakin bu məhdudiyyətlər elə bir səviyyədə qoyulmalıdır ki, müəssisə inhisara çevrilməsin. Yəni, müəssisə öz iqtisadi göstəricilərini yaxşılaşdırdıqca, bazarda özünə yer tutduqca gömrük məhdudiyyətləri də yavaş-yavaş aradan qaldırılmalıdır. «Məmur himayədarlığı»nın aradan qaldırılması və ədalətli gömrük siyasətinin həyata keçirilməsi ölkəmizdə antiinhisar siyasətinin tətbiq olunması zəruri olan əsas istiqamətləridir.
Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir iqtisadi şəraitdə işlək və çevik bazar mexanizminin formalaşdırılması ən vacib problemlərdən biri kimi daim ön planda durur. Azərbaycan uzun illər inzibati-təsərrüfatçılıq sisteminin tərkib hissəsi olduğundan, ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatına xas olan heç bir fəaliyyət növü nə öyrənilməmiş, nə də tətbiq olunmamışdır. Buna görə də iqtisadiyyatımız birtərəfli, yalnız planlı təsərrüfatçılıq aspektindən inkişaf etdirilmişdir. Bu cür birtərəfli inkişafı aradan qaldırmaq, respublikamızda işlək və çevik bazar mexanizmini bərqərar etmək üçün bazar iqtisadiyyatına xas olan, lakin ölkəmizdə hələ də lazımı səviyyədə tədqiq və tətbiq olunmayan fəaliyyət növlərinin öyrənilməsi və inkişaf etdirilməsi zəruridir. Bu cür fəaliyyət növlərindən biri də marketinqdir. Biznesin fəlsəfəsi adlandırılan, ən müasir elm və fəaliyyət növəlrindən biri olan marketinqin respublikamızdakı öyrənilmə səviyyəsi çox aşağı, tətbiqi isə yox dərəcəsin dədir. Marketinqin elementləri içərisində reklam onun digər tərkib hissələrinə nisbətən daha çox inkişaf etmişdir. Bu səbəbdən də, marketinq əksər iş adamlarımızın, hətta bəzi alimlərimizin təsəvvüründə reklamla eyniləşdirilir. Bu tip yanlış təsəvvürlərin aradan qaldırılması, marketinqin olduğu kimi təqdim və təbliğ olunması üçün onun müxtəlif elementlərinin öyrənilməsinə və tətbiqinə ehtiyac vardır. Yerinə yetirilən tədqiqat işi qiymətin marketinq sistemində, eləcə də bütöv-lükdə milli iqtisadiyyatda çox əhəmiyyətli bir rol oynadığını, qiymətin iqtisadi nəzəriyyənin ən vacib kateqoriyalarından biri olduğunu bir daha sübut etdi. Müasir iqtisadi şəraitdə rəqabət mübarizəsinin əsas aləti kimi qeyri-qiymət amilləri nə qədər önə çıxsalar da, qiymət, istər rəqabət mübarizəsinin, istərsə də marketinq fəaliyyətinin ən vacib elementi olaraq qalmaqdadır. Qiymət elə bir amildir ki, o, iqtisadi və sosial inkişafa müsbət və ya mənfi təsir göstərə bilər. Yəni, konkret şəraitdə qiymət stimullaşdırıcı və ya dağıdıcı rol oynaya bilər. Bu, qiymət mexanizinin düzgün təhlilindən və onun səviyyə-sinin elmi cəhətdən əsaslandırılmasından, yəni, qiymət sisteminin düzgün qurul-masından asılıdır. Qiymət sistemi elə qurulmalıdır ki, o, istehlakçının məna-feyinə toxunmadan istehsalçıda güclü stimul yaratsın, onu istehsalın genişlən-dirilməsinə və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə sövq etsin. Başqa sözlə, istehsalçıda istehsalın inkişafına və nəticələrinə güclü maddi maraq yaratsın. Bunu təmin etmək üçün müəssisə marketinq mühitini, bazarı, rəqibləri, bazarın özü və rəqiblər arasında necə bölüşdürüldüyünü, rəqiblərin marketinq fəaliyyətini, habelə qiymət siyasətini, qiymətqoymaya təsir edən bütün amilləri öyrənməli, məhsulun istehsalı və satışı ilə bağlı özünün bütün xərclərini təhlil etməli, müəssisə üçün əlverişli qiymətqoyma metodlarını və qiymət strategiya-larını seçməlidir. Dövlət isə marketinqin inkişafına hərtərəfli şərait yaratmaq baxımından qiymətlərin tənzimlənməsini ədalətlə həyata keçirməli, qiymətlərə həm tənzim-ləmə, həm də marketinq nöqteyi-nəzərindən uzlaşdırılmış şəkildə yanaşmalıdır. Ədalətli qiymət siyasətinin həyata keçirilməsi, habelə həm istehsalçıların, həm də istehlakçıların hüquqlarının qorunması baxımından inhisarlaşmanını qarşı-sının alınması vacibdir. Bu, inhisarlaşma ehtimalı yüksək olan sahələrdə kiçik və orta sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi ilə təmin oluna bilər. Kiçik və orta sahibkarlığn inkişaf etdirilməsi üçün marketinq investisiya proqramları və layihələrinin hazırlanması zəruridir ki, bunu da makro səviyyədə marketinqin tətbiqi vasitəsilə həll etmək olar. Meydana çıxan çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq üçün aşağıda verilən təklifləri məqsədəuyğun hesab edirik:
Yuxarıda qeyd etmişdik ki, müəssisədə qiymətlər müəyyən edilərkən «orta xərclər + mənfəət» metodu ilə qiymətin «cari bazar qiymətləri səviyyəsində müəyyən edilməsi» metodunun kombinasiyasından istifadə edilir. Lakin "Çinar" soyuducuları dizaynına görə öz xarici rəqiblərindən heç də geri qalmadığından onun qiymətini müəyyən edərkən «hiss olunan dəyərlilik üzrə qiymətin əmələ gəlməsi» metodundan istifadə edilməsi də məqsədəuyğun hesab edilə bilər. Lakin əmtəənin dizaynı daim təkmilləşdirilməlidir. Çünki bu metod tətbiq olunarkən ilk növbədə əmtəənin dizaynı nəzərə alınır. Müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun həcminin ildən-ilə artdığını, zərərin isə azaldığını nəzərə alaraq müəssisədə «zərərsizliyin və məqsədli mənfəətin təmin olunması» əsasında qiymətqoyma metodunun tətbiqinin yaxın illərdə mümkün və səmərəli olacağını hesab edirik. 10.Yuxarıda qeyd etmişdik ki, hazırda müəssisə öz məhsullarına qiymət müəyyən edərkən «salamatlığın təmin olunması» məqsədinə əsaslanır. Lakin müəssisənin göstəriciləri ildən-ilə yaxşılaşdığından bu məqsəd yaxın illərdə yenisi ilə əvəz olunmalıdır. Fikrimizcə yaxın illər üçün müəssisənin əsas məqsədi «bazar payının artırılması» olmalıdır. Buna görə də müəssisə yaxın illər ərzində «bazara ciddi şəkildə daxil olmaq» strategiyasından istifadə etməlidir. Bunun üçün o, təcavüzkar qiymət və stimullaşdırma siyasətindən çəkinməməli, servis xidmətlərini yüksək səviyyədə təşkil etməlidir. 11."Çinar" soyuducularının daxili bazardakı rəqabət mübarizəsindən sağ çıxması üçün dövlət soyudujulara münasibətdə o qədər də sərt olmayan proteksionizm siyasəti həyata keçirməlidir. Yəni, xarici rəqiblərin analoji məhsulları üçün gömrük rüsumlarının müvəqqəti olaraq artırılması lazımdır. Yüklə 1,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|