Marjinal təhlil əsasında biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması N. M.İsmayılov, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti «İqtisadi təhlil və audit»
Yüklə 81 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 1 «Direkt-kostinq» və «abzorpşen-kostinq» sistemlərinin oxşar və fərqli cəhətlərinin təsnifatı «Direkt-kostinq» sistemi
- Cədvəl 2 Satışdan yaranan gəlirlərin məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə təsirinin təhlili Göstəricilər 2011
- 1. Məhsul (iş və xidmətlər) satışın- dan əldə olunan gəlirlər 7197659 - 7574165
- 86,29 +350177 +0,35 a) şərti-sabit xərclər 1480784 20,57 1480784
- 66,74 +350177 +1,37
- İstifadə olunmuş ədədbiyyat
- Н.М.Исмаилов Обоснование управленческих решений в бизнесе на основе маржинального анализа Резюме
- N.M.İsmayılov Inform management decisions in the business on the basis of Marginal analysis Summary
| «Maliyyə və uçot».-2012.-№ 5.-S.36-44. Marjinal təhlil əsasında biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması N.M.İsmayılov, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti «İqtisadi təhlil və audit» kafedrasının dosenti E-mail: niyaziismailov@mail.ru Açar sözlər: Marjinal təhlil, mənfəət, satışın həcmi, xərclər, rentabellik, məhsul satışından yaranan gəlirlər, mühasibat uçotu, hesabat Mühasibat uçotu, maliyyə və statistik hesabatların beynəlxalq və milli standartlara uyğunlaşdırılması, onlardakı çoxlu sayda göstəricilərin ixtisar edilməsi ənənəvi qaydalardan fərqli olan və müasir dövrün tələblərinə cavab verən idarəetmə təhlilinin yeni metodikasının işlənib hazırlanmasını zəruri edir. Belə bir metodikanın işlənib hazırlanması biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması, bazarın tələbatına və özünün istehsal potensialına uyğun məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı və satışı prosesində işgüzar tərəfdaşın düzgün seçilməsi, «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional asılılıq və əlaqənin optimallaşdırılması kimi aktual problemlərin həllində müstəsna rol oynayır (4, s.384). Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqənin sistemli təhlili məsrəflərin uçotunun bazar iqtisadiyyatının atributu sayılan və onlann «şərti- dəyişən»və «şərti-sabit» xərclərə bölgüsünü nəzərdə tutan «direkt-kostinq» sisteminin tətbiqi zamanı mümkün olur. Doğrudan da, müasir dövrdə məsrəflərin uçotunun «şərti-dəyişən» və «şərti-sabit» xərclər bloku qaydasında təşkili iqtisadi təhlil prosesində çoxlu sayda alqoritmlər və hesablamalardan imtina olunmasına, qrafiklər və riyazi əyrilər vasitəsilə satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəricilərinin səviyyəsinin dəyişməsinə operativ nəzarət edilməsinə əlverişli şərait yaradır. Məlumdur ki, şərti-sabit xərclər məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan gəlirlərin mütləq məbləğinin dəyişməsindən asılı olmayaraq sabit qalır. İcarə haqqı, əsas kapitalın amortizasiyası, qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi, inzibati idarə binalarının saxlanılması xərcləri, istehsalın təşkili və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi ilə bağlı qeyri-kapital xarakterli məsrəflər müasir dövrdə mütləq ifadədə təhlil olunan və qiymətləndirilən şərti-sabit xərclər blokunda birləşdirilir. Maya dəyərinin tərkibində böyük xüsusi çəkiyə malik olan ikinci qrup xərclər isə məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan gəlirlərin həcminə proporsional olaraq dəyişir. Əməyin ödənilməsinə məsrəflər, nəqliyyat xərcləri, məşğulluq fonduna, sosial və məcburi tibbi sığortaya ayırmalar, istehsal məqsədləri üçün istifadə olunan yanacaq və elektrik enerjisi, xammal və material xərcləri direkt-kostinq sisteminin tətbiqi və natamam maya dəyərinin hesablanılması zamanı şərti-dəyişən xərclər blokuna aid edilir. Məsrəflərin göstərilən qayda üzrə təsnifləşdirilməsi, onların şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölünməsi bazar münasibətləri şəraitində «satışın həcmi-maya dəyəri-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional asılılığı müəyyən etməyə və «rentabellik astanası» deyilən nöqtəni dəqiq hesablamağa imkan verir. İqtisadi ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat işlərində bəzən bu nöqtə «satışın kritik nöqtəsi», «zərərsizlik nöqtəsi» və «mənfəət və zərərlərin sınma nöqtəsi» də adlandırılır. Məhz buna görə də, müasir dövrdə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyəri qiymətin əmələ gəlməsinə və mənfəətin formalaşmasına bilavasitə təsir göstərən amillərdən biri kimi daim diqqət mərkəzində dayanır, bu iqtisadi parametrin səviyyəsinin dəyişməsinə təsir göstərən daxili və xarici faktorlar hərtərəfli öyrənilir və qiymətləndirilir. Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin sistemli təhlili kompleks proses olmaqla həm istehsal resurslarından istifadənin effektivliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının müəyyən edilməsinə və həm də menecmentin əsas obyekti kimi qiymətin tənzimlənməsinə, satışın həcminin və mənfəətin mütləq məbləğinin artırılmasına əlverişli şərait yaradır. Lakin, maya dəyərini xarakterizə edən iqtisadi parametrlərin «Mənfəət və zərərlər haqqında» hesabat formasında ümumiləşdirilmiş şəkildə verilməsi və sözügedən göstəricilərin bir sıra uçot registrləri arasında səpələnməsi mövcud informasiyanı operativ şəkildə qiymətləndirməyə imkan vermir. Bundan başqa, məsrəflərin uçotunun və məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili metodikasının müəssisənin uçot siyasətindən asılılığı bütün təsərrüfat subyektləri üçün eyni olan vahid metodikanın işlənib hazırlanmasına mane olur. Belə bir şəraitdə satışın həcmi, maya dəyəri, mənfəət və rentabellik kimi obyektiv dəyər göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterini araşdırmaq və sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələrini proqnozlaşdırmaq praktiki cəhətdən mümkün olmur. Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Qərb ölkələrində sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələrinin
proqnozlaşdırılmasında və biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılmasında marjinal təhlilə və onun təşkili proseduralarına xüsusi önəm verilir. Müasir dövrdə marjinal təhlilin metodikası satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterinin öyrənilməsinə və həmin parametrlərin hər birinin dəqiq müəyyən edilmiş kəmiyyətində digərinin proqnozlaşdırılmasına əsaslanır. 1930-cu ildə amerikalı mühəndis V.R.Ştrax tərəfindən proqnozlaşdırma metodu kimi təklif olunmuş bu üsul iqtisadi ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat işlərində «satışın kritik həcmi» qrafiki adı ilə traktovka olunur. Postsovet məkanı ölkələrində isə ilk dəfə olaraq sözügedən metodun mahiyyəti N.Q.Çumaçenko (5, s. 155) və A.P.Zudilinin (3, s.134) əsərlərində sistemli şəkildə işıqlandırılır. Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin mütləq məbləğinin dəyişməsindən asılı olaraq məsrəflərin şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölünməsi və marjinal gəlir kateqoriyasından istifadə Qərb ölkələrində geniş tətbiq olunan marjinal təhlilin mahiyyətini və onun metodikasının əsasını təşkil edir. Bu istiqamətdə həyata keçirilən təhlil prosesində şərti-sabit xərclər mütləq ifadədə, dəyişən məsrəflər isə nisbi ifadədə (məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan pul gəlirlərinin həcminə nisbətən, %-lə) təhlil edilir və qiymətləndirilir. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, marjinal təhlil vasitəsilə satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterinin dəqiq müəyyən edilməsi həm marketinq təhlilinin mürəkkəb olan iki mühüm sualına (l.əgər məhsul buraxılışı və onun reallaşdırılmasından yaranan pul gəlirlərinin həcmi azalarsa mənfəət necə dəyişər?; 2. əgər qiymətlər yüksələrsə, maya dəyərinin səviyyəsi aşağı düşərsə, satışın həcmi azalarsa mənfəət necə dəyişər?) cavab verməyə əlverişli şərait yaradır və həm də təsərrüfat subyektlərinin istehsal və kommersiya fəaliyyətinin son maliyyə nəticələrinin sayca çox olmayan faktorlardan asılılığını öyrənməyə və onun formalaşması prosesini idarə etməyə imkan verir. Zənnimizcə, marketinq təhlilinin sadalanan iki mühüm sualına düzgün cavab verilməsi məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin ümumi məbləğinin istehsal məsrəflərinə bərabər olduğu və rentabellik səviyyəsinin 0,00% təşkil etdiyi «mənfəət və zərərlərin sınma nöqtəsi»nin dəqiq hesablanılmasından sonra mümkün olur. «Mənfəət və zərərlərin sınma nöqtəsi» dəyər ifadəsində məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin elə bir məbləğini xarakterizə edir ki, qeyd olunan məbləğdən aşağı bütün hallarda təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyəti zərərlə nəticələnir. Bu metodun spesifikasını daha yaxşı bilən analitiklər haqlı olaraq praktikada marjinal gəlir kateqoriyasına əsaslanan mənfəətin formalaşmasının təhlili metodikasına böyük maraq göstərir, satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional asılılığın xarakterinin qrafik vasitəsilə müəyyən edilməsini məqsədəuyğun sayır (3, s.136). Deyilənlərdən göründüyü kimi, müasir dövrdə satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəricilərinin idarə edilməsinin direkt-kostinq sistemi istehsal məsrəflərinin müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsini (1. mənfəətin formalaşmasındakı roluna görə; 2. istehsalın həcmindən asılılığına görə; 3. maya dəyərinə daxil edilməsi üsullarına görə) və onların şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölgüsünü nəzərdə tutur. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, inkişaf etmiş əksər Qərb ölkələrinin qanunvericiliyində, uçotun təşkilinə dair mövcud qayda və təlimatlarda məsrəflərin şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölgüsü və onların dəqiq təsnifatı nəzərdə tutulmur. Məhz buna görə də, hər bir sahibkar satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəricilərinin tənzimlənməsi prosesində həmin qayda və təlimatlardan öz maraqları çərçivəsində istifadə edir. Maksimum mənfəət əldə etməyə maraqlı olan sahibkarlar bir qayda olaraq şərti-sabit xərclərin ümumi səviyyəsinin aşağı salınması ehtiyatlarını dərindən öyrənməyə cəhd göstərir. Bu məqsədlə onların qabaqcadan hesablanması aparılır və növbəti büdcə ilinə daxil edilir. İstehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq müəyyən müddət ərzində sabit qalan ümumtəsərrüfat xərcləri isə həmin dövrün xərcləri kimi qeyri-istehsal xərcləri ilə birlikdə məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin ümumi məbləğindən çıxılır. Dəyişən xərclər üzrə maya dəyərinin kalkulyasiyası, yəni direkt-kostinq sistemi yalnız daxili idarəetmədə istifadə olunur. Kənar hesabatların tərtibi zamanı bəzi ədəbiyyatlarda «abzorpşen-kostinq» sistemi kimi traktovka olunan maya dəyərinin kalkulyasiyası metodu tətbiq edilir. Bu sistemin tətbiqi prosesində həm dəyişən və həm də şərti-sabit xərclərin hamısı istehsal maya dəyərinə daxil edilir və bu xərclər «məhsula çəkilən xərclər» adlanır. Qeyri-istehsal xərcləri isə dövri xərclər kimi gəlirdən çıxılır. Zənnimizcə, maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin hər iki metodunun oxşar və fərqli cəhətlərinin sadalanması mühasibat uçotu və hesabatlarının beynəlxalq standartlarının tətbiqi şəraitində onların mahiyyətini dərindən başa düşməyə əlverişli şərait yarada bilər. Sözügedən metodların praktikada ardıcıl tətbiqi nəticəsində menecerlər və sahibkarlar aşağıdakı situasiyalarla daim üzləşir: 1) istehsalın həcmi satışın həcmindən artıq olduqda «abzorpşen-kostinq» sistemində mənfəət çox alınır; 2) satışın həcmi istehsalın həcmindən çox olan hallarda «direkt-kostinq» sistemində mənfəət çox alınır; 3) istehsalın və satışın həcmi bərabər olduqda isə hər iki sistemdə mənfəət eyni olur. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, hər iki sistem üzrə alınan xalis gəlir göstəricilərinin fərqi
bir-birilə ((əmtəə-material qiymətlilərinin dəyərinin dəyişməsi) x (ümumtəsərrüfat xərclərinin dərəcəsi)) (5) formulası vasitəsilə uzlaşır. Bu formula müəyyən dövr ərzində ümumtəsərrüfat xərclərinin dərəcəsi sabit qaldıqda praktiki cəhətdən məqbul sayılır. Bütövlükdə götürdükdə isə, sözügedən sistemlər arasındakı aşağıdakı fərqlərin mövcud olduğu cədvəl 1-dən daha aydın görünür. Cədvəl 1 «Direkt-kostinq» və «abzorpşen-kostinq» sistemlərinin oxşar və fərqli cəhətlərinin təsnifatı «Direkt-kostinq» sistemi «Abzorpşen-kostinq» sistemi a) Satışın həcmi istehsalın həcmindən artıq olduqda xalis gəlir çox olur; a) İstehsalın həcmi satışın həcmindən artıq olduqda xalis gəlir çox olur; b) Daimi xərclər istehsal maya dəyəri hesab- lanılarkən nəzərə alınmır; b) Daimi xərclər istehsal maya dəyəri
hesablanılarkən nəzərə almır; c) Daxili hesabat üçün qəbul edilir; c) Kənar hesabat üçün qəbul edilir; ç) Məhsul vahidinin satış qiymətini onun tam maya dəyərindən artımı fərqləndirir. ç) Ümumi mənfəət məbləği fərqlənir. Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, «direkt-kostinq» sisteminin tətbiqi zamanı istehsal məsrəflərinin şərti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi ümumi xərclərin hərəkət tənliyinin qurulmasını obyektiv zərurətə çevirir. Ümumi xərclərin hərəkət tənliyinin qurulması, onların aşağı və yuxarı hədd metodu üzrə şərti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi aşağıdakı hesablamalarla həyata keçirilir: l)istehsal xərcləri və məhsul (iş və xidmətlər) istehsalının həcmi haqqında məlumatlardan istifadə etməklə istehsala və xərclərə uyğun maksimum və minimum hədd seçilir; 2) istehsalın həcmi və xərclər arasındakı səviyyə fərqi müəyyən edilir; 3) vaxt vahidi ərzində sərf olunan xərclərin fərqini həmin dövrdəki istehsalın artım tempinə bölməklə məhsul (iş və xidmətlər) vahidinə düşən xərc dərəcəsi hesablanılır; 4) şərti-dəyişən xərc dərəcəsini istehsalın maksimal (minimal) həcminə vurmaqla dəyişən xərclərin maksimal və minimal artımı təyin edilir; 5) ümumi məsrəflərdən dəyişən xərclərin mütləq ifadədə artım tempi çıxılmaqla şərti-sabit xərclərin artımı müəyyənləşdirilir; 6)ümumi xərclərin mütləq məbləğinin dəyişməsinin istehsalın ümumi həcminin dəyişməsindən asılılığını əks etdirən (ümumi xərc artımı = daimi xərc artımı+məhsul vahidinə düşən dəyişən xərc artımı x istehsal həcmi artımı) (6) ümumi xərc tənliyi tərtib olunur. Müəyyən dövr ərzində sərf olunan xərclərin dəyişmə fərqini istehsalın ümumi həcminin dəyişmə fərqinə bölməklə istehsal məsrəflərinin məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həcminin dəyişməsinə reaksiya dərəcəsini müəyyən edən əmsal tapılır. Şərti-sabit xərclər üçün bu əmsalın mütləq kəmiyyəti sıfıra bərabər olur. Dəyişən xərclər üçün bu əmsal bütün hallarda sıfırdan böyük olur, 0 mütənasib, K>1 olduqda isə proqressiv reaksiya adlanır. Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı
salınması və istehsalın rentabellik səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün deqressiv xərclərin aşağı düşmə tempinin proqressiv və mütənasib xərclərin artım tempini üstələməsi vacib şərtlərdən biri sayılır. Məhsul (iş və xidmətlər)
istehsalının həcmi haqqında maksimal mümkün və faktiki məlumatlara əsaslanmaqla faydalı və əhəmiyyətsiz sabit xərclərin məbləğini müəyyənləşdirmək praktiki cəhətdən elə də çətinlik törətmir. Faydalı sabit xərclərin ümumi
məbləğini hesablamaq üçün şərti-sabit xərclərin yekun məbləğini istehsalın maksimal həcminə bölüb, faktiki məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həcminə vurmaq tələb olunur. Praktikada, əhəmiyyətsiz xərclərin təhlili və
qiymətləndirilməsi bütün qeyri-məhsuldar xərclərin araşdırılması ilə başa çatır. İstehsal məsrəflərinin dəyişən və şərti-sabit xərclərə, şərti-sabit xərclərin isə faydalı və əhəmiyyətsiz xərclərə bölünməsi «direkt-kostinq» sisteminin
birinci xüsusiyyəti hesab edilir. İstehsal və maliyyə uçotunun birləşdirilməsi «direkt-kostinq» sisteminin ikinci xüsusiyyəti sayılır. Bu zaman mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı elə təşkil olunur ki, «xərclər-istehsalın
həcmi-mənfəət» sxeminə daxil olan hər bir elementə ardıcıl nəzarət etmək mümkün olur. Sözügedən tezisin doğruluğunu məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin təhlili üçün informasiya bazası sayılan
«Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat» formasının məlumatlarından da görmək olar: Məhsul (iş və xidmətlər) satışından
1) əldə olunan pul gəlirləri - dəyişən xərclər = Marjinal gəlir (5) Məhsul (iş və xidmətlər) satışından
2) Marjinal gəlır - sabit xərclər =yaranan mənfəət (6) Məhsul (iş və xidmətlər) Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan dəyişən sabit = satışından yaranan pul gəlirləri məsrəflər xərclər (7) mənfəət (5), (6) və (7) formulalarından göründüyü kimi, marjinal gəlir məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan pul gəlirləri ilə dəyişən xərclərin fərqini və ya şərit-sabit xərclərlə məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin cəmini əks etdirir. Marjinal gəlirin hesablanması zamanı məsrəflərin dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi birməhsullu və çoxnomenklaturalı istehsallarda zərərsizlik səviyyəsinin təhlilinə əlverişli şərait yaradır. Lakin, sözügedən göstəricilər üzrə tərtib edilən hesabatlar yalnız daxili istifadəçilər üçün nəzərdə tutulur. Gəlirlər haqqında hesabatın çox mərhələli tərtibi direkt-kostinq sisteminin üçüncü xüsusiyyəti sayılır.
Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, direkt-kostinq sisteminin analitik imkanları maya dəyəri, məhsul (iş və xidmətlər) satışının həcmi və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin tədqiqinə imkan yaradır. Bu əlaqə (satışın həcmi=maya dəyəri+mənfəət) (10) formulasından bir daha aydın görünür. Ölkə uçot praktikasında maya dəyəri, satışın həcmi və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin öyrənilməsinə əsaslanan idarəetmə modeli zərərsizlik nöqtəsinin təhlili adlandırılır. «Məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqə və asılılığın təhlili prosesində dəyişən və şərti-sabit xərclərin, satış qiymətinin, istehsal edilmiş və satılmış məhsulun həcminin və çeşidinin dəyişməsinin mənfəət və zərərlərə təsiri öyrənilir. Doğrudan da, maya dəyəri, mənfəət, istehsalın və satışın həcmi göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqənin öyrənilməsi idarəetmədə daha əsaslandırılmış qərarlar qəbul edilməsinə əlverişli şərait yaradır. Bu əlaqənin təhlili: 1) zərərsizliyə nail olmaq üçün tələb olunan istehsalın həcmini; 2) proqnozlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün tələb edilən satışın həcmini; 3) məlum satış həcmində gözlənilən mənfəəti; 4) satış qiymətinin, dəyişən və şərti-sabit xərclərin, məhsul buraxılışı və satışı həcminin dəyişməsinin mənfəətə təsirini; 5) satılmış məhsulun çeşidinin dəyişməsinin zərərsizlik nöqtəsinə, məqsədli mənfəətə və maksimal mümkün mənfəətə təsirini hesablamağa bilavasitə imkan verir. Deyilənlərdən göründüyü kimi, direkt-kostinq sisteminin tətbiqi xərclərin eyni vaxtda maya dəyərinə bütövlükdə daxil edilməsini, dəyişən və şərti-sabit xərclərin uçotunun ayrılıqda aparılmasını, ehtiyatların qiymətləndirilməsi və gəlir səviyyəsinin müəyyən edilməsini, mühüm xərclərin təhlilinin aparılmasını, zərərsizliyin təhlilini, «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin və asılılığının öyrənilməsini, mənfəət və maya dəyərinin sistemli təhlilinin həyata keçirilməsini təmin edir. Müasir dövrdə «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqə və asılılıq aşağıdakı kimi təhlil edilir və qiymətləndirilir. Cədvəl 2 Satışdan yaranan gəlirlərin məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə təsirinin təhlili Göstəricilər 2011 2012-ci ilin gəlirlərinin məbləği nəzərə alınmaqla Kənarlaş ma (+; -) manatla gəlirlərə nisbətən, %-lə manatla gəlirlərə nisbətən, %-lə manatla gəlirlərə nisbətən, %-lə A 1 2 3 4 5 6 1. Məhsul (iş və xidmətlər) satışın- dan əldə olunan gəlirlər 7197659 - 7574165 - +376506 -
maya dəyəri, o cümlədən 6185397 85,94 6535574 86,29 +350177 +0,35 a) şərti-sabit xərclər 1480784 20,57 1480784 19,55 - -1,02 b) şərti-dəyişən xərclər 4704613 65,37 5054790 66,74 +350177 +1,37 Cədvəl 2-nin məlumatlarından göründüyü kimi, 2011-ci ildə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin səviyyəsi 2012-ci ilin gəlirləri nəzərə alınmaqla 86,29%-ə (6535574:7574165x100) bərabər olmuşdur. Sözügedən göstəricinin səviyyəsi müqayisə olunan dövr ərzində şərti-sabit və dəyişən məsrəflər üzrə müvafiq olaraq 19,55% (1480784:7574165x100) və 66,74% (5054790: 7574165 x100) təşkil etmişdir. Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan gəlirlərin məbləğinin 376506 manat (7574165-7197659) artması maya dəyərinin səviyyəsinin 0,35% (86,29-85,94) yüksəlməsinə səbəb olmuşdur ki, bunun da mənfi 1,02%-i (19,55-20,57) şərti-sabit məsrəflərin, müsbət 1,37%-i (66,74- 65,37) isə dəyişən xərclərin payına düşür. Maya dəyərinin səviyyəsinin yuxarıda qeyd edilən faiz nisbətlərində dəyişməsi, öz növbəsində, bu iqtisadi parametrin məbləğində həmin proporsiyada qənaətə (artıq xərcə) aşağıdakı kimi şərait yaratmışdır: a)şərti-sabit xərclər hesabına (-1,02x7574165:100=-77256,48manat);b) dəyişən məsrəflər hesabına (+1,37x7574165:100=+103766,06 manat); Hesabat məlumatlarından göründüyü kimi, 2012-ci ildə 2011-ci ilə nisbətən fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisə üzrə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin səviyyəsi 0,65% və ya 49232,07 manat (0,65x7574165:100) artmışdır. Maya dəyərinin səviyyəsinin bu qayda üzrə yüksəlməsi əsas etibarilə daxili faktorlar hesabına baş vermişdir. Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə edilən gəlirlərin məbləğinin 2,85% artması maya dəyərinin səviyyəsinin 0,35%, mütləq ifadədə isə 26509,58 manat (0,35 x 7574165:100) yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Material və pul vəsaitlərindən istifadəni xarakterizə edən digər faktorların təsiri nəticəsində məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyəri 0,30% və ya 22722,49 manat (0,30x7574165:100) artmışdır. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqə və asılılıq yuxarıda şərh olunan metodika üzrə qiymətləndirildikdən sonra istehsalın zərərsizlik səviyyəsinin hesablanması nəzəri və praktiki cəhətdən elə də çətinlik törətmir. Belə fərz edək ki, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz təsərrüfat subyekti bir ədədinin qiyməti 500 pul vahidinə bərabər olan yeni məhsul istehsal etməyi proqnozlaşdırır. Bu zaman məhsul vahidinə düşən dəyişən məsrəflərin səviyyəsinin 55,45%, müəssisənin şərti-sabit xərclərinin illik məbləğinin isə 29436 min pul vahidi olması nəzərdə tutulur. Sadalanan rəqəmlərdən və (3) saylı formuladan istifadə etməklə dəyişən məsrəflərin ümumi məbləğini və yeni məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan gəlirlərin minimal həcmini riyazi yolla hesablamaq və qiymətləndirmək olar. Bu zaman fəaliyyətini öyrəndiyimiz təsərrüfat subyekti üzrə sadalanan göstəricilər mütləq ifadədə müvafiq olaraq 277,25 (55,45x500) və 66074,07 pul vahidi (29436:(l-(277,25:500))) təşkil edəcəkdir. Beləliklə, «məsrəf-satışın həcmi- mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin təhlilinin sonunda yuxarıda sadalanan rəqəmlərdən istifadə etməklə istehsalın və satışın kritik həcmini hesablamaq heç də çətin olmur. Bizim misalımızda, istehsalın və satışın kritik həcmi 132148 vahid (66074070:500) təşkil edir. Bu isə o deməkdir ki, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz müəssisə il ərzində 132148 vahid məhsul reallaşdıraraq (bir ədədinin qiyməti 500 pul vahidi olmaqla) yalnız öz xərclərini ödəmək qabiliyyətində olur. Zənnimizcə, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün kommersiya müəssisələrində «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional asılılıq və əlaqənin təhlili metodikasının yeni aspektdə tətbiqi direkt-kostinq sistemində maliyyə nəticələrinin qiymətləndirilməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edə bilər. İstifadə olunmuş ədədbiyyat 1. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом? -М.: Финансы и статистика, 1996. - 384 с. 2. Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта. 2-е изд., доп. - М.:Финансы и статистика, 2000. - 208 с. 3. Зудилин А.П. Анализ хозяйственной деятельности предприятий развитых капиталистических стран. - 2-е изд., перераб. Екатеринбург: «Каменный пояс», 1992 - 224 с. 4. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: -2-е изд., перераб. и доп. -Мн.:ИП «Экоперспектива», 1997. - 498 с. 5. Чумаченко Н.Г. Учет и анализ в промышленном производстве США. - М.: «Финансы», 1971 - 237 с.
Как известно, в условиях рынка и конкуренции коммерческие организации должны иметь четкое представление об окупаемости различных видов выпускаемых продуктов, эффективности каждого принимаемого решения и их влиянии на финансовые результаты, а также на величину затрат. Исключительная роль принадлежит в этом маржинальному анализу, широко используемому в зарубежной учетно-аналитической практике. В результате маржинального анализа обосновываются и принимаются управленческие решения в области ценообразования и планирования прибыли. Это обуславливает актуальность темы данной статьи, в которой исследована методика маржинального анализа и последовательность обоснования принимаемых управленческих решений в бизнесе.
As you know, in terms of the market and competition business organizations should have a clear idea of the return on different types of manufactured products, the effectiveness of each of the received solutions and their impact on the financial results, as well as the cost amount. Marginal analysis which is widely used in foreign accounting and analytical practice plays exceptional role. As a result of margin analysis substantiates and management decisions in the area of pricing and profit planning. This leads to the relevance of the topic of this article, which investigates methods and sequence analysis of the marginal support decision-making in business. Yüklə 81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|