Antik dövrdə maşınqayırma
Yüklə 6,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 150 val, çarxqolu ilə hərəkətə gətirilir. Bu qasnaqda valın oxuna perpendikulyar yerləşdirilmiş müstəvi üzrə ip dolanır. İp öz növbəsində iki dayaq arasında asılmış ox ətrafında fırlana bilən pardaq daşına dolanır. Val fırlandıqda dönmə hərəkəti fasiləsiz olaraq iplə pardaq dairəsinə ötürülür [1.19]. İplə işləyən torna dəzgahı da orta əsrlərdə müəyyən təkmilləşməyə uğrayaraq geniş tətbiq olunurdu. Bu təkmilləşdirmə bir tərəfdən yellənçəkli torna dəzgahının ixtirası ilə, digər tərəfdən çarxqolunun tətbiqi ilə əlaqədar idi [1.70]. Yellənçəkli torna dəzgahı X ΙΙΙ əsrdən məlum idi. Bu dəzgahın antik dövrdən məlum olan, iplə işləyən dəzgahdan fərqi burada köməkçi qurğudan istifadə olunmasındadır. Şəkil 1.98-dən göründüyü kimi dəz gahın şpindelini hərəkətə gətirən ipin bir ucu yuxarı hissədə konsol bərkidilmiş elastik tirdən (yaydan) asılır. Digər ucu isə dəzgahın altında- Şəkil 1.96. Əl burğulama aləti. Şəkil 1.97. Pardaqlama dəzgahı. Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 151 kı pedala bağlanır. Pedal basıldıqda ip dartılaraq valı bir tərəfə fırladır, pedal sərbəst buraxıldıqda isə yuxarıdakı tir ipi geriyə dartaraq valı əks istiqamətdə fırladır [1.78]. Bu dəzgahın çatışmayan cəhəti fırlanma hərəkətinin fasiləsiz olmaması idi. Nəhayət, XV əsrdə bu çatışmayan cəhətləri aradan qaldırmaq mümkün olur. Metal emalı üçün çarx və çarxqolu ilə işləyən torna dəzgahı tətbiq olunur. Yəni dəzgahın valı onun yaxınlığında yerləşdirilmiş böyük çarxa qayışla qoşulur. Bu çarx isə öz növbəsində köməkçi fəhlə tərəfindən fırladılır. Bu dəzgahın tətbiqi əlavə insan əməyinə ehtiyac yaradaraq yüksək xərc tələb edirdi. Yəqin elə buna görə də, bu dəzgahlar praktikada geniş tətbiq olunmamışlar. XV əsrdə metal emalı üçün vacib ixtiralardan biri də məngənə olmuşdur. Ι lk dəfə ağacdan düzəldilmiş məngənəyə Nürnberqli Martin Löffelin 1505-ci ildə tərtib etdiyi əlyazmasında rast gəlinir. Məngənənin tətbiqi ustaya pəstahı sərt bağlayaraq, onu iki əllə emal etməyə imkan yaratmışdır [1.19]. Bundan əvvəlki dövrdə məngənənin tətbiqinə rast gəlinmir. Hətta X Ι əsrdə metal emalı üçün işlədilən alətləri və emalatxananı yüksək dəqiqliklə təsvir etməyə çalışan Teofilisun əlyazmalarında bu haqqda məlumat verilmir. Şəkil 1.98. Yellənçəkli torna dəzgahı. Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 152 Mexaniki saatların ixtirası da orta əsrlərə təsadüf edir (X ΙΙΙ əsr). Qum və şam saatları ilə bərabər ilk dəfə olaraq mexaniki saatlardan istifadə olunurdu. İlk vaxtlar mexaniki saatlar çox sadə konstruksiyaya malik olmuş və bir neçə dişli çarxdan ibarət idi. Tarixi qaynaqlarda ilk dəfə olaraq Sens şəhərində düzəldilmiş çarxlı saat 1292-ci ilə təsadüf edir. 1352-ci ildə Münster şəhərində mexaniki saat düzəldilir. Çarxlı saatlar ilk vaxtlarda çox böyük ölçüdə hazırlanırdı. Onların işləməsi üçün böyük yüklərdən istifadə olunurdu. Bu saatların daim inkişaf etdirilməsi nəticəsində, 1427-ci ildə Henrix Arnold tərəfindən saat yayı ixtira edilir. Bununla mexaniki saat istehsalında inqilab baş verir. Bundan sonra saatları kiçik ölçüdə düzəltmək mümkün olur. Uzun döyülmüş metal lövhə gərilərək ox ətrafında dolanır. Onun burulması zamanı yığılan enerji saatın dişli çarxlarının hərəkətə gətirilməsi üçün istifadə edilirdi. İlk mexaniki saatların dəqiqliyi aşağı idi. Ağır yüklərin təsirindən hissələr tezliklə yeyilirdi. Bu da saatın dəqiqliyini aşağı salırdı. Saatların inkişafı tezliklə bu sənətə mükəmməl yiyələnən saatsazların yaranmasına gətirib çıxarır. Saatsaz sənətinə ilk dəfə olaraq X ΙΙΙ əsrə aid tarixi mənbələrdə rast gəlinir. Qısa bir müddətdə mexaniki saatlar müxtəlif ölçülərdə bütün Avropanı bürüyür (şəkil 1.99). Saatların istehsalı onların hissələrinin Şəkil 1.99. Mexaniki saat, 1521-ci il. Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı 153 hazırlanmasında tətbiq olunan mexaniki emal üsullarının da inkişafına təkan vermişdir. Kiçik hissələrin yüksək dəqiqliklə hazırlanması metal emalında yeni imkanların aşkar edilməsinə gətirib çıxarmışdır. Bu incə işlərin yerinə yetirililməsi üçün burğulama, torna və pardaq dəzgahlarına qoyulan tələblər yeni nəsl dəzgahların yaranmasına şərait yaratmışdır. Renessans dövründə maşınqayırma 154 1.7. Renessans dövründə maşınqayırmanın inkişafı (XV − XVII əsrlər) O rta əsrlərdə mövcud olan roma-german hökmranlığı XIII əsrdən başlayaraq tədricən tənəzzülə uğramağa başlayır. Italiya ərazisində getdikcə daha çox hakimiyyət əldə edən Papanın təsiri altında bu ərazilərdə kiçik dövlətlər yaranırlar. Yeni yaradılan mühitdə sənətçilik, peşəkarlıq sürətlə inkişaf edir. Sənətçilik getdikcə sərbəst fəaliyyət göstərərək, peşəkarlıq üsulları və texnikanın tədricən ixtisaslaşmış və elmi əsaslar üzərində inkişaf etdirilməsinə səbəb olurdu. Bu yeni inkişaf ərəfəsində orta əsrlərdən fərqli olaraq ayrıca şəxslərin – mühəndislərin, ixtiraçıların yeri və rolu getdikcə daha aydın görünməyə başlayır. Orta əsrlərdə görülən işlərin bütöv bir işçi kollektivinə bağlı olduğu halda, yeni dövrdə ayrı-ayrı insanların əqli əməyi öndə dururdu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sənətlə məşğul olan şəxs özünü individumdan yüksək hiss edirdi. Bu ənənə texnikanın yeni dövrdə − renessansda inkişafını müəyyənləşdirmişdir. Yeni dövrdə texniki sənətçiliyi və incəsənəti demək olar ki, bir- birindən ayırmaq mümkün deyildi. Bu onunla bağlı idi ki, işlər transsendent ideyaya xidmət edirdi və sənətçilər bu ideya arxasında tanınmaz qalmaq istəyirdilər. Renessans dövrünün başlanması ilə texniki ixtiraçılıq həvəsi və incəsənətçilik istedadı birlikdə təmsil olunurdu. “İncəsənət mühəndisi” renessans üçün xarakterik olaraq, o dövrün bir çox məşhur adamlarının birləşdiyi qrup üçün səciyyəvi idi. Orta əsrdən renessans dövrünə tarixi keçid uzun çəkən və mürəkkəb bir proses olmuşdur. Bu keçid XIV əsrdən başlayaraq şəhərlərdə mövcud olan iqtisadi-texniki və mədəni inkişaf əsasında baş vermişdir. Odlu silahların ixtirası və döyüş texnikasının inkişafı nəticəsində orta əsr feodal cəmiyyətinin quruluşu zəifləməyə başlamışdır. Yeni cəmiyyətin yaranmasında əsas impuls keçmiş yunan-roma mədəniyyətinə olan mənəvi ehtiyacdan irəli gəlirdi. Yeni dövrə keçid prosesi Avropada edilən ixtiraların nəticəsində güclənən ticarət tərəfin- Yüklə 6,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|