Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

124
çevrili i” il  xüsusil  demokratiyan  v  mill tl rin hüququnu m hdudla
rm
. Bu istiqam ti alan
daxili siyas t, Rusiyan n sosial t
qqisin  v  Rusiyada mill tl rin formala mas na çal an
ayd nlar n t zyiq alt na al nmas
 z ruri ed
kdi. Bununla b rab r, Stolipin dövründ , xüsus n
inqilabç larla mill tçil r t qib edildil r v  t zyiq alt nda saxland lar. A ao lu  hm d b y d  t qib
ruz qalanlardand r: “ idd tl  t qib edil nl r aras nda idim.   o d
 g ldi ki, art q yaln z
özümün deyil, ail min d  rahatl q v  sakitliyi qaç lma a ba land . 1908-ci ild  Türkiy
 inqilab
olmu du.   ba na tan
m b zi  xsl r g lmi di. Eyni zamanda Qafqaz ümumi valisi Kont
Varantsov-Da kov mütl q m ni tutma a v  sürgün etm
 q rar vermi  görünürdü. Bunu öyr nir-
öyr nm z d rhal m n d  qaçma a q rar verdim v  1908-ci ilin sonuna do ru  stanbula qaçd m.
1
”
Osmanl  inqilab , türklük üçün çal maq ist
nl ri bütün türk al mind n  stanbula ç kirdi;
ao lu  hm d b yi d  ç kdi, g tirdi. 1908-ci ild n sonra A ao lunun  stanbulda çox z ngin v
tli olan f aliyy t dövrü ba lay r.
1
 N r olunmam  t rcümeyi-hal ndan.

---

125
TÜRKÇÜLÜKD  T
LATLANMA DÖVRÜ
1908-ci il Osmanl
nqilab ndan sonra türk milliyy tçiliyi h
kat  çox geni
nmi ,
rinl mi  v  qol-budaq atm
r. 1909-dan 1928-ci il  q
r keç n iyirmi illik dövrün t dqiqini,
bu ilki “Türk y ”n  yeti dirm k mümkün olmur. Bu üçd  bir yüzillik dövr, indiy  q
r b hs
etdiyimiz yar m  srlik dövrd n çox daha qar
q v  ön mli hadis
ri özünd  ehtiva etdiyind n,
olduqca çox inc
 v  ara
rmaya ehtiyac vard r. Bunlar n inc
nm si v  qar la
lmas ,
xeyli zaman aparaca  kimi, inc
mizin h cmi d  b lk  m qal mizin bir yar m, iki misli
olacaqd r.
“Türk y ”n n ikinci bir nüsx sini d  n r etdirm k mümkün is , türkçülük h
kat
n,
Osmanl  M rutiyy t v  Türkiy  Cümhuriyy ti zamanlar nda qazand
 aç ql
trafl ca qeyd v
sbit etm kd  d  b lk  müv ff q oluruq.
Bununla b rab r, indi bu m qal ni bitirm
n önc , “Türk y ”n  n r ed n v  türkçülük
kat
n sosial sah sind
n ön mli bir t kilatlanma olan “Türk oca i” il  “Türk oca ”n n
qurulu una öncülük ed n milli t kilatlara v  “Türk oca ”n n gerç k qurucusu H mdullah Sübhi
 dair bir q
r m lumat verm
 çal aca am.
Osmanl  dövl tinin M rutiyy t dövrü, türkçülüyün t kilatlanmas na v  türkçü
miyy tl rin qurulmas na imkan vermi dir. Mütl qiyy t dövründ  h r növ c miyy t qurmaq
fövq lad  d
 ç tindi, h
 milliyy t  sas  üz rin  c miyy t qurulmas na hökum t  sla icaz
verm zdi. Bununla b rab r, müs lman v  türk olmayan t
nin milliyy t  sas na dayal , xeyriyy
bi maskalarla örtülü bir xeyli c miyy ti d  var idi.
“Türk d rn yi”
Türkiy
 türk milliyy tçiliyi  sas na dayanaraq qurulan ilk c miyy t “Türk d rn yi”dir.
1908-ci ilin noyabr nda  stanbula g
n Akçurao lu Yusuf h
 m kt b h yat ndan xat rlad
 b zi
türkçül ri, y ni N cib Asim b yl  V
d Ç
bi 
ndini ziyar t ed
k siyasi olmayan, s rf
kültür l mahiyy td  bir türk c miyy ti qurulmas
 t klif v  onlar n bu yolda r hb r olmalar
 rica
etdi. Bu  kild  ba layan ilk t
bbüs, ilin ortalar na do ru Mülkiyy  M kt bi müdiri C lal b y
rhumun ota nda olan bir toplant da “Türk d rn yi” adl  elmi bir c miyy t hal nda
kilatlanm
r.
Bu c miyy tin nizamnam si 12 kanuni- vv l 1324 (25 dekabr 1908) tarixi il  v  “Türk
rn yi Nizamnam si” ad  il
stanbulda “Karapet” m tb sind  n r olunmu dur.

---

126
miyy tin m qs dini ifad  ed n nizamnam nin ikinci madd sind  bel  deyilir:
“C miyy tin m qs dini türk dey  an lan bütün türk qövml rinin keçmi
ki v  bu günkü 
rl rini,
rini, durumlar
, mühitini öyr nm
 v  öyr tm
 çal maq y ni türkl rin  ski 
rl rini,
tarixini, dill rini, avam v  xavas ( ifahi v  yaz ) 
biyyat
, etnoqrafiya v  etimologiyas
,
sosial durumlar
 v  mövcud m
niyy tl rini, türk m ml
tl rinin  ski v  yeni co rafiyas
ara
b ortaya ç xararaq bütün dünyaya yay b tan tmaq v  dilimizin aç q, sad , göz l, elm dili ola
bil
k  kild  geni  v  m
niyy
lveri li bir d
 g lm sin  çal maq v  imlas
 ona gör
inc
kdir.”
Mülkiyy  M kt bi toplant
ndan sonra q zetl
 veril n bir elanda toplanan adamlar n
adlar  aç qlanm
r:  hm d Midh t 
ndi, N cib Asim b y, Bursal  Tahir b y, Korkmazo lu
lal b y(bu gün Qafqaz cümhuriyy tl rinin birind  komissard r) V
d Ç
bi 
ndi, Akçurao lu
Yusuf, Boyaç yan Akop 
ndi, Arif b y (m rhum tarixçi), A yigido lu Musa b y (m rhum
Yüks k  sg ri Baytar M kt bi iqtisad öyr tm ni idi), Fuad Raif b y, R za Tofiq b y, F rid b y (bu
günkü London elçisi).
rf elml  m
ul olacaq bu c miyy
 türk olmayan türkiyyatç lar da daxil ola bil rdi.
1
15 t rini- vv l 1328-  q
r (noyabr 1912) üzvlük haqlar
 öd
n  xsl rin tamam ,
miyy tin kassa d ft rin  gör  63 n
r görünm kd dir. Bunlar n içind  professor Qordlevski,
doktor Qaraçon, professor Martin Hartman kimi  rq ünaslar, Boyaç yan Akop v  Antuan T nq r
ndil r kimi türk olmayan Osmanl lar da vard r. Prins Said Pa a, Köse Raif Pa a, Xalid Ziya b y
kimi zaman n b zi dövl t böyükl ri, üzv olmadan n qd yard m etmi dil r.  air M mm d  min b y,
smay l b y Qasp ral , Hüseyn Cahid b y, Az rbaycan Cümhuriyy ti ba  v kill rind n
Yusifb yzad  N sib b y, A ao lu  hm d b y, Hüseynzad
li b y, Köprülüzad  Fuad b y, “Türk
oca ” qurucular ndan doktor Fuad Sabit b y v  m rhum  spartal  Haqq  b y ilk ill rd  yaz lan
üzvl rd ndir.
2
“Türk d rn yi”, m qs dini a lamaq v  yaymaq üçün, q zetl r, risal
r, kitablar n r
ed
k v  ümumi d rsl rl  söhb tl r t kil ed
kdi. Önc  N cib Asim b yin “Türkl rin  n  ski
yaz
” il  Bursal  Tahir b yin “Türkl rin ülum v  fünuna xidm tl ri” adl  risal
rini basd  v
yay mlad . Sonralar “Türk d rn yi” adl  “Türklüy  dair inc
ri özünd  ehtiva ed n”, “ayda bir
xan” bir d rgi ç xard . “Türk d rn yi”nin birinci ilinin birinci say  1327 (1911) ilind  “M tb yi-
Xeyriyy  v
ür kas ”nda n r edilmi dir. Bu d rginin ancaq yeddi say  yay mlana bilmi dir.
Nüsx
rd  yay mland qlar  ay göst rilm mi
 d , 1327 (1911) ilind  ancaq alt  nüsx nin bas lm
1
 “C miyy tin m qs din  xidm t etm k ist
n h r k s, hans  din, cins v  tabeeyy td n olursa olsun, m rk zd ki idar
hey tin
ifahi v  ya yaz  müraci t etdiyi t qdird  onun giri i c miyy tin iki üzvünün z man ti il  v  idar  hey tinin
sdiqi il  q bul olunur.” “Türk d rn yi” nizamnam si, madd : 4.
2
air M mm d  min b y, A ao lu  hm d b y, Hüseynzad
li b y, Mülkiyy  M kt bind ki toplant  zaman
stanbulda deyildil r.

---