Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

122
ara
rmalar aparm  oldu undan, ilk ara
rma yaz
n, f aliyy tinin d  bu mövzular üz rind
olmas  t biidir. Bununla b rab r, m ml
tin  dönünc  Az rbaycan n real h yat
hm d b yin
fikri-praktik f aliyy tinin dini m
rd n milli v  sosial m
 keçm sini z ruri etmi dir.
ao lu bir t
fd n
ad”  ç xar rk n, dig r t
fd n eyn n  smay l b y Qasp ral  kimi
yayd
sasl  fikirl rin h yata keçm sin , gerç kl
sin
xs n çal
r. Qafqazda 
r-
r
dola araq, bir çox 
r v  q
 m kt bl rin, t hsil yayma c miyy tl rinin qurulmas
 t kil
edirdi.
Türkl r aras nda özünü göst
n bu oyan
rl rini ç
 bilm
n qon ular erm nil r,
1904-cü il  do ru, türkl r  leyhin  aç q dü
nçilik v ziyy ti ald lar v  erm nil rl  türkl r
aras nda real mücadil
r ba lad . Erm nil r münt
m milli t kilata sahib olduqlar  kimi, siyasi
bl rd n, dini ortaqlar
n v  rus idar  mexanizmas nda bir çox erm nil rin yerl mi  olmalar na
gör  çar hökum tinin yard
na da nail olurdular. Türkl rin erm nil rl  çarp a bilm k üçün
kilata ehtiyaclar  oldu u aç q idi. Bu ehtiyac  t min etm k üçün A ao lu  hm d b y 1905-ci
ild  Bak da “F dai” ad  il  gizli bir c miyy t qurma a müv ff q oldu. “F dai” c miyy tinin
aliyy ti, erm nil rin türkl
 qar  i
dikl ri zülml ri, gerç k dir ni
rl  mü yy n d
durdura bilmi dir. 
a m kt bind  ik n erm nil rl  çarp maya ba layan A ao lu  hm d b yin
“F dai” t kilat  il  h yat sah sind  v  böyük ölçüd  qov aya davam etdiyini görürük...
1905-ci ild , çar hökum tinin anayasal  (konstitusiyal ) idar  formas na yön lm
cburiyy ti Peterburqda bir nazirl r kabineti qurulmas na yol açd . Bu komit nin ba nda olan
Kont Vesite m ml
tin h r bir t
find n g
n nümay nd  hey tl rini q bul ed
k,  ikay t v
ist kl rini dinl
k z rur tini hiss etmi di. 1906-c  ild  Rusiyan n türk  halisi d  Quzeyd n,
Do udan, Güneyd n nümay nd  hey tl ri gönd rdil r. Kazandan g
n hey td  yuxar da ad  keç n
Akçurao lu Yusuf oldu u kimi, Qafqaziya  halisini t msil ed n hey tin ayd nlar ndan A ao lu
hm d b y, Hüseynzad
li b y, Topçuba
lim rdan b y seçilmi dil r. A ao lu bu hey tin  n
al üzvü olmu dur.
1907-ci ild  Bak
traf nda, y ni neftli torpaqlar üz rind  ya ayan türk  halisini köçürm k
qs din  yön lmi  bir layih nin müzakir si üçün Petroqradda toplanan xüsusi komisyona, yen
Az rbaycan türk  halisinin t msilçisi kimi A ao lu  hm d b yl  üç yolda  gönd rilmi di. Bu
komissiyan n üzvl rind n erm nil rl  bir s ra ruslar n olduqca çox qüvv t v  qeyr t s rf etm
rin
baxmayaraq, hey tin otuzbe  gün davam ed n müzakir
rinin sonunda türkl rin köçürülm si
sinin qar
n al nmas na müv ff q olunmu dur.
ao lu  hm d b y bir t
fd n milli ehtiyac v  m nafel rin z ruri etdiyi bu kimi praktik
xidm tl rd  çal ark n, dig r t
fd n d  yazarl
nda  sla ara vermirdi: ist r Nazirl r Komit sin
ist kl r siyah
 aparan t msilçil r hey ti üzvlüyü s ras nda nazirl
 d rd anlad b yorulark n, ist r

---

123
Kont Kokoftsev komisyonunda erm nil rl  saatlarca ç ki rk n, Peterburq q zetl rind  d ,
Az rbaycan türkl rinin haqq
 v  ehtiyaclar
 müdafi  ed n, rus bürokratiyas  il  erm nil rin
türkl
 yön ltdikl ri iftiralar  yalanlayan v  bunlar n türkl r  leyhin  çevirdikl ri müxt lif
intriqalar  pozan mahiyy td  m qal
ri n r olunurdu. Eyni zamanda  hm d b y, Bak dak
zetin , y ni
ad”a uzun m ktublar yazma a vaxt tap rd .  sas n,  hm d b yin çox v  asan
yaza bilm k istedad  fövq lad dir; türkc , rusca, frans zca m qal
ri eyni asanl qla v  sür tl
yazard , h tta farsca m qal
r d  yazm
r. Özü b
n zarafat ed
k: “h yat mda yazd
m
qal
r, ham
 bir araya g tirils , Bak dan  stanbula q
r bir geni  yol meydana g tir  bil r”
deyir.
st r yaz , ist r 
li f aliyy ti, A ao lu  hm d b yi, rus hökum tinin gözünd
übh li v
hlük li insanlardan sayd rd . Baxmayaraq ki,  hm d b yin yaz lar nda h
f tutdu u ümumi
qs d, Az rbaycan türk mill tinin oyanmas , Rusiyada ya ayan bütün mill tl rl  (dolay
 il
ruslarla da) b rab r hüquqa sahib v  bu yönd n milli haqlar na sahib olmas
 t min etm kdi. Bu
qs
 nail olundu unda, müxt lif yollarla eyni m qs
 do ru ged n dig r Qafqaz mill tl ri il
rab r, Az rbaycan n da Rusiya imperatorlu undan ayr lmas  n tic si öz-özlüyünd n do acaqd r;
Az rbaycan türkl rinin müst qilliyinin, onlar n qon u böyük türk kütl sin  qat lmalar
 t min
etm si d  çox t bii idi... M hz bu görü
r, Az rbaycan türklüyünü oyanma a,  üurlanma a, milli
 insani haqlar
 müdafi  etm
 d
t ed n  hm d b yin rus hökum ti t
find n t hlük li v
rli say lmas  s
bl rini aç qlay r; xüsus n A ao lu  hm d b y, yaln z yaz  il  kifay tl nm yib
“F dai” c miyy tini quraraq f aliyy t göst rm k kimi praktik sah
rd  d  t k durmayan enerjili
insanlardand r...
Bu  kild  çar hökum tinin  übh  v  dü
nçiliyini ç
n A ao lu  hm d b yl  q zeti
ad”, ikid  bir hökum tin hücumuna m ruz qal rd : b
n  hm d b yin evi axtar r, b
n
tb si bas r, b
n d  q zet ba lan rd : ancaq daha önc  al nm  olan bir çox icaz
n
faydalanaraq qapanm  q zetin yerin  d rhal bir dig ri ç xar rd ... Bir çox z hm t v  m sr fi z ruri
ed n bu mücadil
 Az rbaycan türk z nginl ri  hm d b
 ciddi  kild  yard m etmi dil r. Bu da
onu göst rir ki, Az rbaycanda 1907-ci il  do ru türk milli  üuru xeyli inki af etmi di.
hm d b yin Parisd  ik n tan  oldu u “Jon türkl r”d n b zil ri d  ara-s ra
ad”da
qal
rini n r etdirmi  olduqlar ndan, bu q zetin Osmanl  m ml
tl rin  girm si yasaq idi;
ancaq bu yasaq, uzun müdd t davam ed  bilm di, çünki  stanbulda inqilab meydana g
k idar
kli d yi di.
Osmanl  inqilab
sind  rus inqilab  bir irtica dövrü keçirirdi. Ba  nazirlik m qam na
keç n Stolipin, 1905-ci ild  qar an v  da lma a üz tutan Rusiyan n idar  qaydalar
 sa lam v
idd tli  ll rin  alaraq t krar mütl qiyy
 do ru çevirmi  v  yuxar da sözü keç n “3 iyul hökum t

---