Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

116
paltar
 yerd n qald rd  v  bir u aq kimi qolu üz rind  g zdirdi.  ah n bu  das  v  s dr
min bu
lanmas  Do u istibdad
n mahiyy tini göst
n aç q örn kl rd ndi.”
1
ao lu  hm d b y 1890-c  ild ,  hm d R za b yl  tan  oldu. Daha önc , elçilik
müst ar
air F rrux b yl  görü mü dü. Uzun ill r  bdülh mid istibdad  il  mücadil  ed n R za
yi  hm d b
 tövsiyy  ed n Sultan s firinin müst ar  F rrux b y olmu dur; F rrux b y q lb n
hürriyy tçi idi v
hm d R za b
 qar  d rin bir hörm t duy usu il  dolu idi. A ao lu da  hm d
za b
 qar  o zamanlar d rin bir hörm t duyar.  bdülh mid, s firi vasit si il  ona yüz min
frank t klif etdiyi halda f qir  hm d R zan n bunu q bul etm
si g nc v  idealist  hm d b yin
sevgi v  say
 co duran s
bl rd n idi.
Bu zaman  hm d b y, Parisin aliml ri il ,  dibl ri il  d  tan  olur. Aliml rin v
dibl rin
topland
 salonlara q bul olunur. Paris h yat
 bil nl r bunun o q
r asan olmad
 bilirl r.
Bir-iki ild  alim v
dibl rin topland qlar  salonlara girm k v  davam ed  bilm k üçün  hm d
yin özünü mü lliml rin  cidd n t qdir etdir  bilmi  olmas  vacib idi.
“Professor James Darmesteterin sevgisini qazand m; ad  keç n haqq mda unudulmaz
yax
qlar v  qeyr tl r göst rm
 ba lad . M ni evin  d
t etdi, Parisd  ön mli bir 
bi salon
sahibi olan v  Paris  dibl ri aras nda seçkin bir yer qazanm  olan Marie Robensoneoa t qdim etdi.
n d  Robensoneonun salonuna münt
m davam etm
 ba lad m. Bu salon ziyar tçil ri
aras nda o zaman Fransan n m hur alimi v
dibl rind n olan Ernest Rönan (Ernest Renan),
Hipolit Ten (Hyepolit Thaine), Caston Paris (Gaston Paris), Opert (Oppert), Madam v  Müsyö
Diyolafua (Dieulafoi) kimi  xsl r var idi. Ev sahib si m ni bunlara t qdim etdi...”
2
hm d b y, Parisd  ik n Do u v  Bat  aliml rini qar la
rma a imkan ver n q rib  bir
hadis nin  ahidi olur. Daha önc  Do unun  ahlar ndan biri il , Bat
n bir hökum t ba
 yan-
yana görmü dü. Bu s
r d  Do unun d rvi
rind n biri il  Bat
n t dqiqatç lar  aras nda olur. V
bu q rib  hadis  özünün d  dediyi kimi, ir lid ki al n yaz
n t yinin  vasit  oldu.  ran  ah
Parisd  olduqdan bir müdd t sonra, bu böyük 
fqanl  bir d rvi  g lib ç
r. “Çox göz l,
ucaboylu,  sm r v  dol un üzlü, köksün  q
r uzanan qal n qara saqqall , üz ri t sbehl rl  örtülü
bu  cayib adam” çox s yyah d rvi
r kimi diyar-diyar dola araq  stanbula g lmi  v
stanbulda
ik n  ran  ah
n Paris  getmi  oldu unu e itmi  v  bunun üz rin  özü-özün : “madam ki  ahi- ran
be Paris mir
d, m n ki  ahi-cihan m, çera nerev m?!”
3
 demi  v  Paris yolunu tutub oraya q
r
lmi . “ ahi-cihan” Paris küç
rind  q rib d rvi  qiyaf ti il ,  lind  k kül v
sas  il  dola rk n,
polis yaxalam , yersiz, yurdsuz bir s rs ri kimi d rhal h bsxanaya salm
r. Bir q zetd n, do ulu
bir d rvi in h bs olundu unu öyr
n  hm d b y, h bsxanaya gedib h min adam  öz ya ad
1
 Eyni yerd .
2
 Bas lmam  t rcümeyi-hal ndan.
3
 Madam ki,  ran  ah  Paris  ged  bilir, m n ki, cahan  ah yam, n  üçün getm yim?!...

---

117
yerd  ya atmaq z man ti il  qurtar r. Paris m tbuat , d rvi
, d rvi in s rb st v  orijinal sözl ri il
ilgil nir v  n hay t  hm d b yin sevgili ustad ,  ran din v  m
niyy ti uzmanlar ndan
Darmesteterl  dig r  rq ünaslardan b zil ri d
hm d b yin vasit si il  d rvi i görür v  söhb t
edirl r. Darmesteter, d rvi
 etdiyi söhb tin q sa m zmununu yaz b ona verm sini  hm d b yd n
ist yir. Bu söhb t ustad n ön sözü il  “Jurnal de Deba”da (Journal des Debats) eyni il  n r
olunmu dur. Bu  hvalat  daha  trafl  anlatd qdan sonra  hm d b y bel  deyir: “M nim birinci d
tbuat sah sin  at lmam bu  kild  ba lad ; v  o günd n bu gün  q
r taleyimi
mü yy nl dirdi.”
1
Dem k olar ki, A ao lu  hm d b y,
 21 ya nda ik n yazarl a frans zca bir m qal
yazaraq, 1890-c  ild  Parisd  ba lam  olur.  Onu  m tbuata  bir  ön  söz  il   t qdim  ed n   xs,  o
zaman n m hur frans z aliml rind n ustad  James Darmesteter idi. M qal
fqanl  d rvi
münasib ti il  Do unun f ls
 v  t
vvüfünd n, h yat v
biyyat ndan b hs edilm kd dir.
qal nin qaralamas  v  ya bas lm
 bu gün  hm d b yin özünd  yoxdur.
Art q yazarl q h yat na at lm  olan A ao lu, yen  ustad  Darmesteterin tövsiyy si il
Madam Adam n (Mme Adam) ayl q “Nüvel Rövü”sü (Nouvelle Revue)  il   h ft lik  “Rövü  Blö”
(Revue Bleue) d rgisin , Do u qövml ri v  h yat na dair yaz lar yazma a davam etdi. 1802-ci ild
Londonda toplanan 
rq ünaslar Konqresin  qat laraq, konqresd  “
 m zh binin qaynaqlar ” adl
bir t dqiq t qdim etdi. Bu inc
, konqrenin q rar  il  bas lm  v  yay mlanm
r.
Görünür ki,  hm d b y, Parisd  t hsil il  m
ul ik n,  hsi v  ail vi istedad na, meylin
lav  olunan ustadlar
n t viq v  yol göst rm si il  elm, yaz  h yat na girmi di,  n çox m
ul
oldu u mövzular, Do unun tarixi v  dinl ri idi. Eyni zamanda q zetçilik d  edirdi; Tiflisd  ç xan
rusca “Kafkas” adl  q zetd  h ft
 bir d
 Parisd n yaz b gönd rilmi  silsil  m qal
ri n r
olunurdu. Rus q zetl rinin silsil  m qal
rini daim yax  üslubla yaz lm , bir az da elmi
mahiyy tli m qal
r t kil edir.  hm d b y, bu m qal
rind  islam al mi v  islam al minin türk
yat  il  m
ul olurdu.
2
ao lu Parisd  ik n  eyx C mal ddin  fqani il  d  tan  oldu.  eyx o zaman Paris
lmi di.  hm d b y t rcümeyi-hal nda deyir ki: “ slam al mi dü ünürl rind n C mal ddin  fqani
zr tl ri Parisd  oldu u zaman m nim sad  evimi ba qalar ndan üstün tutmu , h ft
rl  b rab r
qalm
q...”
1
 Bas lmam  t rcümeyi-hal ndan.
2
hm d b yin “Revue Bleue”da n r olunmu  bir m qal sini, bundan on-on iki il  vv l onda görmü düm. Bu h yat
dövründ  yaz lm  dig r m qal
rini, t ssüf ki, gör  bilm dim.  hm d b yin o zamank  dü ünc  t rzini, ideal
laz mi s viyy
 öyr nm k üçün bu m qal
rin inc
nm si laz md r.

---