Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

118
Daha önc , nam lum  fqanl  d rb
r d rvi i h bsd n qurtar b öz ya ad
 yerd  bir müdd t
saxlayan  hm d b y, sonra m hur bir  fqanl  s yyah  eyxi d  -b lk  eyni otaqda qonaq etmi
dem kdir!...
ao lu Parisd  alt  il  q
r qald : Hüquq M kt bind n m zun oldu- diplom ald , “College
de France”dan bir diplom ald  v  1894-cü ild  mayda Parisi t rk ed
k  stanbul yolu il  Qafqaza
döndü.  stanbulda dörd aya q
r qald , v  o zaman maarif naziri olan Münif Pa a v  Qafqaziyal
tarixçi Murad b yl  s x-s x görü dü, fikir mübadil si etdi.  stanbula ilk d
 g ldiyi zaman A ao lu
hm d b yin da
 fikir v
ll ri göst
n yaz
rl r, t
ssüf ki,  limizd  mövcud deyildir.
hm d b y ta iyirmi ya ndan b ri müxt lif dill rd  çox yaz lar yazm  bir türk yazar
r.
Çox t ssüf ki, yaz lar
 özü saxlamad
 kimi, bu gün kitabç lardan v  ya kitabxanalardan axtar b
tapmaq da çox ç tindir, çünki  hm d b yin yaz lar ndan çoxu q zet v  d rgil rd  n r olunub
yay mlanm
r; h
 rusca q zetl rd  yay mlanan m qal  v  silsil  m qal
rini tapmaq, z nn
edir m ki, bu gün imkan xaricind dir... Bu s
bd n  hm d b yin fikri d yi
 v  inki af
,
rl rind n t qib etm k h lli ç tin olan bir m
 hal ndad r.
Qafqaza dönü ünd n sonra,  hm d b y Parisd n m qal
r gönd rdiyi Tiflisin “Kafkas”
zetin  yazarl q etdiyi kimi, Tiflisin Gimnaziyas nda da frans zca mü llimi oldu.
O zamanlar Bak da rusca “Kaspi” adl  bir q zet ç
rd . Bak
n türk z nginl rind n m hur
neft milyoneri Hac  Zeynalabdin Ta yev “Kaspi”ni sat n alaraq Az rbaycan türkl rinin hüququnu
müdafi  ed n v  onlar n faydalar na xidm t ed n rusca bir türk orqan  hal na g tirdi. V  bu q zetin
ba  yazarl
na A ao lu  hm d b yi c lb etdi.
1
hm d b y bu v zif ni yerin  yetirm kl  b rab r,
Bak  Gimnaziyas nda v  Bak  Yüks k Ticar t M kt bind  frans zca mü llimliyini d  üz rin
götürdü.
1902-ci ild  A ao lunun t siri il  Hac  Zeynalabdin rus hökum tind n türkc  bir q zetin
ri v  yay mlanmas na izin alma a çal
sa da, müv ff q ola bilm di. Rusiyan n o dövrd ki
siyas ti Rusiyada ya ayan müs lmanlar n öz dill rind  m tbuat n rin , h r  kild
ng l olma
qar
na m qs d qoymu du. Min cür ç tinlikl rl  çarp ma a m cbur olan “ kinçi”, “Ziya”,
“K kül” çox davam ed  bilm mi dil r. Nec
 daha önc
smay l b y Qasp ral
 yar
 türk,
yar
 rusca yaz lmaq üzr  bir q zet yay
 üçün veril n imtiyaz n da bir siyasi x ta oldu unu
Rusiyan n müs lman v  türk t
si içl rind  ixtisas sahibi say lan misyoner  lminski v  professor
Smirnov kimi nüfuzlu  rq ünaslar  iddia edib dururdular. “T rcüman” n qapad lmas  üçün bir çox
bbüs oldu is  d ,  smay l b yin z ka, m har t v  enerjisi; bütün türk v  islam dü
nl rinin
intriqalar na qar  duraraq 20-30 milyonluq türk kütl sinin öz dilind  ç xan bu kiçik h ft lik, yegan
zetinin yay
n davam
 t min ed  bilmi dir. Ancaq bir ikinci “T rcüman” n da meydana
1
 N r olunmam  t rcümeyi-hal ndan.

---

119
xmas na rus bürokratiyas  u urla mane ola bilirdi. V  bu durum Rus-Yapon müharib sin , y ni
1904-cü il  q
r davam etdi.
Rus-Yapon Sava nda çarl
n m
lubiyy ti ill rd n b ri haz rlanan rus inqilab  h
kat na
qüvv t v  c sar t vermi di. Hökum tin z ifl
sind n istifad  ed
k Zeynalabdin Ta yev d
önc ki t
bbüsünü t krarlad , bu d
 müv ff q oldu. Bak da, ümumiyy tl , bütün Qafqazda ilk
 olmaqla türkc  günd lik bir q zet, “H yat” ç xma a ba lad . O zamanlar  stanbuldan Qafqaza
dönmü  olan Hüseynzad
li b yl  A ao lu  hm d b y Az rbaycan türk q zetinin ba na keçdil r.
Daha önc  Axundzad
r, M likzad
r, Ünsizad
r Qafqazda türk milli duy u v
üurunun
oyanmas na az-çox t sir etmi  olmaqla b rab r, bu  üurun qüvv tli v  mü yy n bir hala g lm si,
iddia edil  bil r ki, Az rbaycanda günd lik m tbuat n n rind n etibar n ba lay r.
 bu böyük i in
ilk xidm t ed nl ri Hüseynzad  il  A ao ludur.
hm d b y, “H yat”da bir il q
r çal
qdan sonra ayr laraq müst qil “
ad” adl
günd lik q zet ç xarma a ba lad . Bu, Az rbaycan türkl rinin ikinci günd lik q zeti idi. “
ad” n
sl kini  xs n A ao lu bel  anlad r: “Bir t
fd n rus hökum tin  qar  mücadil  ed
k h r növ
siyasi v  ümumi hüquqdan m hrum olan türk ünsürün  bu hüququ da t min etm kd n, dig r
fd n türk ünsürünün özünd  birlik fikrini t min etm k m qs di il  m zh b ayr
 v  xüsus n
sünni-
 dü
nçiliyini qald rma a çal maqdan ibar t idi. Bununla b rab r, xalq  elm v  irfana
isindirm k, türkc  m kt b v  dig r irfan mü ssil rini vücuda g tirm k üçün çal maq laz md r.”
1
qiq
n, Az rbaycan türklüyünün 
miyy tli m
rind n birini d  sünni-
anla lmazl q v  dü
nçiliyi t kil edirdi. Bir zamanlar bu ayr qlardan yararlanan iranilik, bütün
Az rbaycan  farsla
rma a çal
r. Ruslar Az rbaycana hakim olunca, bu ayr q v
dü
nçiliyi körükl
k davaml  bir-biri  leyhin  dü
nçilik ed n bu iki islam firq sinin aras
daha böyük açaraq türk mill tini z ifl tm
, bu say
 öz hakimiyy tl rini qurma a,
qüvv tl ndirm
 çal
lar.
Bu t
lsiz v  m nas z m zh b ayr
n z
rl rini, bundan dü
nl rin yararlanma
sini göst
k v  isbatlayaraq Qafqaz türklüyünd  birliyin ortaya ç xmas na  n çox çal an
mill t xidm tçil ri  smay l b y Qasp ral  il  A ao lu  hm d b y, Hüseynzad
li v  Topçuba
lim rdan b yl rdir.
Az rbaycan v
ran türklüyünün m zh b ayr
 yaras
hm d b yi  skid n b ri m
ul
etm kd dir. Qafqaza döndüyü zamanlar yaz lm  dan
q t rzind  n r olunmam  bir risal sinin
mövzusu m zh b ayr
n islama verdiyi z
rl rdir.
2
1
 N r olunmam  t rcümeyi-hal ndan.
2
 Bu risal nin ad
slam v  Axund”dur. N r olunmad
 halda Az rbaycan ruhanil ri v  müt ssüb xalq aras nda bir
xeyli dedi-qoduya v  yazar na qar  dü
nçiliy  yol açm
r.

---