6
yarad
haqq nda
da Az rbaycanda ilk d
olaraq elmi m lumat vermi dik. Bir neç il
keçdikd n sonra Akçura irsini Az rbaycanda tan tmaq z rur tini hiss edib onun siz t qdim
etdiyimiz bu iki
rini Türkiy türkc sind n uy unla
rd q. (Bizd n f rqli olaraq Akçura irsi
Türkiy
h mi diqq t m rk zind olub.) Bu kitab Akçurao lu Yusufun Az rbaycanda n r
olunan ilk kitab
r. Kitabda böyük müt
kkirin özünün xüsusi ön m verdiyi “Üç t rzi-siyas t”
(1904) m qal si v “Türkçülüyün tarixi” (1928)
ri ilk d
olaraq
Az rbaycan oxucusuna t qdim
edilir. Yaz
tarixl ri aras nda böyük bir zaman m saf si olan bu
rl r Akçura irsi, onun
dünyagörü ü haqq nda t
vvür yaratmaq üçün s ciyy vi örn kl rdir.
kc bu
rl rd n biri Yusuf Akçurao lu haqq nda uzun-uzun b hsl r açmaq üçün
yet rlidir. “Türkçülüyün tarixi” kitab nda Yusuf Akçurao lu bir türkçü olaraq özü haqq nda da
geni m lumat vermi dir. Bunu n
alaraq böyük müt
kkirin
h yat v yarad
haqq nda
cam m lumat verm kl kifay tl nirik.
*****
smay l Qasp ral dan sonra t kc Az rbaycanda, Rusiya türkl ri aras nda deyil, Türkiy
türkl ri aras nda, bütün türk dünyas nda siyasi türkçülüyün yay lmas nda tatar müt
kkiri Yusuf
Akçurao lunun çal malar böyük rol oynam
r.
Yusuf Akçurao lu Kr mdan Kazana köçmü kübar tatar ail sin m nsub idi. Ulu
babalar ndan knyaz Ada rus çar
van Qrozn
n yax n dostu olmu du. Akçuralar Simbirsk
rind v onun traf nda olan bütün quma fabrikl rinin sahibl ri idil r. Bu ail nin
rus hakim
dair
ri il münasib tl ri var idi. Rus çar I Nikolay Kazan ziyar t ed rk n Yusufun atas H
n
yin evind qonaq olmu du. Yusuf Akçurao lu 1876-c ild Simbirsk
rind do ulmu , 2
ya nda ik n atas
itirmi , anas
n himay sind qalm
. 1883-cü ild anas
n x st liyi üzünd n
Yusuf anas il birlikd
stanbula köçür. 1883-1886-c ill rd orada ibtidai m kt bi, 1886-1892-ci
ill rd is orta m kt bi bitirir. Orta t hsilini bitirib anas il birlikd Kazana dönür. Bu s yah ti
zaman tatar ziyal lar ndan Q yyum Nasiri (1825-1902),
din islahatç
Alimcan Barudi (1857-1921)
eyx amilin o lu general amil v Rusiya müftisi eyx bdül zizl görü ür. eyx amilin n
si
Zahid amil b yd n frans z dili, osmanl tarixi v x ttatl q d rsl ri öyr nir.
Akçuran n misi q
Zöhr xan m .Qasp ral
n h yat yolda idi. O, tez-tez bu ail
qonaq olar, smay l b yl söhb tl r ed rdi.
1892-1896-c ill rd Yusuf stanbul H rbiyy m kt bind oxuyur. Burada t
ik n türk
aliml rinin türkologiya sah sind ilk ara
rmalar il -V
d Ç
bi, N cib Asim b y, Bursal
mm d Tahir kimi türkçül rin
rl ri il tan olur.
Türk tarixi v m
niyy ti sah sind z ngin m lumat sahibi olan Yusuf Akçurao lu heç bir
siyasi partiya il ba
olmad
na baxmayaraq hökum t t
find n “G nc türkl r”
c miyy ti il
7
laq
bilin
k h bs edilir. 1897-ci ild is Sultan bdülh midin mri il türkçülük görü
rin
gör Trablisq rb ömürlük sürgün gönd rilir. Avropadak G nc türkl rin sultanla apard
dan
qlardan sonra azad edilir, dostu hm d F rid b yl birlikd Trablüsq rbd n qaçaraq Paris
gedir. 1899-1903-cü ill rd Fransan n Siyasi Elml r Akademiyas nda, eyni zamanda Sorbon
Uy ulamal
nc
r Yüks k M kt bind t hsil al r. Akçuran n siyasi görü
rinin
formala mas nda bu dövr müst sna rol oynay r. M lumdur ki, o dövrd Paris
jontürkl rin sas
iqam tgah idi. Akçura onlarla s x laq saxlay r, G nc türkl rl t mas v görü
r onun
dünyagörü ün ciddi t sir göst rir.
Parisd görü düyü türk mill tçisi
raf ddin M
mumi Akçuraya osmanl
q ideyas
n
çürüklüyünd n, müxt lif ünsürl rin anla mas
n imkans zl
ndan, türk mill tçiliyind n ba qa
keç rli bir fikrin olmayaca ndan b hs ed
k,
rq
v türk dü
ni olan bat lar n “dill rin
dolad qlar ” “ dal t”, “insanl q” sözl rin inam n tam bir axmaql q olaca
anlad r. Dig r t
fd n,
Akçura Paris v Sorbon ali m kt bl rind Avropan n tan nm mill tçi aliml rinin -Kornell, Boutmi,
Renuar n d rsl rini dinl yir.
Yusuf, o zaman Sorbon Universitetinin hüquq fakult sind t hsil alan S dri Maqsudi il
birlikd “T rcüman” q zetinin 20 illik yubileyinin keçirilm sinin t
bbüskarlar olur. S dri
Maqsudi bu bar
yaz r: “Bu tör n v toplant Rusiya türkl rinin ilk milli konqresi mahiyy tini
ald . Ayr -ayr vilay tl rd n g
n türk mün vv rl r ilk d
olaraq Rusiyaya ba ml türkl ri
maraqland ran milli m
, milli kültürü ya atma çar
ri v ruslar n rusla
rma
siyas ti il
mücadil üçün görülm si vacib olan t dbirl r haqq nda görü mü oldular”. “T rcüman” n 20 illik
yubileyinin qeyd olunmas Rusiya türkl rinin milli oyan tarixind yer alan mühüm bir hadis oldu.
Bu t dbird n sonra Rusiya türkl rinin milliyy tl rini mühafiz yolunda t kilatl bir sur td
mücadil dövrü ba lanm
r.
Akçura t hsilini bitirib 1904-cü ild Rusiyaya dönür, 1908-ci il q
r burada qal r.
Kazanda ik n özünün m hur “Üç t rzi-siyas t” m qal sini yaz r. 1905-ci ild “Kazan
müxbiri” q zetinin redaktoru olur. Dumaya mill t v kili seçilm sinin qar
almaq m qs di il
1906-c ild hökum t t
find n h bs olunur. M rutiyy t elan ndan sonra 1908-ci ild Türkiy
gedir v ömrünün sonuna q
r orada ya ay r. Türkçü d rn k v c miyy tl rin qurulmas nda,
onlar n m tbu orqanlar
n n rind yax ndan i tirak edir. “Rusiyadak türk-tatar xalqlar
n
haqlar
qoruma komit si”nin ba kan seçilir. Hey t Avstriya Macar stan,
Almaniya v
sveçr
gedib, Rusiya türk-müs lmanlar
n haqlar
müdafi v t
b edir. Sürix
rind Akçura
Leninl d görü ür, bol evikl rin hakimiyy
g
yi t qdird mill tl r m
sin onun
münasib tini soru ur. Lenin Akçuraya: ”Hakimiyy
g
rs k, ist diyiniz hüquq ziyad si il t min
olunacaqd r!” -cavab
verir.