А. Низомов, Н. Алимқулов, З. Тилляходжаева табиий географик жараёнлар

Мавзуга оид савол ва топшириқлар

1. 
   «Табиий географик жараёнлар» ҳақидаги фикрлар ўрта
   асрларга хос адабиётларда қандай олимлар томонидан қайд
   этилган?
   
2. 
   «Табиий географик жараёнлар» фанининг асосчилари
   ҳақида сўзлаб беринг.
   
3. 
   Академик Ҳ.М.Абдуллаев мактаби ва унинг давом-
   чилари хусусида сўзлаб беринг.
   
4. 
   «Табиий географик жараёнлар» фанини геологик
   нуқгаи назардан ўрганган олимлар ҳақида нималарни би-
   ласиз?
   
5. 
   «Табиий географик жараёнлар» фанини геоморфологик
   нуқтаи назардан туриб ўрганган олимлар ҳақида сўзлаб
   беринг.
   

12

2-мавзу. Табиий географик жараёнларнинг турлари ва

уларни ҳосил бўлишига кўра таснифлаш
Таснифлаш ўзига хос ўрганиш методи бўлиб, у ҳар бир
фаннинг асосини ташкил этади. Шу боисдан Д.М.Менделеев
илм таснифлашдан иборатдир, дея таъкидлайди. Табиий
географик жараёнларни ўрганиш асносида ҳам уларнинг
келиб чиқишига кўра бир-бирларига яқинларини гуруҳ-гуруҳ
қилиб жамлаган ва ажратган ҳолда ўрганиш, уларни тадқиқ
этишни енгиллаштиради. Шу боисдан турли даврларда, турли
фанларни тадқиқ этувчи олимлар табиий географик
жараёнларни ҳар хил нуқгаи назардан туриб таснифлаганлар.
Жумладан геологлар, геоморфологлар, географлар амалга
оширган табиий географик жараёнларнинг таснифи бир-
бирларидан қисман бўлсада фарқланади, бири-иккинчисини
тўлдиради, аммо инкор этмайди. Шу тариқа таснифлаш
ишлари ривожланган сари, табиий географик жараёнларни
ўрганиш тартиби ҳам мукаммаллаша борган.
И.П.Герасимов (1986) ўзининг рельеф ер юзи форма-
ларини ўлчамига кўра уч гуруҳга ажратади. Геотектура -
материклар, океанлар жойлашган ботиқлар, морфосгруктура
- тоғ тизмалари, тоғ оралиқ ботиқлари, текисликлар,
морфоскульптура - экзоген жараёнлар билан боғлиқ бўлган
рельеф кўринишлари. И.П.Герасимов рельеф кўринишларини
таснифлар экан, уларни эндоген ва экзоген кучлар билан
боғлиқ ҳолда содир бўлиш хусусиятини таърифлайди. Шу
билан биргапикда антропоген кучлар таъсирида юз берувчи
табиий географик жараёнларга ҳам эътибор қаратади.
Кейинчалик ушбу таснифлаш геоморфологлар томонидан
янада такомиллаштирилиб, кўламига кўра, қуйидагича акс
этди. Планетар, яъни энг йирик рельеф формалари -
материклар ва океанлар жойлашган ботиқлар, мегарельеф -
тог тизмалари, текисликлар, денгизлар жойлашган ботиқлар,
макрорельеф - тог тизмалари, баландликлар, йирик водий-
лар, мезорельеф - тепаликлар, водийлар, микрорельеф -


13

барҳанлар, дюналар, жарлар, террасалар, нанорельеф -

кичик тепаликлар, сув ювиб кетган чуқурликлар ва
ҳоказолар. Гарчанд ушбу таснифлаш рельеф кўринишлари
нуқтаи назаридан амалга оширилган бўлсада, уларнинг ҳосил
бўлишида иштирок этувчи табиий географик жараёнларга
ҳам диққат-эътибор қаратилади ва натижада улар ўзига хос
равишда таснифланиб борилади. Масалан, планетар ва
мегарельеф формаларининг шаклланишида тектоник кучлар
энг асосий сабабчи қилиб кўрсатилган ҳолда, макрорельеф,
мезорельеф, нанорельеф шаклларининг ҳосил бўлишида оқар
сувлар, қуёш нури, шамол каби омиллар иштирок этиши ва
натижада турли табиий географик жараёнлар ҳосил бўлиши
қайд этилади.
Яна бир геоморфологик таснифлашда Д.С.Кизевальтер ва
бошқалар рельеф формаларини гуруҳлаштиради. Натижада
табиий географик жараёнларнинг ҳам эндоген ва экзоген
кучлар таъсирида шаклланувчи гуруҳлари генетик турлар
тарзида ўрганилади.
Геоморфологлар турли туркумдаги ётқизиқларнинг келиб
чиқишига кўра гуруҳларга ажратар экан, уларнинг шакллани-
шида ташқи таъсир туфайли юзага келувчи (сув, шамол, қуёш
нури, музликлар) табиий географик жараёнлар мухдм роль
ўйнайди, дея кўрсатма берадилар ва уларни турларга
ажратадилар.
Ўтган асрнинг охирлари ва замонамизда табиий геог-
рафик жараёнларни ўрганиш учун диққат-эътибор янада
кучайди. Чунки, геоэкологик ҳолатни барқарорлаштириш-
нинг маъқул йўлларидан бири тарзида табиий географик
жараёнларни муфассил ўрганиш, айниқса, уларнинг юзага
келиш сабабларини янада ойдинлаштиришдан иборат дея
эътироф этила бошланган эди. Шу боисдан табиий географик
жараёнларни илмий тадқиқ этиш ва унинг асоси сифатида
турлича қарашлардан иборат таснифлаш вариантлари юзага
кела бошлади. Жумладан, муаллифлар Э.Қ.Қодиров ва
бошқалар табиий географик жараёнларнинг айримларини


14

ўрганиш билан биргаликда уларнинг биринчи тоифасини

хавфли жараёнлар туркумига мансуб дея билади. Муал-
лифлар табиий хавфли жараёнларни учта йирик гуруҳга
ажратади: ернинг ички кучларига боғлиқ хавфли жараёнлар,
яъни тектоник ҳаракатлар, ер қимирлаши (зилзилалар);
ернинг ташқи кучларига боғлиқ хавфли жараёнлар — тоғ
жинслари қатламларидаги сурилмалар, сел ҳодисалари; инсон
фаолияти билан боғлиқ жараёнлар - деҳқончилик,
чорвачилик, сув иншоотларини қуриш, саноат корхоналари
билан боғлиқ ҳолда юзага келувчи табиий географик
жараёнлар. Шубҳасиз ушбу таснифлаш барча турдаги табиий
географик жараёнларни қамраб ола билмайди.
Г.ф.д. профессор М.М.Маматқулов (2007 й) томонидан
ҳам табиий географик жараёнлар фақат Узбекистан ҳудудида
учрайдиган турлари мисолида тадқиқ этилиб, таснифланган.
Натижада ушбу жараёнларнинг етти туркумдан иборат
гуруҳи шаклланади. Ушбу тасниф қуйидагича акс этади:

1. 
   Денудацион кучлар билан боғлиқ табиий географик
   жараёнлар.
   
2. 
   Гравитацион кучлар билан боғлиқ табиий географик
   жараёнлар.
   
3. 
   Ер усти оқар сувлари фаолияти билан боғлиқ табиий
   географик жараёнлар.
   
4. 
   Ер усти ва ер ости сувлари фаолияти билан боғлиқ
   табиий географик жараёнлар.
   
5. 
   Шамоллар фаолияти билан боғлиқ табиий географик
   жараёнлар.
   
6. 
   Денгиз, кўл, сув омборлари тулқинлари билан боғлиқ
   табиий географик жараёнлар.
   
7. 
   Инсоннинг хўжалик фаолияти билан боғлиқ табиий
   географик жараёнлар.
   

Муаллиф тектоник ҳаракатлар, зилзила, тог музликлари
туфайли юз берувчи табиий геофафик жараёнлар турига
эътибор қаратмайди.