A. H. Vahobov biologiya fanlari doktori, professori

saprotes -
chirish, chirindi) 
va patogen (kasallik paydo qiluvchi)larga bo‘lishadi.
Ulaming o‘rtasida oraliq turlari - obligat va fakultativ (lotin­
cha 
obligatus -
majburiy, shart bo‘Igan, 
facultativus —
fakulta­
tiv, m a’lum sharoitlarda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan) para- 
zitlar joylashgan. Masalan, zaxm spiroxetlari, gonokoklar obli­
gat, ko‘k yiringli tayoqchalarsoxta protey - fakultativ hisoblanadi. 
Bu demak, obligat yoki shartsiz parazitlar organizmdan tashqarida
25

---

rivojlanmaydi yoki tabiiy oqsilli to'yintiruvchi muhitlarda qiyin- 
chilik bilan rivojlanadi; fakultativ parazitlar esa tashqi muhitda 
o‘sadi va ko‘payadi, ammo ayrim sharoitlarda (masalan, makroor- 
ganizmning himoya kuchlari pasayganida) ular yuqumli kasallik- 
ning sababchisi bo‘lishi mumkin.
Iste’mol qiladigan energiya m anbalariga ko ‘ra bir-biridan 
farq qiluvchi fototrof va xem otrof bakteriyalari ham jid d iy farq 
qiladi. H ar qanday holda ham, bakteriyalar turlarining rang- 
barangligi shu qadar k o 'p sonliki, ulam ing hatto biotexnolo­
giya m aqsadlarida foydalaniladigan ozgina ulushi o 'z ig a alohi­
da e ’tibom i jalb qiladi. B ioobyektlar m orfo-fiziologik xususi­
yatlari barqaroriigini va tegishli sharoitlarda m ahsuldorligini 
saqlab qolish uchun har bir bioobyektga ehtiyotkorona (aytish 
mumkin m ehr bilan) m unosabatda bo ‘lish g ‘oyatda m uhim aha­
m iyatga ega ekanligini tushunish uchun m ikroorganizm dan 
olisda turuvchi eubakteriyalar orasidan aktinoplanlar guruhiga 
m ansub 
M ikrom onospora sp.m ,
vodorod bakteriyalari guruhiga 
m ansub 
H ydrogenom onas (Alcaligenes) entropham ,
nurlanuv- 
chi bakteriyalar mansub 
Lucibacterium m ,
sil kasalligi tayoq- 
chasi -
M ycobactetium tuberculosisni,
b a’zi psevdom onaslam i 
(m asalan, 
Pseudomonas aeruginusni),
esherixiyalarni 
(Esche­
richia Coli)
va boshqa ko‘pgina bakteriyalam i aytib o ‘tishning 
o ‘zi yetarli.
Z am burugM ar. Mikromitsetlar, ya’ni mikroskopik zam burug'- 
lar (masalan, achitqilar, penitsillar, aspergillar va boshqalar) va 
o ‘zining o‘sish hamda rivojlanish jarayonida k o 'z bilan kuzatish 
mumkin bo'lgan mevalami - tut mevasini, agarik zam burug'lam i 
va hokazolami shakllantiruvchi makromitsetlar quyi eukariotlar -
Mycota
bo'lim iga taalluqli.
Shunisi diqqatga sazovorki, zam burug'lar o'sim liklarga ham 
(uch qismdan yoki apikal o'sishi, mustahkam hujayra devori,
26

---

ulam ing aksariyatida vakuollar va k o ‘ndalang pardalar mavjudli- 
gi bilan) hayvonlarga bam (oziqlanishning geterotrof tarzi, vita- 
m inlarga ko‘p yoki oz ehtiyoj sezishi, xitin yoki xitozan mavjudli- 
gi, glikogen sintezi bilan) o ‘xshab ketadi. Demak, zam burug'lar 
ilgariroq o ‘simliklar va hayvonlar mustaqil bo‘limga ajralishi- 
dan oldin paydo bo'lgan. Ayni vaqtda mitselial tuzulish va buning 
oqibati sifatida oziqlanishning absorbsion usuli (osmotrofiya) 
faqat zamburug‘larga xos, dikariozis (bir hujayrada bir vaqtda 
bo‘linishga qodir va diploid yadroni imitatsiya qiluvchi ichki yad- 
roning alohida-alohida mavjudligi) va gemerokariozis (bir hujay­
rada turli sifatga ega yadrolaming mavjudligi) hodisalari ularga 
xosdir.
asosiy taksonomik (yunoncha 
taxis —
tar- 
tibga solish, joylashtirish, 
nomos
- qonun so‘zlaridan) guruhlari 
nisbatan barqaror hisoblanadi, ammo turli mualliflar taklif qiladi­
gan tasnif 
g ‘oyatda ko ‘p sonli, ba’zan bir-biridan jid- 
diy farq qiladi. Shu munosabat bilan quyidagi chizmaga amal 
qilish maqsadga muvofiq bo'lib, ilmiy jihatdan o‘zini oqlaydi. 
Zamburug‘lar turkumi ikki bo'lim ni -
Muxomycota
va 
Eumycota,
ya’ni shilliqurt zamburug‘lami (yunoncha 
myxa -
shilliq so‘zidan) 
va haqiqiy zamburug‘lami (yunoncha 
eu -
yaxshi, tipik, yaxshi 
rivojlangan m a’nosida) o ‘z ichiga oladi. Ulardan birinchisi kam 
sonli bo‘lib, ,,yalong‘och‘" plazma massasi - plazmodiydan ibo­
rat. Ular o ‘ziga xos rivojlanish bosqichini boshdan kechirishmoq- 
da va jinsiy attraktantlami (lotincha 
attraction
- jalb qil, tortish 
so‘zlaridan) hosil qiladi.
Eumitsetlar bo‘limi yetti sinlhi o‘z ichiga oladi:
1. Chytridiomycetes;
2. Hyphochytridiomycetes;
3. Oomycetes;
4. Zygomycetes;
27

---

5. Ascomycetes;
6. Basidiomycetes;
7. Deuteromycetes.
Xitridiyevlarga (yunoncha 
chytridion -
zoosporalardagi moy 
tomchisi tarkibini aks ettiruvchi tomchi so'zidan) zamburug‘lar- 
ning 500 dan ziyod turlari taalluqli, ular asosan plazmodial uyush- 
malardan iborat, y a’ni ularda mitseliy mutlaqo bo‘lmaydi, ba’zan 
mavjud bo'lganida ham faqat urug‘lanish holatida bo‘ladi. Zoo- 
sporalar va planogamentlar (ko'payish hujayralari) faqat bitta orqa 
darrasimon (qamchisimon) hivchinga ega, bu m a’lum taksonomik 
ahamiyat kasb etadi.
G IfoxitridiyevIar bitta oldingi darrasimon hivchini bor zoo- 
sporalarga ega bo‘lib, ularning iplari to'siqqa ega emas, bu sinfga 
k o ‘p sonli bo'lm agan turlar kiradi.
O om itsetlar ham 500 dan ziyod turlami o 'z ichiga oladi. 
O o g am iy a-jin siy jarayon asosida birlashuvchi suv zamburug'lari 
shular jumlasidandir. Ularning jinsi bo'lmagan zoosporalari ikki 
xil hivchinga ega, ulardan birining oldi yaltiroq (yaltiroq - patli). 
ikkinchisi esa orqa darrasimon ko‘rinishga ega.
Zigom itsetlar 500 dan ziyod turlami o 'z ichiga olgan bo'lib, 
rivojlanish sikllarida harakatchan bosqichlami to'liq yo'qotgan. 
Ularda jinsiy jarayon zigogamiya ko'rinishida bo'ladi. Mitseliy, 
odatda, yaxshi rivojlangan va asosan to'siqsizdir.
K o'pincha vatanimizdagi va xorijdagi darsliklar hamda ilmiy 
adabiyotlarda hamma zamburuiar, ko'proq suv zam burug'lari 
(shu jum ladan „quruqlikka chiqqan" zigomitsetlarni) ham bir 
Phycomycetes
(yunoncha 
phycos -
suv o'tlari) sinfiga kiritilgan. 
Barcha suv zam burug'lari mitseliydan mahrum yoki u urugManish 
yoxud rivojlangan holatda bo'ladi, ammo to'siq (sept)larga 
ega emas, yoki ular siyrak bo'ladi. Bunday zam burug'lar quyi 
zam burug'lar sirasiga kiradi. Mitseliyada to 'sig 'i bor ipsimon
28

---

zam burug'lar oliylar qatoriga kiritiladi. Bu tashuvchini m ukam­
mal va mukammal bo‘lmagan zam burug‘lar tushunchasi bilan 
chalkashtirib bo ‘lmaydi, shulardan birinchisi ko‘payishning jin - 
siy jarayoniga ega, ikkinchisi bu xususiyatga ega emas. M asalan, 
Mucorrouxii quyi
mukammal zam burug‘, 
Stilbella aurantica
esa, 
oliy mukammal bo‘lmagan zam burug‘ hisoblanadi.
Demak, askomitsetlami yoki qopchiqli zamburug‘lam i, bazd- 
domitsetlami yoki bazidial zam burug'lam i hamda deyteromitset- 
lami yoki mukammal bo‘lmagan zam burug'lam i 
(Fungi impertec-
ti
) oliy zamburug'lar sirasiga kiritiladi.
H altali z a m b u ru g 'la r g‘oyat darajada keng sinf bo‘lib, tuzili­
shi, shakli va yashash muhiti har xil bo‘Igan 15000 dan ziyod turlar- 
ni o‘z ichiga oladi. Jinsiy jarayon natijasida askogen giflarda hosil 
bo‘luvchi qopchalar ulaming o‘ziga xos belgisi hisoblanadi, qop- 
chalarda jinsiy sporalar shakllanadi, ular ana shu sporalar yordami­
da ko'payadi. K o'pincha sakkizta spora hosil bo'ladi, lekin ana shu 
yuqoridagi qoidadan istisno bo'lib turadi. Ularda mitseliy septir- 
lashgan (lotincha 
septum -
to'siqli so'zidan), septalarda markaziy 
kovakchalar mavjud, ular hujayralar o'rtasidagi aloqani va hujay- 
ralar tarkibi almashinuvini ta’minlaydi (2-rasm).
Quyida chizmadagi qopchalar serpusht tanalami hosil qila­
di, ular yopiq (kleystotetsiyalar yoki kleystokarpiyalar, lotincha 
cleistos -
yopila oladigan, birlashadigan, 
steke —
kapsula, qopqoq- 
cha, 
carpos -
meva), noksimon ustida g'ovak, osti tolasi bor peri- 
tetsiyalar (yunoncha 
peri -
atrofida so'zidan) likopchasimon 
yoki kosasimon apotetsiyali (yunoncha bartaraf etish yoki ajra­
tish m a’nosiga ega aro old qo'shim chasidan) ochiq bo'lishi mum­
kin. Qopchali zam burug'larga gaploid mitseliyda hosil bo'luvchi 
konidiyalar yordamida jinssiz urchish ham xos.
Demak, askomitsetlaming rivojlanish siklida jinsiy va jinssi? 
davrlar mavjud.
29

---

o o
o o
,