A. H. Vahobov biologiya fanlari doktori, professori

Acaryotae -
yadrosiz, 
Procar-
yotae
- yadrodan aw alg i va 
Eucaryotae
- yadroliga (yunoncha 
a -
yo‘q ,p ro -g a c h a , ew -yaxshi, to ‘liq, 
caryon
- yadro degan m a’noni 
anglatadi) taalluqligini asoslash imkoni bo‘lmoqda. Birinchisiga 
uyushgan zarralar - viruslar va viroidlar, ikkinchisiga - bakteri- 
yalar, uchinchisiga boshqa hamma organizmlar (zamburug‘lar, suv 
o ‘tlari, o ‘simliklar, hayvonlar) kiradi.
Barcha avlodlaming vakillari genetik materialga ega bo‘lishiga 
qaramay, turli akariotlar nuklein kislota turlaridan birortasi RNK 
yoki DNK dan mahrumdirlar. Ular jonli hujayradan tashqari faoli- 
yat yuritishga (shu jumladan replikatsiyaga) qodir emas, y a’ni ular- 
ni yadrosiz deb atash to‘g‘ri bo‘ladi.
Bakteriyalar hujayrali tuzulishga ega, ularda har ikki turdagi 
nuklein kislotasi - RNK va DNK mavjud, ulardan DNK yolg‘iz 
(halqasimon) xromosoma ko‘rinishidadir. Ulaming aksariyati 
ozuqa muhitlarda (organizmdan tashqarida) ko‘payadi, agarda bak­
teriyalar orasida shartsiz (obligat), mazkur alomat bo‘yicha viruslar- 
ga (xlamidiyalar, spiroplazmalar, rikketsiyalarga) yaqinlashuvchi 
parazitlar mavjud bo‘lsa ham, ulaming parazitligi o ‘z mexanizmi 
bilan farq qiladi - uni hujayrali deb atash mumkin. Viruslaming 
parazitligi genetik darajada rivojlanadi. Bu demak, bakteriyalar -
vazifalariga ko‘ra, shu jum ladan genetik jihatdan bir-biriga bog‘liq 
tuzilmalardan iborat. Bakteriyali hujayraning genetik tuzilma- 
lari ioiaqonli faoliyat ko'rsatishiga qaramay, ular chegaralangan 
> .л.ю shaklida guruhlanmagan, shuning uchun bakteriyalar yadro- 
luui aw alg i (prokariotik) 
<

---

Zamburug‘lar, suv o ‘tlari, o'sim liklar va hayvon hujayralari 
haqiqiy, sitoplazmadan chegaralangan yadroga ega, shuning uchun 
ulami eukariotlar sirasiga kiritishadi.
V iruslar. Mikroblar orasida viruslar hajmining g'oyatda 
kichikligi - ular nanometrlarda (nm) o ‘lchanadi va ichki parazitlik 
bilan tavsiflanadi. So‘nggi alomati ulaming bakteriyalar yoki bak- 
teriofaglar virusi, o'sim liklar virusi va hayvonlar virusi sifatida tas- 
niflanishiga asos qilib olingan. Shuningdek, zam burag'lar viruslari 
ham mavjud. Yuqorida ta’kidlab o'tilganidek, viruslar tuzilishiga 
ko‘ra nuklein kislotaning u yoki bu ko'rinishi (RNK yoki DNK) 
ga ega, o‘zida moddalar almashinuvi bo'lmagan, ammo xo'jayin- 
organizm hujayralari da replikatsiyaga yoki uning genomi bilan 
integrallashga qodir uyushgan zarralardan iborat bo'lib, ayni vaqt­
da „yashirin ravishda hayot kechiradi".
Virus zarrasining uyushganligi deganda, u yoki bu virusga xos 
bo ‘ Igan tuzilma qismlarining, organizmdan tashqari da yashaydigan
- virionlaming o'ziga xos tuzilishi yoki arxitektonikasi (yunon- 
cha 
archi -
boshlang'ich, asosiy, birinchi, 
tekion -
mohir, usta 
so'zlaridan olingan) nazarda tutiladi. Har bir virion sof ko'rinishda 
nuklein kislotasi va oqsildan tarkib topgan, ular bir-biri bilan 
kovalent bog'lar bilan bog‘lanmagan chinakam kristalldan ibo­
rat bo‘ladi. ,,Virion“ tushunchasi tegilmagan (yunoncha 
intactus
- tegilmagan, shikastlanmagan so'zidan), infeksiyaga yoki kasal- 
lik qo‘zg‘atishga (lotincha 
infectiosus
- yuqumli so'zidan) qodir 
zarracha tushuniladi.
N uklein k islo talar- viruslar irsiyati moddasidir. Nuklein kislola- 
si turiga ko‘ra ular RNKsi bor viruslarga va DNKsi bor viruslarga 
ajraladi.
R N K si bo r v iruslarg a - o 's im lik la m in g barcha v iru slari k irid - 
ladi. D N K si bor viruslarga - b ak teriofaglarning ak sariy ati, insnn 
va h ay v o n larning q ato r viruslari kiritiladi.
18

---

Oqsil nuklein kislotasi virusi (genom) atrofida qobiq ko'rini- 
shida tarkib topadi va kapsid deb nomlanadi. Virion shakli uning 
kapsidi bilan belgilanadi. Kapsid nuklein kislotasi bilan birgalikda 
nukleokapsidni tashkil etadi.
Viruslaming taxminiy ro‘yxati umurtqalilar viruslarining 17 
oilasini va umurtqasiz hayvonlar viruslarining 7 oilasini, bakteri­
yalar viruslarining 10 oilasini o ‘z ichiga oladi. 0 ‘simliklar virus­
larining 20 guruhi va zamburug‘ viruslarining 5 guruhi tavsiflan- 
gan. Viruslaming tasnifiy guruhlarga bo‘linishi hali tugallanmagan 
bo‘lib, ulaming yangi turlari ochilmoqda. Yuqumli kontogioz mol- 
lusk virusi, chechak virusi, uchuq virusi, bakteriyalaming aksari­
yat faglarining viruslari DNKsi bor viruslaming guruhiga kiradi; 
o ‘simliklar viruslari, inson grippi, quturish, poliomielit va boshqa 
viruslar esa RNKsi bor viruslaming vakillari hisoblanadi.
V iroidlar. 1971-yilda T.O. Diner (AQSh) kartoshka tugunak- 
lari urchuqsimonligi subvirusli kasallik qo‘zg‘atuvchisini (patoge- 
nini) birinchi marta tavsifladi, uni 
viroid
deb nomladi.
1984-yilga kelib viroidlar keltirib chiqaradigan dehqonchilik 
ekinlari (shu jumladan - don ekinlari)ning o ‘n xil kasalligi m a’lum 
boMdi. Molekular tuzilishi bo'yicha viroidlar bir zanjirli, kova- 
lent yopiq, halqasimon, kapsidlari bo‘lmagan RNK molekulalari- 
dan iborat. Bunday RNKlarda nukleotidlar soni 240-400 atrofida 
bo'ladi. Viroidlar shakliga ko‘ra chiziqli va halqasimon bo‘lishi 
mumkin, ular har xil zanjirli konformatsiyani (lotincha 
quasi
-
go‘yoki, bamisoli, hatto, yaqin, 
konformatio
- shakl, joylashish) 
qabul qilishga qodir bo'ladi.
Viroidning har bir turi, masalan, kartoshkani mittilashtiradigan 
viroid yoki sitrus ekinlarining viroidi tarkibida noyob, faqat uning 
o ‘ziga xos quyi molekulali RNKning alohida turi bor. Viroidlar- 
ning kattaligi 15 nm atrofida bo'ladi. X o'jayin-o’simliklaming sez­
gir hujayralarida ular oqsil-nuklein majmui ko'rinishida yadrocha- 
ga birlashib, vadroda to'planadi va xo'jayinning aw alg i yoki faol-
19

---

lashtirilgan fermentlari yordamida mustaqil, yaxlit holda replika- 
tsiya qiladi.
Viroidlar translatsiya qilmaydi. Bu ulaming o‘zaro tarkibiy 
o ‘xshashligi va qator viroidlarda tashabbuskor-kodonlar yo‘qligi 
bilan tasdiqlanadi. Ayni vaqtda viroidli RNKlaming sintezida 
RNK-polimeraza ishtirok etadi.
B ak teriy alar hujayra tuzilishiga ega mavjudotlar bo‘lib, ular- 
da yadro materiali sitoplazmadan oddiy membranalar bilan ajratil- 
magan hamda u yoki bu asosiy oqsillar bilan bog‘lanmagan. Ular- 
dagi muntazam taqsimlanmagan ribosomali (70 S turidagi) sito- 
plazma harakatsiz, hujayralar endo- va ekzositoz qobiliyatiga ega 
emas. Bakteriyalar ko'pincha bir hujayrali, eng kichigining dia­
metri 0,2-10,0 mkm atrofida bo‘ladi (1-rasm).
Oksigen sianobakteriyalar, anoksigen qo‘ng‘ir va yashil bak­
teriyalar fototrof bakteriyalar hisoblanadi; grammusbat va gram- 
manfiy bakteriyalar hamda batsillalar, miksobakteriyalar, poyali 
va kurtaklanuvchi bakteriyalar, vibrionlar, spirallalar, spiroxedlar, 
aktinomitsetlar, korinebakteriyalar, mikobakteriyalar, rikketsiya- 
lar, xlamidiyalar, mikoplazmalar va spiroplazmalar - xem otrof 
bakteriyalar hisoblanadi.
Barcha bakteriyalar yagona Bakteriya avlodini tashkil etadi, 
vaholanki ulardan biri arxeobakteriyalar 
(Archeobakteria)
boshqa- 
si eubakteriyalar 
(Eubacteria -
yunoncha 
eu
- yaxshi) deb nom- 
lanuvchi bakteriyalardan sezilarli farq qiladi. Arxeobakteriyalar 
eubakteriyalarga qaraganda prokariotlaming nisbatan ko ‘hna vaki­
li hisoblanadi. Ular ekstremal sharoitga (lotincha 
extremus
- oxir­
gi so ‘zidan) - anorganik tuzlar konsentratsiyasi baland bo ‘lganda, 
harorat yuqori darajada, uglerod oksidi va dioksidi - uglerodning 
yagona manbayi bo‘lgan muhitlarda yashaydi. Galobakteriyalar, 
termoatsidofil bakteriyalar va metan hosil qiluvchi yoki m etano­
gen bakteriyalar arxeobakteriyalar qatoriga kiradi. Prokariotlar- 
ning (shajarasi) dendrogrammasi (yunoncha 
dendron -
daraxt.
20

---

1-rasm.