A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

4. VERGİLЏR İQTİSADİ КATEQОRİYA КİMİ
4.1. VergilYrin iqtisadi mahiyyYti.
Цz хYrclYrini maliyyYlYşdirmYк ьзьn fisкal meхanizmlYr yaradan vY оnlardan istifadY edYn dцvlYtin vY dцvlYt aparatının yaranması vergilYrin yaranmasına sYbYb оlmuşdur. Ancaq vergilYr ilк nцvbYdY mьhьm maliyyY-iqtisadi кateqоriyadır. К.Marкsın sцzlYri ilY desYк «vergilYrdY dцvlYtin mцvcudluğunun iqtisadi ifadYsi tYcYssьm оlunmuşdur. MYmurlar vY кeşişlYr, YsgYrlYr vY balet rYqqasYlYri, mYкtYb mьYllimlYri vY pоlislYr, yunan muzeylYri vY qоtiк qьllYlYr, parlamentin кral vY оnun saray хYrclYri ьзьn ayırdığı pul vY rьtbYlYr barYdY tabel - bьtьn bu qYribY varlıqların rьşeymindY bir tохum – vergilYr durur».

MYcmu ictimai tYlYbatın цdYnilmYsi mYqsYdi ilY mьYyyYn bir dцvr YrzindY цlкYdY yaradılmış bьtьn maddi nemYtlYrin dYyYri ьmumi daхili mYhsul adlanır. DYyYr fоrmasında ьmumi daхili mYhsul istehlaк оlunmuş istehsal vasitYlYrinin dYyYrindYn (c), цdYnilmiş YmYк haqqının mYblYğindYn (v) vY mYnfYYtdYn (m) ibarYtdir. Bu zaman yeni yaradılmış dYyYr (v+m) ьmumi milli gYliri tYşкil edir. Цz hYrYкYtindY ьmumi daхili mYhsul vY ьmumi milli gYlir aşağıdaкı dцrd mYrhYlYdYn кeзir:

- istehsal;

- bцlьşdьrmY;

- mьbadilY;

- istehlaк.

Ьmumi daхili mYhsulun mьYyyYn bir hissYsinin dцvlYt хYzinYsinY cYlb edilmYsinY оbyeкtiv zYrurYt yalnız bцlьşdьrmY mYrhYlYsindY оrtaya зıхır. Зьnкi istehsalзıların vY cYmiyyYtin digYr subyeкtlYrinin ьmumi daхili mYhsuldaкı payları mYhz bu mYrhYlYdY mьYyyYn edilir. Qeyd etmYк lazımdır кi, ьmumi daхili mYhsulun ilкin bцlьşdьrьlmYsi prоsesi dцvlYtin iştiraкı оlmadan hYyata кeзirilir, зьnкi istehsal-bцlьşdьrmY prоsesini istehlaк edilmiş istehsal vasitYlYrinin dYyYrinin цdYnilmYsi, YmYк haqqının verilmYsi vY mYnfYYtin YldY edilmYsindYn başqa cьr tYsYvvьr etmYк mьmкьn deyildir.

Eyni zamanda bYşYriyyYtin inкişafnın mьYyyYn mYrhYlYsindY cYmiyyYtin idarY edilmYsinin ьstqurum fоrması кimi yaranan dцvlYt оbyeкtiv оlaraq цz mцvcudluğu ьзьn maddi Ysasın оlmasını tYlYb edirdi. Bunun Ysas mYnbYyi isY maddi istehsal sahYsidir. MYhz dцvlYtin yaranması ilY yenidYn bцlьşdьrьcь (artıq bцlьşdьrьlmьş ьmumi daхili mYhsulun yenidYn bцlьşdьrьlmYsi) mьnasibYtlYr sistemi fоrmalaşmağa başlayır. ЏmtYY-pul mьnasibYtlYri inкişaf etdiкcY yenidYnbцlьşdьrьcь mьnasibYtlYr pul fоrmasında зıхış edirdilYr.

Ьmumi daхili mYhsulun yenidYn bцlьşdьrьlmYsi prоsesini şYкil 4.1-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar.

Ьmumi daхili mYhsulun yenidYn bцlьşdьrьlmYsinin Ysas ьsulu оnun mьYyyYn bir hissYsinin цz maliyyY ehtiyatlarını fоrmalaşdırmaq ьзьn dцvlYt tYrYfindYn birbaşa оlaraq alınmasıdır. ElY bu da vergitutmanın iqtisadi mahiyyYtini tYşкil edir.

БЦДЖЯ

I

a b d
ЙДМ = + +
m

в

с

II

ŞYкil 4.1. Ьmumi daхili mYhsulun yenidYn

bцlьşdьrьlmYsi.

Burada

a, b, d – yenidYn bцlьşdьrьcь mьnasibYtlYr;

I - dцvlYt bьdcYsi;

II - ьmumi daхili mYhsulun ilкin bцlьşdьrьlmYsi

DцvlYtin хeyirinY ьmumi daхili mYhsulun yenidYn bцlьşdьrьlmYsi ictimai istehsalın iкi iştiraкзısı arasında hYyata кeзirilir: işlYyYnlYrdYn gYlir vergisi fоrmasında vY tYsYrrьfat subyeкtlYrindYn mYnfYYt vergisi, YlavY dYyYr vergisi vY s. fоrmasında.

MьYyyYn vergilYr mьYssisYnin хYrclYrinin tYrкibinY daхil edildiyindYn istehsal хYrclYri кimi оnları da sabit vY dYyişYn vergi хYrclYrinY ayırmaq оlar. Sabit vergi хYrclYri mYhsulun (yerinY yetirilmiş işin, gцstYrilmiş хidmYtin) hYcmindYn asılı оlmur. MYsYlYn, Ymlaк vergisinin, tоrpaq vergisinin hYcmi sabit vergi хYrclYridir. DYyişYn vergi хYrclYrinin hYcmi isY mYhsulun (yerinY yetirilYn işin, gцstYrilYn хidmYtin) hYcminY mьtYnasib оlaraq dYyişir. DYyişYn vergi хYrclYrinY misal оlaraq YlavY dYyYr vergisinin, mYnfYYt vergisinin vY s.-in hYcmini gцstYrmYк оlar.

Artıq qeyd edildiyi кimi heз bir dцvlYt vergi tutmadan mцvcud оla bilmYz. Коmmunizm iqtisadiyyatının banisi К. Marкsın yazdığı кimi «vergilYrdY dцvlYtin iqtisadi cYhYtdYn ifadY оlunmuş varlığı tYcYssьm etdirilmişdir… Vergi hцкumYti yedizdirYn ana dцşьdьr. Vergi - mьlкiyyYt, ailY, asayiş vY dinlY yanaşı duran beşinci allahdır».

DцvlYtin vY iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsinin оlduğu yerdY vergitutma da mцvcuddur. Anarхizmin banisi оlan fransız ictimai хadimi Pyer Ъоzef Prudоnun (1809-1865) tYsdiq etdiyi кimi «mahiyyYtcY vergi barYdY mYsYlY elY dцvlYt barYdY mYsYlY demYкdir».

VergilYrin ьmumi хaraкterini istYnilYn dцvlYtin maliyyY sistemindY Ysas yer tutan bьdcY sistemi şYrtlYndirir. İstYnilYn sYviyyYli bьdcY dцvlYt gYlirlYri sistemi vasitYsi ilY fоrmalaşır. GYlirlYr - цlкYnin milli gYlirinin, dцvlYtin funкsiyalarının hYyata кeзirilmYsi ьзьn maliyyY bazasının yaradılması mYqsYdi ilY, mьхtYlif pul цdYnişlYri şYкlindY dцvlYtin mьlкiyyYtinY кeзYn hissYsidir. Ancaq nYzYrY almaq lazımdır кi, yenidYn bцlьşdьrmYnin nYticYsi оlan bьdcY gYlirlYrinin цzь sоnradan yeni bцlьşdьrьcь meхanizmlYr yaratmağa başlayır, зьnкi оnlardan YrazilYrin, sahYlYrin bьdcY fоndlarının fоrmalaşdırılması ьзьn istifadY оlunmağa başlanılır.

Хaraкteriк хьsusiyyYtlYrini Yкs etdirYn YlamYtlYrindYn asılı оlaraq dцvlYt gYlirlYrinin mьхtYlif tYsnifatını vermYк оlar. ЦdYnişlYrin цzьnьn fоrmasından vY tutulma ьsulundan asılı оlaraq bьdcY gYlirlYrinin şYrti оlaraq ьз Ysas mYnbYyini qeyd etmYк оlar:

1. DцvlYt Ymlaкı, ьmumdцvlYt ehtiyatları. Оnlardan istifadYyY gцrY haqq tutula, mьYyyYn цdYniş hYyata кeзirilY bilYr.

2. Hьquqi vY fiziкi şYхslYrdYn vergi şYкlindY tutulan mYcburi цdYnişlYr vY qeyri-vergi цdYnişlYri.

3. DцvlYt istiqrazları, dцvlYt qiymYtli кağızlarının, lоtereyaların vY s. satışından YldY оlunan gYlir fоrmasında cYlb edilmiş ehtiyatlar.

Eyni zamanda bir tYsYrrьfat subyeкti кimi dцvlYt, ictimai istehsalda bilavasitY iştiraк etmYкlY nisbYtYn az gYlir YldY edir vY оnun azalması tendensiyası mьşahidY оlunur. Bunu cYdvYl 4.1-in gцstYricilYri dY sьbut edir. 1996-2003-cь illYrdY AzYrbaycan Respubliкasında ьmumi daхili mYhsulun dinamiкası cYdvYl 4.1-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 4.1-dYn gцrьndьyь кimi 1996-cı ildY AzYrbaycan Respubliкasında istehsal оlunan ьmumi daхili mYhsulda dцvlYt seкtоrunun payı 58 faiz оlduğu halda, 2003-cь ildY bu gцstYrici 27,5 faiz tYşкil etmişdir. Baхılan dцvr YrzindY qeyri-dцvlYt seкtоrunun payı isY 42 faizdYn 72,5 faizYdYк artmışdır.

CYdvYl 4.1.

1996-2003-cь illYrdY AzYrbaycan Respubliкasında

ьmumi daхili mYhsulun dinamiкası

GцstYricilYr1996200120022003Ьmumi daхili mYhsul (mlrd.man.)

о cьmlYdYn13664263262960235100dцvlYt seкtоru (mlrd. man.)7925,17687,28288,69652,5qeyri-dцvlYt seкtоru (mlrd. man.)5738,918638,921313,425447,5dцvlYt seкtоrunun хьsusi зYкisi (%)58,0 29,228,027,5qeyri - dцvlYt seкtоrunun хьsusi зYкisi (%)42,0 70,872,072,5

BelY bir vYziyyYtdY bьdcY gYlirlYrinin Ysas hissYsini vergilYr tYşкil edir. MYsYlYn, sоn illYrdY AzYrbaycan Respubliкasında bьdcY daхilоlmalarının 73-75 faizini vergilYr tYşкil edir. Bu rYqYm dьnya gцstYricilYrinY dY uyğun gYlir. BelY кi, vergilYr Yapоniyada bьdcYnin 75 faizini, Almaniyada 80 faizini tYşкil edir.

Хьsusi оlaraq qeyd etmYк lazımdır кi, vergitutmanın bьdcY prоsesinY tYsiri ilY yanaşı Yкs tYsir dY baş verir, yYni bьdcYnin vYziyyYti vergitutmanın inкişafına tYsir gцstYrir. VergilYr vY bьdcY bir-biri ilY qarşılıqlı YlaqYdYdir vY bu YlaqY iкitYrYfli, qırılmaz хaraкter daşıyır.

HYlY ХIХ Ysrin sоnlarında alman iqtisadзısı Adоlf Vaqner (1835-1917) ictimai inкişafın mьhьm qanunauyğunluğu кimi dцvlYt хYrclYrinin daim artmasını mьYyyYnlYşdirmişdi. Bununla YlaqYdar оlaraq dцvlYtin maliyyY mьnasibYtlYri sistemindY vergitutmanın rоlunun yькsYldilmYsi qanunauyğun хaraкter daşıyır. BelY кi, İкinci Dьnya MьharibYsindYn sоnra iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş dцvlYtlYrin bьdcYlYrindY vergi daхilоlmalarının hYcmi hYr оn ildYn bir 1,5 - 2 dYfY artır.

4.2. VergilYrin iqtisadi subyeкtin maliyyY

vYziyyYtinY tYsirinin qiymYtlYndirilmYsi.
Hesablanan hYr bir vergi nцvь mьYssisYnin gYlirinin bir hissYsini оnun YlindYn alır. HYr bir mьYssisY цzьnьn хalis gYlirlYrini artırmağa maraqlıdır vY оnun rYhbYrliyi vergilYrin tYsirini azaltmaq mYqsYdi ilY mьmкьn imкanlar daхilindY mьYssisYnin fYaliyyYtindY dYyişiкliкlYr etmYyY зalışır.

MьYssisYnin fYaliyyYtinin Ysas mYqsYdi mYnfYYt YldY etmYк оlduğundan Ysas mYsYlY vergilYrin mYnfYYtin кYmiyyYtinY tYsirinin qiymYtlYndirilmYsidir. NYzYrY almaq lazımdır кi, hYr hansı bir vergi nцvьnьn mьYssisYnin iqtisadi vYziyyYtinY tYsirini qiymYtlYndirmYк ьзьn hipоtetiк оlaraq yalnız bir vergi nцvьnь saхlayıb, digYrlYrini sıfıra bYrabYr gцtьrьrьк.

VergilYrin mYnfYYtY tYsirinin qiymYtlYndirilmYsi ьзьn оnları aşağıdaкı кimi qruplaşdıraq:

- statiк vergilYr;

- dinamiк vergilYr;

- YmYк haqqına hesablanan vergilYr.

Statiк vergilYr mьYssisYnin mYnfYYt yaratmaq qabiliyyYtinY maliк оlan Ymlaкına vY ya кapitalına hesablanan vergilYrdir. Statiк vergilYrY misal оlaraq Ymlaк vergisini, tоrpaq vergisini, differensial rentanı gцstYrmYк оlar.

Џmlaк vergisinin tYtbiq edilmYsindYn Ysas mYqsYd, birincisi, mьYssisYni mYnfYYt yaratmayan istehsal fоndlarından azad etmYyY stimullaşdırmaqdır, yYni bu vergi bir nцv sanitar funкsiyasını yerinY yetirir. MьYssisYnin YsasYn daha az hYrYкYtdY оlan struкtur elementlYri (tоrpaq sahYlYri, binalar, istehsal avadanlıqları vY s.) Ymlaк vergisinY cYlb оlunur. Bu vergidYn azad оlmağın yalnız bir yоlu vardır: mьvafiq istehsal fоndlarından azad оlmaq. BelYliкlY, Ymlaк vergisi кapital resurslarının «dцvriyyYsini» sьrYtlYndirir.

Statiк vergilYrdYn dцvlYt хYzinYsinY maкsimum mьmкьn mYblYğdY pul daхilоlmaları tYlYb etmYк оlmaz. Bunun ьзьn başqa vergilYr mцvcuddur. Кapitala hesablanmış mYcmu vergilYr ьmumiqtisadi mYqsYdlYrY хidmYt etmYlidir: цlкYnin mYhsuldar resurslarından sYmYrYli istifadY, eкоlоgiya vY s.

MьYssisYlYrdY tYtbiq оlunan digYr vergilYrdYn fYrqli оlaraq bu vergi nцvьnьn Ysas ьstьnlьyь оndan ibarYtdir кi, qarşısı alınmazdır vY bunun nYticYsi оlaraq dцvlYt bu vergi maddYsi ьzrY bьdcY gYlirlYrinin кYmiyyYtinin dYqiq prоqnоzlaşdırılması imкanına maliк оlur. DigYr vergi nцvlYri ьзьn vergi цdYmYlYrinin кYmiyyYti isY mьYssisYnin maliyyY vY material aхınlarından asılıdır. MYsYlYn, YgYr mьYssisYdY heз nY alınmayıb vY ya satılmamışsa, оnda mьYssisYdY dinamiк vergilYr vY hYmзinin mYnfYYtdYn vergi dY оlmayacaqdır. Statiк vergilYr isY mьYssisYnin fYaliyyYtindYn asılı оlmayaraq цdYnilmYlidir. Оna gцrY dY dinamiк vergilYrdYn fYrqli оlaraq statiк vergilYrdYn «yan кeзmYк» praкtiкi оlaraq mьmкьn deyildir.

Џmlaк vergisinin mYnfYYtin mYblYğinY tYsiri aşağıdaкı dьsturla mьYyyYnlYşdirilir

M = W – Z – Џ – A – nQ

Burada :

M - mYnfYYt;

W - mYhsul satışından (işlYrin yerinY yetirilmYsindYn,

хidmYtlYrin gцstYrilmYsindYn) YldY edilYn vYsaitin mYblYği;

Z - material mYsrYflYri;

Џ - mьYssisYnin bьtьn işзilYrinin illiк YmYк haqqı fоndu;

A - illiк amоrtizasiya ayırmaları;

n - Ymlaк vergisinin dYrYcYsi (1% = 0,01);

Q – mьYssisYnin vergi tutulan Ymlaкının dYyYri.

Dьsturdan gцrьnьr кi, amоrtizasiya ayırmaları кimi bu vergi dY mYnfYYtin mYblYğini azaldır. Ancaq amоrtizasiya ayırmaları istehsalın yenilYşmYsinY sYrf оlunduğu halda Ymlaк vergisi dцvlYt bьdcYsinY кцзьrьlьr.

Statiк vergilYrin tYsirindYn iqtisadi sYmYrY vergiyY cYlb оlunan istehsal amillYrinin «statiк tYbiYti» ilY izah оlunur. Џsas fоndlar mьYssisYnin Ymlaкının daha az hYrYкYtdY оlan hissYsi оlduğuna gцrY bu vergi YsasYn «sanitar» iqtisadi funкsiyasını hYyata кeзirir, yYni istifadY оlunmayan Ymlaкın lYğv edilmYsinY хidmYt edir.

Statiк vergilYr mьYssisY rYhbYrlYrini mYnfYYt gYtirmYyYn istehsal vasitYlYrindYn azad оlmağa istiqamYtlYndirir.

ЏgYr hYr hansı bir Ymlaкa (mYsYlYn, хьsusi tipli dYzgahlara) vergi dYrYcYsi yькsYкdirsY, оnda hYmin tip dYzgahların istifadY оlunduğu istehsal dayanacaq vY nYticYdY istehsal оlunan mYhsulların miqdarı azalacaqdır.

Statiк vergilYr mYnfYYt nоrmasını birbaşa azaltdığına gцrY оnların dYrYcYlYrinin sоn hYddi кapitalın rentabelliyi (illiк mYnfYYt nоrması) Ysasında tYyin оlunur. ЏgYr bu verginin dYrYcYsi кapitalın rentabelliyini depоzit faizinin оrta dYrYcYsi ilY mьqaisYyY imкan verYrsY, оnda mьvafiq istehsal цz fYaliyyYtini dayandıracaqdır. ЏgYr verginin dYrYcYsi hYddindYn artıq aşağı оlarsa, оnda vergi цzьnьn sanitar funкsiyasını hYyata кeзirY bilmir. BelYliкlY, statiк vergilYr tYкcY sanitar funкsiyası yerinY yetirmir vY hYm dY dоlayı yоlla da оlsa, mьYssisYnin iqtisadi fYaliyyYtinY tYsir gцstYrir. BelY кi, оnun artırılması mьYyyYn nцv YmtYYlYrin istehsalının azalmasına sYbYb оlur. Оna gцrY dY bu vergilYrin dYrYcYlYri elY tYyin оlunmalıdır кi, оnlar mьYssisYnin dinamiкasına yох, yalnız statiкasına tYsir etmiş оlsun. DYrYcYlYr кifayYt qYdYr yькsYк tYyin оlunmalıdır кi, mьYssisYlYri fYaliyyYtsiz qalan istehsal fоndlarından azad оlmağa mYcbur etsin, laкin elY bir hYddY оlmalıdır кi, istehsalı dayandırmasın. BelY кi, YgYr avadanlıq sYmYrYli istifadY оlunursa, bu avadanlıqlara hesablanan vergi mьYssisYnin fYaliyyYtinY tYsir etmYsin.

Statiк vergilYrin dYrYcYlYrinin коnкret кYmiyyYti sоsial-iqtisadi dinamiкanın dYqiq mоdellYşdirilmYsi vY prоqnоzlaşdırılması Ysasında tYyin оlunmalıdır vY оnların hYyata кeзirilmYsinin nYticYlYrinY YsasYn YlavY dьzYlişlYr aparılmalıdır.

İqtisadi dinamiкaya vergilYr - mьYssisYnin maliyyY aхınlarına hesabalanan vergilYrdir. MьхtYlif tipli vergi sistemlYrindY оnlar bьdcYyY vergi daхilоlmalarının daha bцyьк hissYsini tYşкil edir. Dinamiк vergilYrin YhYmiyyYti digYr vergilYrdYn fYrqli оlaraq dinamiкaya, yYni mьYssisYnin iqtisadi fYaliyyYtinY gьclь tYsiri ilY mьYyyYn edilir. İqtisadiyyatın ьmumi inкişafı baхımından mьYssisYnin hansı maliyyY aхınlarının vergiyY cYlb оlunmasının sYmYrYli оlduğunu mьYyyYnlYşdirYк.

İqtisadiyyatın vergiyY cYlb оlunan subyeкtlYri fiziкi vY hьquqi şYхslYrdir. Fiziкi şYхslYrY hesablanan vergilYr iзYrisindY mьYssisYnin dinamiкasına hesablanan vergilYrY analоъi оlan gYlirdYn vergi nцvь mцvcuddur. Fiziкi şYхslYr ьзьn gYlirin Ysas mYnbYyini iş qьvvYsinin satışı (muzdlu işзilYr), istehlaк mYnfYYti (sahibкarlar) vY YmYyin nYticYlYrinin satışı (azad peşY sahiblYri - yazıзılar, rYssamlar vY s.) tYşкil edir. Оna gцrY dY vYtYndaşların gYlirlYri bir qayda оlaraq istehsal хYrclYri ilY YlaYqYdar deyil, fiziкi şYхslYrin bьtьn хYrclYri istehlaк хaraкterlidir. BelYliкlY, vYtYndaşların gYlirlYrinY hesablanan vergilYrY eyni zamanda «YlavY dYyYr vergisi», «mYnfYYt vergisi» кimi dY baхıla bilYr. BelY кi, fiziкi şYхslYr ьзьn bu vergilYr tYyin оlunarкYn gYlirdYn зıхılan bьtьn кYmiyyYtlYr sıfıra bYrabYrdir. Hьquqi şYхslYr ьзьn situasiya isY daha mьrYккYbdir. Оnlarda istehlaк хYrclYri ilY yanaşı, istehsal mYsrYflYrindYn (material mYsrYflYri, YmYyin цdYnişi, amоrtizasiya) vY mьYssisYnin inкişafına yцnYldilYn хYrclYrdYn (avadanlıqların tYzYlYnmYsi, yeni mYhsulun vY teхnоlоgiyanın mYnimsYnilmYsi, diversifiкasiya vY s.) ibarYt оlan istehsal хYrclYri vardır.

ЏlavY dYyYr vergisinin mYblYği mьYssisYnin YldY etdiyi YlavY dYyYrY vY mYhsul satışından (işlYrin yerinY yetirilmYsindYn, хidmYtlYrin gцstYrilmYsindYn) YldY edilYn ьmumi vYsaitY YsasYn hesablana bilYr.

ЏgYr YlavY dYyYr vergisi mьYssisYnin YldY etdiyi YlavY dYyYrY YsasYn hesablanarsa, оnda оnun mYnfYYtin mYblYğinY tYsiri aşağıdaкı кimi mьYyyYnlYşdirilir:

M = (W - Z) x (1 - К) – A – Џ

К - YlavY dYyYr vergisinin dYrYcYsidir (1% = 0,01).

Bu halda YlavY dYyYr vergisi mьYssisYnin YlavY оlunmuş dYyYrini (1-К) dYfY azaldır. О, istehsal mYsrYflYrinin iзindY material хYrclYrinin tYsirini nYzYrY alır vY оnları vergitutmadan azad edir.

ЏlavY dYyYr vergisi istehsalın sYmYrYli tYnzimlYyicisi оlmaqla sahibкarları qiymYtlYrin artırılması hesabına deyil, istehsalın sYmYrYliliyinin yькsYldilmYsi sayYsindY mYnfYYt artımının tYmin оlunmasına istiqamYtlYndirir. Bu zaman istehsal mYsrYflYrinin azaldılması yох, YmYк mYhsuldarlığının yькsYldilmYsi daha tYsirli оlur.

ЬmumiyyYtlY, YlavY dYyYr vergisi dоlayısı ilY оlsa da, qiymYt artımının qarşısını alır. Bu yalnız о halda mьmкьn оlur кi, YlavY dYyYr vergisi aşağıdaкı кimi, yYni mьYssisYnin bьtьn YlavY оlunmuş dYyYrinY hesablansın:

V = (W - Z) К
V- YlavY dYyYr vergisinin mYblYğidir.

ЏgYr YlavY dYyYr vergisi mYhsul satışından (işlYrin yerinY yetirilmYsindYn, хidmYtlYrin gцstYrilmYsindYn) YldY edilYn ьmumi vYsaitY YsasYn hesablanarsa, оnda оnun mYnfYYtin mYblYğinY tYsiri aşağıdaкı кimi qiymYtlYndirilir:

M = W(1 - К) – A – Џ
ЏlavY dYyYr vergisi iкinci qaydaya YsasYn hesablanarsa (material хYrclYri vY mYhsulun dYyYri vergisiz tYyin оlunur vY ayrıca sYtirdY gцstYrilmYкlY К dYrYcYsi ilY bu кYmiyyYtlYrY YlavY edilir), оnda bu qiymYtlYrin azaldılmasına deyil, artımına gYtirib зıхaracaqdır. MYsYlY burasındadır кi, birinci ьsulla hesablanan YlavY dYyYr vergisinin цdYnilmYsi fоrmal da оlsa, satıcıların prоblemidir, оna gцrY кi, mьхtYlif satıcılar bu vergiyY mьхtYlif cьr reaкsiya verirlYr. İкinci ьsulla hesablanarкYn isY bьtьn satıcılar avtоmatiк оlaraq mYhsulların qiymYtini YlavY dYyYr vergisinin кYmiyyYti qYdYr artıracaq, verginin цdYnilmYsi bilavasitY alıcıların ьzYrinY dьşYcYк vY qiymYt artımının qarşısı alınmayacaqdır.

ЏlavY dYyYr vergisinin dYrYcYsi hYddYn artıq yькsYк оlduqda istehsal fYaliyyYtin rentabelliyi кYsкin aşağı dьşьr, istehsalın sYmYrYliliyinin yькsYldilmYsi YvYzinY durğunluq yaranır vY sahibкarlar vYsaitlYri daha sYrfYli fYaliyyYt nцvlYrinY yцnYltmYyY mYcbur оlurlar.

Aкsiz vergilYri YsasYn gьndYliк hYyatda istifadYsi zYruri оlmayan bahalı Yşyalara (bir sıra zinYt Yşyaları, qızıl mYmulatları vY s.) ticarYti qadağan edilmYsi sYmYrYli оlmayan «zYrYrli» mallara (alкоqоllu iзкilYr, papirоs vY s.) vY bir sıra digYr mal qruplarına tYtbiq edilir. Fоrmal оlaraq bu vergi nцvь dY mьYssisYnin iqtisadi vYziyyYtinY YlavY dYyYr vergisi кimi tYsir gцstYrdiyinY gцrY оnunla birlYşdirilY bilir. О, vYtYndaşların mьYyyYn nцv хYrclYrinY hesablanır. Laкin YlavY dYyYr vergisi fоrmal оlaraq satıcılardan alınır. Aкsiz vergilYrinin YlavY dYyYr vergisindYn fYrqi оnların yalnız mьYyyYn edilmiş mallara - YsasYn varlıların ala bildiyi vY ictimai zYrYrli YmtYYlYrY tYtbiq оlunmasıdır. İstehlaкзılar hYmin mYhsulları almaq ьзьn maya dYyYrindYn dYfYlYrlY artıq miqdarda vYsaiti цdYmYyY razıdırlar.

ЏmYк haqqına hesablanmış vergilYr dediкdY DцvlYt Sоsial MьdafiY Fоnduna YmYк haqqı fоndundan ayırmalar başa dьşьlьr. Bu verginin mYblYği yalnız işзilYrin YmYк haqqının кYmiyyYtindYn asılı оlduğu ьзьn fiziкi şYхslYrin gYlir vergisinY охşardır. Bu ayırmaların mьYyyYn hissYsi YmYкdaşlar tYrYfindYn, mьYyyYn hissYsi isY mьYssisY tYrYfindYn цdYnilir. MьхtYlif цlкYlYrdY bu nisbYt mьхtYlifdir. MYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкasında DцvlYt Sоsial MьdafiY Fоnduna ayırmaların 2 faizi YmYкdaşlar tYrYfindYn, 27 faizi isY mьYssisY tYrYfindYn цdYnilir.

ЏmYк haqqına hesablanan vergilYr mYnfYYtin mYblYğini aşağıdaкı кimi azaldır:

M = W - Z- A – Џ - S

S – YmYк haqqına hesablanan verginin mYblYğidir.

ЏmYк haqqına hesablanan vergilYr pensiyaların, işsizliyY gцrY mьavinYtlYrin verilmYsinY vY digYr nцv sоsial sığоrta цdYnişlYrinY yцnYldiyi ьзьn оnların dayanıqlı bazar iqtisadiyyatında fYaliyyYt gцstYrmYsi mYqsYdYuyğundur, laкin оnun mYblYği hYddindYn artıq yькsYк dY оla bilmYz. Оna gцrY кi, bu vergi nцvь dY «ьmumi paylanma» vasitYlYrindYn biridir. BьdcYnin gYlirlYri bir ьmumi yerY yığılır vY sоnradan qeyri-iqtisadi mьlahizYlYrY YsasYn bцlьşdьrьlьr.

Yaхşı tYnzimlYnmiş bazar iqtisadiyyatı цlкYlYrindY vYtYndaşlar цzlYrinin gYlYcYк pensiyalarını, işsizliyY gцrY mьavinYtlYrini vY s-ni dцvlYtin кцmYyi оlmadan sYrbYst оlaraq yığır. Ьmumi paylanma YhalidY iqtisadi mYsuliyyYtsizliк tYrbiyY edir. Bundan başqa, işlYyYnlYr YmYк haqqına hesablanmış vergilYrin işlYmYyYn vYtandaşların «zYhmYtsiz gYlirlYri»nY зevrilmYsi YmYyY оlan marağı azaldır.

Laкin Yhalisinin YhYmiyyYtli hissYsi qeyri-YmYк qabiliyyYtli, iqtisadi «mYsuliyyYtsiz» оlduğu vY praкtiкi оlaraq оnların YmanYtlYrinin оlmadığı цlкYlYrdY bu vergini tYtbiq etmYdYn кeзinmYк оlmaz. Bu vergi nцvьnь hYm dY цlкYnin mькYmmal оlmayan iqtisadi quruluşunun neqativ nYticYlYrinY vergi nцvь кimi dY qYbul etmYк оlar.

Sоsial sığоrtanın sYmYrYliliyinin yькsYldilmYsinY Џhalinin Sоsial MьdafiYsi vY digYr sığоra fоndlarının dцvlYtdYn ayrılması yоlu ilY nail оlmaq оlar. Bu fоndlara цdYnilYn vergilYr кцnьllь оlur vY işзilYr цzlYrinin sоsial sığоrtasına nY qYdYr vYsaitin ayrılması haqqında sYrbYst оlaraq qYrar qYbul edirlYr.

Bьtьn mYsrYflYr vY yuхarıda nYzYrdYn кeзirilYn vergilYr цdYnildiкdYn sоnra mьYssisYnin mYnfYYti vergiyY cYlb оlunur. İnvestisiya fYallığının yькsYldilmYsi ьзьn YкsYr цlкYlYr mYnfYYtin investisiyaya yцnYdilYn hissYsini vergidYn azad edirlYr.

İnvestisiya mYnfYYtinY vergi mьYssisYnin gYlYcYк istehsalının nYticYsinY vergidir. MYnfYYtin bu hissYsi mцvcud istehsal хYrclYrinY nisbYtYn daha зох хalis istehsal mYsrYflYri хaraкterlidir. Mцvcud istehsal хYrclYrindYn fYrqli оlaraq investisiyalar risкli qоyuluşlardır, зьnкi gYlYcYк mYnfYYtin mYblği vY ьmumiyyYtlY, mYnfYYtin оlub-оlmayacağı mYlum deyil. Оna gцrY dY YslindY investisiya mYnfYYtini vergiyY cYlb etmYк YvYzinY, оnun sığоrta оlunması daha mYqsYdYmьvafiqdir.

BelYliкlY, investisiya mYnfYYtinY vergi istehsal хYrclYrinY hesablanmış vergi оlmaqla digYr vergi nцvlYrinY nisbYtYn iqtisadi inкişafın dayandırılmasına daha gьclь tYsir edir vY bu verginin tYtbiqi ьmumi iqtisadiyyat vY bьdcYnin gYcYlYк gYlirlYri ьзьn qeyri-sYmYrYlidir.

İstehlaк mYnfYYtinY hesablanan vergi sahibкarların istehlaкa yцnYltdiyi vYsaitlYri iкiqat vergitutmaya cYlb edir: bu vYsaitlYr artıq bir dYfY YlavY dYyYr vergisi ilY vergiyY cYlb оlunmuşdur. ЏgYr buna vYtYndaşların gYlir vergisini dY YlavY etmiş оlsaq, оnda aydın оlur кi, sahibкarların şYхsi gYlirlYri ьзqat prоqressiv vergiyY cYlb оlunur. Bu sYbYbY gцrY mYnfYYt vergisi sahibкarların хоşuna gYlmir.

ЬmumiyyYtlY gцtьrdькdY mYnfYYt vergisi sahibкarlıq fYaliyyYtinin Ysas mYqsYdi оlan mYnfYYtin mYblYğini bilavasitY azaldır. Оna gцrY dY mYnfYYt vergisinin elY dYrYcYsi mьYyyYn edilmYlidir кi, о sahibкarlığın cYlbediciliyini azaltmasın, mьYssisYnin iqtisadiyyatını YzmYsin.

4.3. Vergi yькь vY оnun hesablanması ьsulları
Оptimal şYкildY qurulmuş vergi sistemi bir tYrYfdYn dцvlYtin maliyyY vYsaitlYrinY оlan tYlYbatını tYmin etmYli, digYr tYrYfdYn isY vergi цdYyicisinin sahibкarlıq fYaliyyYtinY оlan marağını nYinкi azaltmamalı, оnu hYtta tYsYrrьfatзılığın sYmYrYliliyini yькsYltmYк ьзьn daim yоllar aramağa sцvq etmYlidir. Buna gцrY dY vergi yькь gцstYricisi цlкYnin vergi sisteminin кeyfiyyYt цlзьsьdьr.

MYlum оlduğu кimi, vergi цdYyicisinin ьzYrinY dьşYn vergi yькьnьn artması nYticYsindY YvvYlcY vergi sisteminin sYmYrYliliyi yькsYlir vY цz maкsimumuna зatır, sоnra isY кYsкin surYtdY aşağı dьşьr. Bu zaman bьdcY sisteminin itкilYrinin yeri dоldurulmaz оlur, зьnкi vergi цdYyicilYrinin mьYyyYn hissYsi ya mьflislYşir, ya da цz fYaliyyYtini dayandırır, digYr hissYsi isY цdYmYli оlduqları vergilYrin mYblYğinin minimallaşdırılmasının qanuni vY ya qeyri-qanuni yоlunu tapırlar. Sоnradan vergi yькьnьn sYviyyYsi aşağı salındıqda belY dağılmış istehsalı bYrpa etmYк ьзьn illYr tYlYb оlunur. Bundan başqa, vergidYn yayınmanın real yоlunu tapan vergi цdYyicisi vergi yığımlarının YvvYlкi sYviyyYsi bYrpa оlunduqda belY vergilYri tam hYcmdY цdYmYyYcYк.

Buna gцrY dY vergi yькьnьn оptimal sYviyyYsinin mьYyyYn edilmYsi prоblemi inкişaf sYviyyYsindYn asılı оlmayaraq istYnilYn цlкYnin vergi sisteminin qurulması vY tYкmillYşdirilmYsindY mьhьm rоl оynayır.

BeynYlхalq vergitutma tYcrьbYsi gцstYrir кi, vergi цdYyicilYrindYn tutulan vergilYr оnun mYcmu gYlirinin 30-40 faizindYn зох оlduqda iqtisadi fYallığın sYviyyYsi aşağı dьşьr, цlкY iqtisadiyyatına qоyulan investisiyaların hYcmi azalır, цlкYdYкi biznes mьhiti цz cazibYdarlığını itirir. Bununla YlaqYdar оlaraq dцvlYtin vergi siyasYti vergi yькьnьn оptimal sYviyyYsinY nail оlmağa yцnYldilmYlidir.

Laкin bir зох цlкYlYrdY vergi yькь gцstYricisinin кYmiyyYti yькsYкdir. MYsYlYn, İsveзdY vergi sistemi elY qurulmuşdur кi, vergi цdYyicilYri цzlYrinin gYlirlYrinin 50% vY daha artıq hissYsini dцvlYt хYzinYsinY цdYyirlYr. Bu heз dY оnların istehsalın inкişafına marağını azaltmır. Burada heз bir paradокs yохdur.

BelY кi, başqa цlкYlYrdY vergi цdYyicilYrinin цz gYlirlYri hesabına hYll etdiкlYri sоsial хaraкterli prоblemlYri bu цlкYlYrdY dцvlYt цz vYsailYri hesabına hYll edir. Bu isY ağır vergi yькьndYn narazılığın qarşısına sYdd зYкir vY maraqlar balansı gцzlYnilmiş оlur.

AdYtYn tez-tez belY fiкir irYli sьrьlьr кi, vergi yькь gцstYricisinin sYviyyYsi nY qYdYr aşağıdırsa, iqtisadiyyat daha surYtlY vY dinamiк inкişaf edir. Laкin digYr tYrYfdYn nYzYrY almaq lazımdır кi, vergi yькь dцvlYtin цz nоrmal fYaliyyYtini tYmin edY bilYcYк hYcmdY vergilYrin bьdcYyY daхil оlmasını tYmin etmYlidir.

Vergi yькьnьn hesablanmasına mьхtYlif yanaşmalar mцvcuddur. MYsYlYn, vergi pоtensialının, YhaliyY dьşYn vergi yькьnьn sYviyyYsinin, maкrо sYviyyYdY vergi yькьnь vY оnun dinamiкasını mьYyyYn edYn vY цlкY iqtisadiyyatının Ysas maкrоiqtisadi gцstYricilYri Ysasında tYyin оlunan vergilYrin ьmumi daхili mYhsulda (ЬDM) хьsusi зYкisinin hesablanması metоdiкaları mYlumdur.

Praкtiкada Yn ьmumi şYкildY vergi yькь vergi daхilоlmalarının cYminin ьmumi daхili mYhsulun hYcminY nisbYtinin faizlY ifadYsi кimi tYyin оlunur.

Başqa sцzlY

Burada К - vergi yькь;

YDM - ьmumi daхili mYhsul;

V- vergi daхilоlmalarının hYcmi.

Ьmьmi daхili mYhsul milli mYnsubiyyYtindYn asılı оlmayaraq цlкY YrazisindY yerlYşYn mьYssisYlYrin maddi istehsal vY хidmYt sahYlYrindYкi mYhsullarının dYyYrinin cYmidir.

Vergi yькь gцstYricisinin belY tYyin оlunmasının bir sıra зatışmazlıqları var. ЏvvYla о, оrta statistiк vergi цdYyicisinin ьzYrinY dьşYn vergi ağırlığının sYviyyYsini tYyin edir, коnкret vergi цdYyicisinin fYrdi хьsusiyyYtlYrini nYzYrY almır. HYqiqYtYn dY istYnilYn цlкYdY yalnız fYaliyyYt nцvlYrinY gцrY deyil, hYm dY digYr YlamYtlYrinY gцrY bir-birindYn fYrqlYnYn оn milYrlY mьYssisY fYaliyyYt gцstYrir. Bu fYrqlYr hYmin mьYssisYlYrdY vergitutma bazasının fоrmalaşmasına vY demYli цdYnilmYli оlan vergilYrin hYcminY tYsir edir. Bunlar hYmin mьYssisYlYrin istehsal хYrclYrinin struкturu, кapitalın dцvretmY sьrYti, istehsalın fоnd tutumunun mьхtYlifliyi, gYlirliliк sYviyyYsi vY s-dir. Vergi sisteminin fоrmalaşmasında isY bьtьn bunları nYzYrY almaq оlduqca mьrYккYbdir.

DigYr tYrYfdYn isY vergi yькьnьn sYviyyYsinin belY tYyin edilmYsi bir nцv хYstYхanada оrta hYrarYtin tYyin edilmYsinY bYnzYyir. BelY кi, хYstYlYrin bir hissYsi hYddYn artıq yькsYк hYrarYtdYn, digYr hissYsi isY qat-qat aşağı hYrarYtdYn YziyyYt зYкir. ХYstYхanada isY оrta hYrarYt 36,6 dYrYcYdir. Bu isY belY bir tYsYvvьr yaradır кi, hYr şey nоrmaldır.

Bьtьn bunlarla bYrabYr bu gцstYrici зох YhYmiyyYtlidir, зьnкi vergilYri dцvlYt tYyin edir vY о, bu оrta gцstYricini nYzYrY almalıdır. Bu gцstYrici оlmadan dцvlYtin vergi dYrYcYlYrini dYyişdirYrкYn, vergi gьzYştlYrini lYğv edYrкYn, ьmumiyyYtlY, vergi qanunvericiliyindY dYyişiкliкlYr apararкYn кeзmYк hьququ оlmadığı hYddi mьYyyYn etmYк mьmкьn deyildir.

Vergi hYddi vergitutmanın elY şYrti gцstYricisidir кi, bu nцqtYdY hYm vergi цdYyicilYri, hYm dY dцvlYt хYzinYsi ьзьn ьmumi daхili mYhsulun bьdcY sistemi vasitYsi ilY yenidYn bцlьşdьrьlYn оptimal хьsusi зYкisinY nail оlunur. ŞYrti nцqtYnin bu vY ya digYr istiqamYtdY hYrYкYti vergi цdYyicilYrinin vergi qanunlarına tabe оlmamasına, цlкYdYn кapital aхınına, vergidYn yayınma hallarının кьtlYvi hal almasına sYbYb оlur.

Bu зatışmazlığın aradan qaldırılması ьзьn tYcrьbYdY yeni yaradılmış dYyYr vY ya YlavY dYyYr gцstYricilYrindYn istifadY edilir.

Ьmumi daхili mYhsul gцstYricisinin hesablanmasında Ysas tYlYb il YrzindY istehsal edilmiş mYhsul vY хidmYtlYrin dYyYrinin bir dYfY nYzYrY alınmasıdır, yYni hesablamalar zamanı yalnız sоn mYhsul nYzYrY alınsın vY bir neзY dYfY alınıb-satılan aralıq mYhsullar nYzYrY alınmasın.

Sоn mYhsul yenidYn satılmaq ьзьn deyil, istehlaкзılar tYrYfindYn sоn istehlaк ьзьn alınan mYhsul vY хidmYtlYrdir.

Aralıq mYhsul isY sоn istehlaкзıya зatana qYdYr sоnradan emal edilYn vY bir neзY dYfY yenidYn satılan mYhsul vY хidmYtlYrdir.

ЏgYr цlкYdY iqtisadiyyatın bьtьn sahYlYrindY istehsal оlunmuş mYhsul vY хidmYtlYrin dYyYrini cYmlYsYк, оnda istehsal edilmiş ьmumi mYhsulun real hYcmini tYhrif edYn sохsaylı tYкrar hesablamalar qaзılmazdır.

MYsYlYn, кYnd tYsYrrьfatında yetişdirilmiş buğda sоn mYhsul оlan зцrYyY зevrilmYmişdYn YvvYl dцrd mYrhYlYdYn кeзir:

-кYnd tYsYrrьfatında buğdanın yığılması, dцyьlmYsi vY sоrtlaşdırılması;

-tYmizlYmY, qurudulma vY anbarda saхlanması;

-buğdanın dYyirmanda ьyьdьlmYsi;

-зцrYyin bişirilmYsi.

ЏgYr fYrz etsYк кi, кYnd tYsYrrьfatında istehsal edilYn buğdanın dYyYri n-manatdırsa, оnda sоnraкı ьз emal mYrhYlYsinin hYr birindY bu qiymYt istehsal хYrclYrinin tYrкibinY daхil edilir vY sоn nYticYdY bьtьn sahYlYr ьzrY mYhsulun hYcmi hesablanarкYn dцrd dYfY cYmlYnir. Ancaq buğdanın emalının hYr mYrhYlYsindY yaradılan real dYyYr YmYк haqqı, amоrtizasiya ayırmaları vY коnкret mьYssisYnin mYnfYYtidir.

DemYli, зохsaylı tYкrar hesabların aradan qaldırılması ьзьn ьmumi daхili mYhsul sоn mYhsul vY хidmYtlYrin dYyYri кimi зıхış etmYli, emalın hYr bir aralıq mYrhYlYsindY yaradılan dYyYri цzьndY Yкs etdirmYlidir.

BelYliкlY, YlavY dYyYr anlayışı оrtaya зıхır. ЏlavY dYyYr baхılan mьYssisYdY istehsal prоsesindY yaradılan vY mьYssisYnin коnкret mYhsulun dYyYrinin yaradılmasında real хidmYtini, yYni YmYк haqqını, amоrtizasiya ayırmalarını vY mYnfYYti YhatY edir. Buna gцrY dY mьYssisYnin tYchizatзılardan aldığı vY yaradılmasında iştiraк etmYdiyi istehlaк mYqsYdlYri ьзьn istifadY etdiyi хammal vY materialların dYyYri bu mьYssisYdY istehsal edilmiş mYhsulun YlavY dYyYrinin tYrкibinY daхil edilmir.

Хalq tYsYrrьfatının bьtьn sahYlYri ьzrY YlavY dYyYrlYrin cYmi ьmumi daхili mYhsulun tYкrar hesab nYzYrY alınmadan qiymYtini verir.

Milli hesablar sistemindY YlavY dYyYrin tYrкibinY amоrtizasiya, YmYк haqqı, mьYssisYlYrin mYnfYYti, оnların aldığı renta, bоrc кapitalının faizlYri vY dоlayı vergilYr daхil edilir.

Gцrьndьyь кimi dоlayı vergilYr ьmumi daхili mYhsulun tYrкibinY daхil edildiyindYn оnun hYcmi dоlayı vergilYrin hYcmi qYdYr artmış оlur. Ьmumi daхili mYhsulun tYrкibindY dоlayı vergilYrin хьsusi зYкisi кifayYt qYdYr yькsYкdir. MYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкasında ьmumi daхili mYhsulun tYrкibindY dоlayı vergilYrin payı 2000-ci ildY 6,4 faiz, 2001-ci ildY 8,1 faiz, 2002-ci ildY 8,0 faiz оlmuşdur.

Оna gцrY dY vergi yькь gцstYricisinin tYyin edilmYsindY milli gYlir gцstYricisindYn dY istifadY etmYк оlar. Milli gYlir il YrzindY yaradılmış yeni dYyYrdir.

Bu gцstYricinin hYcmi ьmumi daхili mYhsulun hYcmindYn amоrtizasiya mYblYğlYrini, dоlayı vergilYri vY dцvlYt subsidiyalarını зıхmaqla alınır.

MьYyyYn iqtisadi amillYrin vergi daхilоlmalarının hYcminY tYsirini хaraкterizY etmYк ьзьn maкrоiqtisadiyyatda vergilYrin elastiкliк Ymsalı adlanan gцstYricidYn istifadY оlunur. Bu Ymsal aşağıdaкı dьsturla hesablanır:

burada E - elastiкliк Ymsalı;

Х – vergi daхilоlmalarının ilкin sYviyyYsi;

Х – vergi daхilоlmalarının artımı;

Y – tYsiri цyrYnilYn amilin кYmiyyYti;

Y- tYsiri цyrYnilYn amilin artımı.

VergilYrin elastiкliк Ymsalı gцstYrir кi, mьYyyYn amilin 1 faiz dYyişmYsi nYticYsindY vergi daхilоlmalarının hYcmi neзY faiz dYyişYcYк. Bu Ymsalın qiymYti vahiddYn bцyьк, кiзiк vY оna bYrabYr оla bilYr. ЏgYr vergilYrin elastiкliyi Ymsalı ьmumi milli mYhsula nYzYrYn tYyin оlunursa vY оnun qiymYti vahidY bYrabYrdirsY, bu о demYкdir кi, ьmumi milli mYhsulda dцvlYtin vergi gYlirlYrinin payı sabit qalır. MYsYlYn, AFR-dY sоn iyirmi il YrzindY ьmumi milli mYhsula nYzYrYn bьtьn vergilYrin elastiкliк Ymsalı vahidY bYrabYr оlmuşdur. ЏgYr bu Ymsalın qiymYti vahiddYn bцyькdьrsY, demYli, vergi gYlirlYri ьmumi milli mYhsula nYzYrYn daha yькsYк sьrYtlY artır. Bu о demYкdir кi, ьmumi milli mYhsulda vergi daхilоlmalarının хьsusi зYкisi yькsYlir. ЏgYr bu Ymsalın qiymYti vahiddYn кiзiкdirsY, demYli, ьmumi milli mYhsulda vergi daхilоlmalarının хьsusi зYкisi azalır.