A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

4.4. İqtisadi subyeкtin vergi yькьnьn

hesablanması metоdları.
İstYnilYn iqtisadi subyeкtin fYaliyyYtinin aşağıdaкı ьз Ysas istiqamYti bir-birindYn fYrqlYndirilir:

- tYsYrrьfat;

- maliyyY;

- investisiya.

İqtisadi subyeкtin fYaliyyYtinin tYsYrrьfat istiqamYti gYlir YldY etmYк ьзьn Ysas fYaliyyYt nцvьnьn hYyata кeзirilmYsidir. ЏкsYr tYşкilatlar ьзьn bu istiqamYt priоritet tYşкil edir.

İqtisadi subyeкtin fYaliyyYtinin maliyyY istiqamYti - faiz, icarY haqqı, lizinq цdYnişi vY s. şYкildY gYlir YldY etmYк mYqsYdi ilY qiymYtli кağızlarla, Ymlaкla, pul vYsaitlYri ilY vY digYr aкtivlYrlY YmYliyyatların hYyata кeзirilmYsidir.

İqtisadi subyeкtin fYaliyyYtinin investisiya istiqamYti dividendlYr, paylar, faizlYr vY s. şYкildY gYlir YldY etmYк mYqsYdi ilY digYr iqtisadi subyeкtlYrin fYaliyyYtindY vY layihYlYrin hYyata кeзirilmYsindY iştiraк ьzrY YmYliyyatların hYyata кeзirilmYsidir.

İqtisadi subyeкtin fYaliyyYtinin baхılan hYr bir istiqamYt ьzrY hesabat dцvrьnьn sоnuna yeкunu maliyyY nYticYsidir, yYni mYnfYYt vY ya zYrYrdir. Bundan başqa hYr bir istiqamYtin hYyata кeзirilmYsi prоsesindY vergitutmaya cYlb оlunan digYr gцstYricilYr dY, mYsYlYn, satışdan YldY оlunan vYsait, YmYк haqqı fоndu vY s. dY yaranır. Vergi gьzYştlYrinin оlub-оlmamasından asılı оlaraq iqtisadi subyeкtin bYzilYrindY belY gцstYricilYrin sayı зох, digYrlYrindY isY az оla bilYr. Ancaq istYnilYn halda iqtisadi subyeкtin rYhbYrliyi цdYnilmYli оlan vergilYrin hYcmini minimallaşdırmağa зalışacaq. Bu prоses isY iqtisadi subyeкtin vergi yькьnьn qiymYtlYndirilmYsindYn başlayır.

Elmi YdYbiyyatlarda iqtisadi subyeкtin vergi yькьnьn qiymYtlYndirilmYsinin bir sıra ьsulları var. İndi isY bu ьsullarla tanış оlaq.

1.İqtisadi subyeкtin vergi yькьnьn bьtьn цdYnilmiş vergilYrin satışdan YldY оlunan vYsaitY nisbYti кimi tYyin edilmYsi.

Bu zaman aşağıdaкı dьsturdan istifadY оlunur:

Burada К - vergi yькь;

V - vergilYrin ьmumi mYblYği;

W – satışdan YldY оlunan ьmumi vYsait.

Bu ьsulla hesablanmış vergi yькь gцstYricisi satışdan YldY оlunan ьmumi vYsaitin tYrкibindY vergilYrin payını mьYyyYn etmYyY imкan verir. Bununla belY, bu qaydada tYyin edilmiş gцstYrici satışdan YldY оlunan vYsaitin tYrкibindY vergilYrin struкturunu nYzYrY almadığından о, vergilYrin iqtisadi subyeкtin maliyyY vYziyyYtinY tYsirini хaraкterizY etmir.

2. Vergi yькьnьn цdYnilYn vergilYrin vergi mYnbYyinY nisbYti кimi tYyin edilmYsi.

Bu zaman inteqral gцstYrici кimi bьtьn vergi цdYnişlYrinin mYblYği ilY iqtisadi subyeкtin mYnfYYtinin hYcminin mьqayisYsi зıхış edir:

vY ya
Burada Z - dоlayı vergilYr istisna оlmaqla satılan mYhsulun (işin, хidmYtin) istehsalına зYкilYn хYrclYr;

M – vergilYr цdYnildiкdYn sоnra iqtisadi subyeкtin sYrYncamında qalan faкtiкi, yYni хalis mYnfYYt.

- iqtisadi subyeкtin balans mYnfYYti.

Bu dьstur цdYnilmiş vergilYrin ьmumi mYblYğinin iqtisadi subyeкtin sYrYncamında qalan mYnfYYtdYn nY qYdYr fYrqlYndiyini gцstYrir. Vergi yькьnьn qiymYtlYndirlmYsinY bu yanaşmanın fYrqli cYhYti dоlayı vergilYrin nYzYrY alınmamasında vY оnlara iqtisadi subyeкtin mYnfYYtinY tYsir edYn vergilYr кimi baхılmamasındadır.

Bu ьsul iqtisadi subyeкtin maliyyY vYziyyYtinY vergilYrin tYsirinin tYhlinin tYsirli alYtidir, laкin оna dоlayı vergilYrin tYsirini nYzYrY almır. Ancaq bu vergilYr dY iqtisadi subyeкtin mYnfYYtinin mYblYğinY mьYyyYn dYrYcYdY tYsir gцstYrirlYr. Оna gцrY dY bu ьsulun tYtbiqi iqtisadi subyeкtin vergi yькьnY dоlayı vergilYrin tYsirinin qiymYtlYndirilmYsi ilY YlaqYdY hYyata кeзirilmYlidir.

Dоlayı vergilYrin цdYyicisi оlan iqtisadi subyeкt qanunvericiliyY uyğun оlaraq оnu malın (işin, хidmYtin) qiymYtinY daхil edir vY tamamilY istehlaкзının ьzYrinY qоyur. Ancaq YmtYYnin qiymYti цdYniş qabiliyyYtli tYlYbin imкan verdiyi qYdYr arta bilYr.

ЏgYr dоlayı vergilYr dY nYzYrY alınmaqla YmtYYnin qiymYti hYddindYn artıq yькsYк оlarsa, оnda оna оlan tYlYb azalır, зьnкi alıcıların bir hissYsi оnu YvYz edYn YmtYYni, digYr hissYsi isY başqa istehsalзıların analоъi YmtYYlYrini alırlar. Buna gцrY dY istehlaкзıları saхlamaq ьзьn iqtisadi subyeкt цz mYnfYYtini azaltmaqla qiymYtlYrin sYviyyYsini saхlamaq mYcburiyyYtindY qalır.

Gцrьndьyь кimi dоlayı vergilYr qiymYtY vY оnun nYticYsi кimi tYlYbY tYsir gцstYrir. Dоlayı vergilYrin ağırlığı tYlYbin хaraкterindYn asılı оlaraq hYm alıcıların, hYm dY satıcıların ьzYrinY dьşьr. ЏgYr YmtYYyY (işY, хidmYtY) tYlYb elastiкdirsY, оnda satıcı dоlayı vergilYrin bцyьк hissYsini цdYmYyY mYcburdur, зьnкi qiymYti artırmaqla цz alıcılarını itirY bilYr.

ЏgYr tYlYb elastiк deyildirsY, оnda satıcı vergi yькьnьn bцyьк bir hisYssini alıcıların ьzYrinY кeзirmYк imкanı YldY edir, зьnкi tYlYbin YmtYYnin (işin, хidmYtin) qiymYtindYn asılılığı zYifdir.

3. Vergi yькьnьn цdYnilYn vergilYrin iqtisadi subyeкtin yaratdığı YlavY dYyYrY nisbYti кimi tYyin edilmYsi.

ЏlavY dYyYr iqtisadi subyeкtin gYlirinin mYnbYyi оlduğundan vergilYr dY bu mYnbYdYn цdYnilirlYr. DemYli, vergilYri оnların цdYniş mYnbYyi ilY mьqaisY etmYк mYqsYdYuyğun оlar. Bu qayda ilY hesablama prоsesindY alınmış gцstYrici istehsalın mьхtYlif nцvlYri ьзьn оrta vergi yькьnь mьYyyYnlYşdirmYyY imкan verir, daha dоğrusu, mьхtYlif iqtisadi subyeкtlYrin vergi yькьnьn mьqaisYsini tYmin edir.

ЏlavY dYyYr – aralıq istehlaк (maddi хYrclYr) зıхılmaqla mYhsul vY хidmYtlYrin ьmumi buraхılış hYcmini ifadY edir. ЏgYr YlavY dYyYri D ilY işarY etsYк, оnda

Burada S - material хYrclYri;

Q - satışdanкYnar YmYliyyatlardan daхil оlan vYsait;

G - satışdanкYnar YmYliyyatlara зYкilYn хYrclYr (vergi цdYnişlYri nYzYrY alınmadan),

Bu zaman vergi yькь aşağıdaкı кimi tYyin edilir:

Bu qayda ilY hesablanan vergi yькь iqtisadi subyeкtin YlavY dYyYrinin dцvlYt bьdcYsinY кцзьrьlYn hissYsini mьYyyYn etmYyY imкan verir.

ЏlavY dYyYrin tYrкibinY amоrtizasiya ayırmaları daхil оlduğundan vergi yькьnьn YlavY dYyYrY nisbYtYn hesablanması zamanı amоrtizasiya ayırmalarının payının оbyeкtiv mьхtYlifliyi nYzYrY alınmır. MYsYlYn, vergi цhdYliкlYrinin gYrginliyi eyni оlan fоndtutumlu mьssisYdY vY banк-кredit хidmYti, yaхud кiзiк biznes sferasında YlavY dYyYrY nisbYtYn vergi yькьnьn mьYyyYn edilmYsi tam dьzgьn vY dYqiq оlmayacaqdır.

Bu ьsulun tYtbiqi istehsalın nцvьndYn vY rentabelliyindYn asılı оlaraq YlavY edilmiş dYyYrdY vergilYrin payının кYmiyyYt dYyişmYlYrini mьqaisY etmYyY imкan verir. Vergi mYblYğinin YlavY edilmiş dYyYrin mYblYği ilY mьqaisYsi mьnasibdir, зьnкi YlavY edilmiş dYyYr iqtisadi subyeкtin gYlirinin mYnbYyidir vY оnun inкişafını Yкs etdirYn gцstYricidir. VergilYr цdYnildiкdYn sоnra iqtisadi subyeкtin sYrYncamında qalan YlavY dYyYrin mYblYğinY YsasYn оnun sоnraкı inкişaf imкanları barYdY mьlahizYlYr yьrьtmYк оlar.

4. İqtisadi subyeкtin vergi yькьnь хaraкterizY edYn mьtlYq vY nisbi vergi yькьnьn tYyin edilmYsi.

MьtlYq vergi yькь dediкdY dцvlYt bьdcYsinY vY bьdcYdYnкYnar dцvlYt fоndlarına цdYnilmYli оlan vergilYr vY sоsial sığоrta ayırmaları, daha dоğrusu, tYsYrrьfat subyeкtlYrinin vergi цhdYliкlYrinin mьtlYq кYmiyyYti nYzYrdY tutulur. Bu gцstYricini mьYyyYn etmYк ьзьn bьdcYyY faкtiкi vergi цdYnişlYrini, bьdcYdYnкYnar fоndlara цdYnilYn sоsial sığоrta ayırmalarını vY hYmзinin bu цdYmYlYr ьzrY yaranan bоrcları vY bоrclara hesablanan penyaları tоplamaq lazımdır. Bu zaman işзilYrin YmYк haqqından tutulan gYlir vergisinin vY sоsial sığоrta ayırmalarının YmYк haqqından tutulan hissYsinin (mYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкasında DцvlYt Sоsial MьdafiY Fоnduna ayırmaların 2 faizi YmYк haqqından tutulur) mYblYği nYzYrY alınmır. Зьnкi bunların цdYyicilYri hYmin mьYssisYnin işзilYri оlan fiziкi şYхslYrdir, iqtisadi subyeкt isY vergi agenti rоlunda зıхış edir, yYni оnların gYlirindYn bu vergilYri tutub dцvlYt bьdcYsinY цdYyir.

Dоlayı vergilYrin faкtiкi цdYyicisinin mYhsulun (işin, хidmYtin) sоn istehlaкзısı оlmasına baхmayaraq, vergi yькьnьn hesablanması zamanı оnlar nYzYrY alınmalıdırlar, зьnкi qiymYtin YmYlY gYlmYsinin zYruri elementidirlYr.

MьYssisY tYrYfindYn dоlayı vergilYrin цdYnilmYsi aşağıdaкı nYticYlYrY gYtirib зıхarır. Birincisi, istehsal оlunan mYhsulun qiymYti bu vergilYrin mYblYği qYdYr artır. İкincisi, dоlayı vergilYrin yaratdığı qiymYt artımı bu mYhsullara оlan tYlYbi azaldır, bunun nYticYsindY dY satış hYcmi vY mYnfYYt aşağı dьşьr. Ьзьncьsь, bir tYrYfdYn, mьYssisYlYrin dцvriyyY vYsaitlYri dцvriyyYdYn зıхarılır кi, bu da mьYyyYn maliyyY зYtinliкlYri yaradır, digYr tYrYfdYn isY bьdcYyY цdYnilmYli оlan YlavY dYyYr vergisinin mYblYği vergi tutulan dцvriyyYdYn hesablanan YlavY dYyYr vergisinin mYblYği ilY istehsal vY tYdavьl хYrclYrinY aid edilYn material ehtiyatlarına gцrY malgцndYrYnlYrY faкtiкi цdYnilYn YlavY dYyYr vergisinin mYblYği arasındaкı fYrq кimi mьYyyYn edilir.

Оna gцrY dY bьdcYyY цdYnilmYli оlan YlavY dYyYr vergisinin mYblYği mьYssisYdY vergi yькьnьn sYviyyYsinin hesablanması zamanı nYzYrY alınan vergi цdYnişlYrinY aid edilmYlidir.

MьtlYq vergi yькь gцstYricisi vergi цhdYliкlYrinin gYrginliyini Yкs etdirmir. Bu gцstYrici vergi цdYnişlYrinin кYmiyyYtini цdYniş mYnbYyi ilY mьqayisY etmYyY imкan vermir. Оna gцrY dY nisbi vergi yькь gцstYricisindYn istifadY edilmYsi mYqsYdYuyğun hesab edilir.

Nisbi vergi yькь dediкdY, оnun mьtlYq кYmiyyYtinin yeni yaradılmış dYyYrY nisbYti nYzYrdY tutulur. Başqa sцzlY, nisbi vergi yькь mьYyyYn vaхt mьddYti YrzindY hesablanmış vergilYrin vY sоsial sığоrta ayırmalarının cYmi mYblYğinin yeni yaradılmış dYyYrdY хьsusi зYкisini ifadY edir. Bu zaman mьхtYlif tYsYrrьfat subyeкtlYri ьзьn nisbi vergi yькьnьn mьqayisYsi zamanı YlavY оlunmuş dYyYrin deyil, yeni yaradılmış dYyYr gцstYricisinin gцtьrьlmYsi vY iqtisadi tYhlilin predmetindY ьmumi daхili mYhsulun tYrкib hissYsi кimi amоrtizasiya ayırmalarının nYzYrY alınmaması mYqsYdYuyğun hesab edilir.

Bu metоdоlоgiyanın mьsbYt cYhYti оndan ibarYtdir кi, о miкrо vY maкrо sYviyyYdY nisbi vergi yькь gцstYricisinin mьYyyYn edilmYsinY imкan verir. Џn başlıcası isY vergi yькь vergilYrin цdYniş mYnbYyinY mьnasibYtdY mьYyyYn оlunur. Yeni yaradılmış dYyYrdY vergilYrin хьsusi зYкisi gцstYricisindYn mьYssisYnin maliyyY vYziyyYti vY оnun işзilYrinin hYyat sYviyyYsi YhYmiyyYtli dYrYcYdY asılıdır. İкincisi, цdYnilYn vergilYr vY mYcburi sığоrta ayırmaları yeni yaradılmış dYyYrin fоrmalaşmasında iştiraк etmir. İstehsalın material tutumu, işзilYrin sayı, mYhsulun qiymYtindY vergilYrin mYblYği кimi gцstYricilYr vergi yькь gцstYricisini tYhrif etmir. Ьзьncьsь, vergi yькьnьn hesablanması zamanı bilavasitY mьYssisYlYr tYrYfindYn цdYnilYn vergilYr nYzYrY alınır. Dцrdьncьsь, bu metоdоlоgiya кifayYt qYdYr Ylverişli vY sadY оlmaqla, коnкret mьYssisYdY vergi ağırlığının hesablanmasının hYyata кeзirilmYsinY imкan verir.

Yeni yaradılmış dYyYrY nisbYtYn hesablanmış nisbi vergi yькь gцstYricisi ьmumi daхili mYhsulun hYcminY nisbYtYn hesablanmış analоъi gцstYricidYn YhYmiyyYtli dYrYcYdY yькsYкdir. Bu da hYmin vergi vY sığоrta ayırmaları mYblYğlYrinin daha «dar» iqtisadi baza ilY mьqayisY edilmYsi ilY YlaqYdardır. Yeni yaradılan dYyYr YlavY dYyYrdYn amоrtizasiya ayırmaları зıхılmaqla tYyin оlunur.

MьYssisY (mьYssisYlYr qrupu, sahY) sYviyyYsindY yeni yaradılan dYyYr aşağıdaкı кimi tYyin оlunur.

Y = W - S - A + Q - G

vY ya

Y = Џ + F + M + V
burada A - amоrtizasiya ayırmaları;

Џ - YmYк haqqı;

F - sоsial sığоrta ayırmaları;

Оnda tYsYrrьfat subyeкtinin nisbi vergi yькь aşağıdaкı кimi tYyin оlunur:

Bu ьsulun ьstьnlьyь оndadır кi, о sahY mYnsubluğundan asılı оlmayaraq iqtisadi subyeкtlYrin vergi yькьnь mьqaisY etmYyY imкan verir, зьnкi vergi цdYnişlYri yeni yaradılmış dYyYrlY YlaqYlYndirilir, vergi yькь isY verginin цdYniş mYnbYyinY nYzYrYn qiymYtlYndirilir.

Ancaq bu ьsul fоnd tutumu, YmYк tutumu, rentabelliк кimi gцstYricilYrin tYsirini nYzYrY almır vY vergilYrin sayından, vergi dYrYcYsindYn vY gьzYştlYrindYn asılı оlaraq iqtisadi subyeкtin işgьzar fYallığının dYyişmYsini prоqnоzlaşdırmağa imкan vermir.

5. Daha bir ьsul vergi yькь gцstYricisini vergilYrin vY digYr mYcburi цdYnişlYrin sayı, iqtisadi subyeкtin цdYdiyi vergilYrin struкturu vY tutulması meхanizmi ilY YlaqYlYndirir.

Bu ьsula YsasYn vergi yькь gцstYricisi aşağıdaкı кimi tYyin оlunur:

burada T - vergilYrin цdYniş mYnbYyinin hYcmidir.

Bu zaman vergilYrin ьmumi mYblYğinY fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi dY daхil оlmaqla цdYnilYn bьtьn vergilYr daхil edilir, зьnкi bьtьn vergilYr iqtisadi subyeкtin pul vYsaitlYri hesabına цdYnilir.

VergilYrin цdYniş mYnbYyi кimi isY iqtisadi subyeкtin mьхtYlif fоrmada оlan gYliri qYbul edilir.

İqtisadi subyeкtin ьmumi vergi yькь gцstYricisindYn YlavY ayrı-ayrı vergilYrin цz vergi mYnbYlYrinY nisbYti кimi tYyin оlunan хьsusi gцstYricilYr dY hesablanır.

Bu gцstYricilYrin кцmYyi ilY iqtisadi subyeкtin sahY mYnsubiyyYtindYn asılı оlaraq оptimal vergi yькьnь tYyin etmYк оlar. Bu ьsul коnкret iqtisadi subyeкt barYdY qiymYtli mYlumatlar tоplamağa imкan verir. MYsYlYn, YlavY edilmiş dYyYrin, mYnfYYtin hansı hissYsinin vergilYr şYкlindY bьdcYyY alındığını gцstYrir. Bundan YlavY, bu ьsul коnкret iqtisadi subyeкtin fYaliyyYtinin хьsusiyyYtlYrini, daha dоğrusu, YlavY dYyYrdY amоrtizasiya ayırmalarının, material хYrclYrinin payını nYzYrY almağa imкan verir.

Vergi yькьnьn hesablanmasına fiziкi şYхslYrin gYlir vergisinin daхil edilmYsi isY mьbahisYlYr dоğurur.

6. İqtisadi subyeкtin vergi yькьnь хaraкterizY edYn ьmumilYşdirilmiş vY хьsusi gцstYriciliYr

İqtisadi subyeкtin vergi yькьnь хaraкterizY edYn ьmumilYşdirilmiş gцstYriciliYr aşağıdaкılardır:

- mьYssisYnin gYlirlYrinY dьşYn vergi yькь (К_G);

- mьYssisYnin maliyyY vYsaitlYrinY dьşYn vergi yькь (К_e);

- mьYssisYnin хьsusi кapitalına dьşYn vergi yькь (К_x);

- mьYssisYnin vergi tutulmamış mYnfYYtinY dьşYn vergi yькь (К_M).

Bu gцstYricilYr aşağıdaкı dьsturlarla hesablanır:

burada B - balansın оrta illiк valyutası;

Х – хьsusi кapitalın оrta illiк mYblYği.

İqtisadi subyeкtin vergi yькьnь хaraкterizY edYn daha коnкret vY infоrmativ хьsusi gцstYricilYr цdYnilmY mYnbYyinY - maya dYyYrinY, satışdan YldY оlunan vYsaitY, maliyyY nYticYlYrinY, хalis mYnfYYtY gцrY hesablanırlar. Bu mYnbYlYrY uyğun оlaraq dцrd qrup vergi хYrclYri fоrmalaşdırılır. Vergi yькь vergi хYrclYrinin hYmin хYrclYri цrtYn mYnbYyY nisbYti кimi tYyin оlunur.

Yuхarıda deyilYnlYrY uyğun оlaraq, iqtisadi subyeкtin vergi yькьnь хaraкterizY edYn aşağıdaкı хьsusi gцstYricilYr ayrılır:

- satışa dьşYn vergi yькь (К_S);

- maya dYyYrinY dьşYn vergi yькь (К_L);

- хalis mYnfYYtY dьşYn vergi yькь (К_V).

Bu gцstYricilYr aşağıdaкı milli hesablanır:

burada V_S - satış hesablarına aid edilYn vergi хYrcYlYri;

- satılmış mYhsulun (işin, хidmYtin) maya dYyYrinY aid edilYn vergi хYrclYri;

L - satılmış mYhsulun (işin, хidmYtin) maya dYyYri;

V_F - maliyyY nYticYlYri hesablarına aid edilYn vergi хYrclYri;

F – mYhsul (хidmYtin, iş) satışından YldY edilYn mьsbYt maliyyY nYticYsi;

V_V - хalis mYnfYYtY aid edilYn vergi хYrclYri;

R - iqtisadi subyeкtin хalis mYnfYYti.

Bu ьsulun ьstьn cYhYti оndan ibarYtdir кi, qarşıya qоyulan idarYetmY mYsYlYsindYn asılı оlaraq vergi yькьnь hesablamağa imкan verir.

Коnкret iqtisadi subyeкt ьзьn vergi yькьnь hesablayan mьtYхYssislYrY vergi yькьnьn tYyin edilmYsinY коmpleкs yanaşmanı vY yuхarıda gцstYrilYn ьsulların hamısından istifadY etmYyi tцvsiyyY etmYк оlar.

5. VERGİ SİYASЏTİ.
5.1. DцvlYtin vergi siyasYti, оnun fоrmaları vY tiplYri.
Bazar iqtisadiyyatı heз dY dцvlYtin idarYetmY vY tYnzimlYmY prоseslYrindYn кYnarlaşdırılması demYк deyildir. Џsas mYsYlY оndan ibarYtdir кi, bu prоseslYr цzlьyьndY tYsYrrьfat subyeкtlYrinin istehsal-maliyyY fYaliyyYtinY bilavasitY mьdaхilYni ifadY etmYmYlidirlYr. DцvlYt bazar meхanizmlYrinin fYaliyyYti ьзьn zYruri şYrait yaratmalı vY bu meхanizmlYrin кцmYyi ilY iqtisadi prоseslYri tYnzimlYmYlidir.

HYtta iqtisadi inкişaf sYviyyYsi tYqribYn eyni оlan mьхtYlif цlкYlYrdY dцvlYtin iqtisadiyyata mьdaхilY sYviyyYsi mьхtYlifdir. MYsYlYn, İsveзdY bu mьdaхilYnin sYviyyYsi кifayYt qYdYr yькsYк, Almaniya, Yapоniya, ABŞ-da isY nisbYtYn aşağıdır.

İstYnilYn dцvlYt hYyat fYaliyyYtinin mьхtYlif sahYlYrindY cYmiyyYtin maraqlarını ifadY etmYкlY iqtisadi, hYrbi, sоsial vY digYr sahYlYrdY siyasYt işlYyib hazırlayır vY hYyata кeзirir. DцvlYt tYnzimlYnmYsi prоsesindY bilavasitY dцvlYtin maliyyY siyasYtindY tYcYssьm оlunan maliyyY meхanizmlYrindYn istifadY оlunur.

Vergi siyasYti dцvlYtin maliyyY siyasYtinin ayrılmaz tYrкib hissYsidir. ЦlкYnin vergi sistemini yaradarкYn, dцvlYt оndan mьYyyYn maliyyY siyasYtinin mYqsYdlYri ьзьn istifadY etmYyY can atır. VergilYr iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsinin Ysas elementlYrindYn biridir.

DцvlYtin vergi siyasYti dediкdY, dцvlYt tYrYfindYn işlYnib hazırlanmış, vergi sahYsindY cYmiyyYtin qarşısında duran bu vY ya digYr vYzifYlYri hYyata кeзirmYyY yцnYlmiş tYdbirlYr sistemi başa dьşьlьr.

İqtisadi, siyasi vY digYr fYrqlYrY baхmayaraq isYtnilYn dцvlYtin vergi siyasYti ilк nцvbYdY оnunla mьYyyYn оlunur кi, dцvlYt цzь tYкrar istehsal prоsesinin fYal iştiraкзısı кimi зıхış edir. DцvlYtin Ysas mYqsYdi cYmiyyYtin qarşısında dьran iqtisadi vY sоsial mYsYlYlYrin hYll edilmYsidir кi, bu da vergi siyasYtinin fоrmalaşmasına цz tYsirini gцstYrir.

Vergi siyasYtinin Ysas mYqsYdi vergilYrin mahiyyYti vY funкsiyalarından irYli gYlir vY mYcmu ictimai mYhsulun bir hissYsinin dцvlYt tYrYfindYn alınmasından vY bu vYsaitlYrin bьdcY vasitYsi ilY yenidYn bцlьşdьrьlmYsindYn ibarYtdir. BelYliкlY, vergilYr цz tYyinatlarını vY funкsiyalarını vahid bьdcY prоsesindY hYyata кeзirirlYr. HYr bir maliyyY ili ьзьn bьdcY qYbul edilYrкYn vergi siyasYtinin Ysası qоyulmuş оlur. Оnun hYyata кeзirilmYsi isY uyğun qanunvericiliк vY nоrmativ aкtların qYbul edilmYsi yоlu ilY aparılır.

Vergi siyasYti hYyata кeзirilYrкYn dцvlYt bьdcYsinin tYnzimlYnmYsi, planlaşdırılması vY оna nYzarYtin qanunla mьYyyYn edilmiş hьquqi nоrmaları reallaşdırılır. İqtisadi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergi siyasYti vYsaitlYrin vergi sistemi vasitYsi ilY tоplanmasının оptimallaşdırılması mYqsYdini gьdьr. Vergi siyasYti dцvlYt оrqanlarının elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış hьquqi fYaliyyYti кimi geniş tYкrar istehsalın tYlYbatını tYmin etmYlidir. Оnun Ysas mYqsYdi vergi цdYyicilYrindYn vergilYrin tutulmasının hьquqi qaydalarını tYmin etmYкlY bYrabYr vergitutmanın tYsiri altında fоrmalaşan iqtisadi mьnasibYtlYrin hYrtYrYfli qiymYtlYndirilmYsidir.

Vergi siyasYtinin hYyata кeзirilmY mьddYtindYn, tYsir dairYsindYn, iqtisadi vYziyyYtin dYyişmYsinY reaкsiyasından asılı оlaraq mьхtYlif fоrmaları mцvcuddur. Bu fоrmaları şYкil 5.1-dY оlduğu кimi tYsvir etmYк оlar.
Верэи сийaсяти

Мцддятиндян асылы олараг

Тясир даирясиндян асылы олараг

Игтисади шяраитин дяйишмясиня реаксийасындан асылы олараг

Верэи тактикасы

Верэи стратеэийасы

Дахили

Харижи

Дискресион

Гейри-дискресион

ŞYкil 5.1. Vergi siyasYtinin fоrmaları
ЏhatY etdiyi dцvrьn uzunluğundan vY hYll edilYn mYsYlYlYrin хaraкterindYn asılı оlaraq vergi siyasYti vergi strategiyası vY vergi taкtiкasına bцlьnьr.

Vergi strategiyası vergi sahYsindY dцvlYtin uzunmьddYtli кursunu mьYyyYn edir vY iri miqyaslı mYsYlYlYrin hYllini nYzYrdY tutur.

Vergi taкtiкası isY vergi sisteminY YlavY vY dYyişiкliкlYr edilmYsi yоlu ilY коnкret bir dцvrdY qarşıda duran mYsYlYlYrin hYllini nYzYrdY tutur.

BelYliкlY, gYlYcYк nYzYrY alınmaqla hazırlanan vergi siyasYti vergi strategiyası, cari dцvrdY hYyata кecirilYn vergi siyasYti isY vergi taкtiкası adlanır.

Miqyasından vY tYsir dairYsindYn asılı оlaraq vergi siyasYti daхili vY хarici vergi siyasYtinY bцlьnьr.

Daхili vergi siyasYti bir цlкY vY ya Yrazi vahidi зYrзivYsindY hYyata кeзirilir vY daхili mYsYlYlYrin hYllini nYzYrdY tutur. Хarici vergi siyasYti isY iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılmasına, mьхtYlif цlкYlYrin vergi sistemlYrinin yaхınlaşmasına, оnların vahid şYкlY salınmasına yцnYldilir.

İqtisadiyyatda baş verYn dYyişiкliкlYrY reaкsiya meхanizmindYn asılı оlaraq disкresiоn vY qeyri-disкresiоn vergi siyasYti bir-birindYn fYrqlYndirilir. Buna uyğun оlaraq da оnun fYaliyyYt meхanizmlYri, vergi tYnzimlYmYsinin fоrma vY ьsulları mьYyyYnlYşdirilir.

Disкresiоn vergi siyasYti vergi dYrYcYlYri vY ya vergitutmanın struкturu ilY manipulyasiya etmYк barYdY hцкumYtin qYrarları Ysasında hYyata кeзirilir. О, iqtisadi tYnYzzьlьn tez bir zamanda aradan qaldırılması vY tarazlıq vYziyyYtinin saхlanılması ьзьn istifadY edilir. Bununla YlaqYdar оlaraq disкresiоn siyasYti tez-tez stabillYşdirici siyasYt dY adlandırırlar.

İqtisadi dцvrьn mYrhYlYlYrindYn asılı оlaraq о, qabağını alan (destimullaşdırıcı) vY stimullaşdırıcı оla bilYr. Qabağını alan vergi siyasYti iqtisadi yькsYliş mYrhYlYsindY izafi tYlYb nYticYsindY yaranmış inflyasiyanın qarşısını almaq ьcьn hYyata кeзirilir. İзtimai istehsalın tYnYzzьlь, işsizliyin sYviyyYsinin yькsYк оlduğu dцvrlYrdY isY stimullaşdırıcı vergi siyasYti hYyata кeзirilir.

Qeyri-disкresiоn vergi siyasYti isY hцкumYtin qYrarlarından asılı оlmayaraq, avtоmatiк surYtdY hYyata кeзirilir. Bu цzьnьtYnzimlYmY reъimindY işlYyYn meхanizmlYrin - «quraşdırılmuş цzьtYnzimlYyicilYrın» кцmYyi ilY mьmкьn оlur.

YькsYк inкişaf etmiş bazar mьnasibYtlYri şYraitindY dцvlYt tYrYfindYn vergi siyasYti istehsalın, YrazilYrin iqtisadi inкişafının, Yhalinin gYlirliliк sYviyyYsinin struкturunun dYyişdirilmYsi mYqsYdi ilY ьmumi daхili mYhsulun yenidYn bцlьşdьrьlmYsi ьзьn istifadY edilir.

Vergi siyasYtinin Ysas subyeкti dцvlYtdir. DцvlYtin vergi siyasYtinin Ysas vYzifYlYri aşağıdaкılardır:

- sahY vY Yrazi nцqteyi-nYzYrindYn цlкY iqtisadiyyatının tYnzimlYnmYsi ьзьn şYraitin yaradılması;

- dцvlYtin maliyyY ehtiyatları ilY tYmin edilmYsi;

- bazar mьnasibYtlYri şYraitindY Yhalinin gYlir sYviyyYlYri arasında yaranmış qeyri-bYrabYrliyin hamarlanması.

İqtisadiyyatın vYziyyYtindYn, iqtisadi inкişafın cari mYrhYlYsindY dцvlYtin ьstьn hesab etdiyi mYqsYdlYrdYn asılı оlaraq vergi siyasYtinin mьхtYlif tiplYrindYn istifadY оlunur. Vergi siyasYtinin ьз tipi bir-birindYn fYrqlYndirilir:

- maкsimal vergilYr siyasYti;

- оptimal vergilYr siyasYti;

- sоsial yцnьmlь yькsYк dYrYcYli vergilYr siyasYti.

Maкsimal vergilYr siyasYti zamanı dцvlYt yькsYк vergi dYrYcYlYri tYtbiq etmYкlY, vergilYrin sayını artırmaqla, vergi gьzYştlYrini iхtisar etmYкlY vYtYndaşlardan mьmкьn qYdYr зох maliyyY vYsaitlYri tоplamağa зalışır. TYbiidir кi, belY vergi siyasYti ayrıca gцtьrьlmьş коnкret vergi цdYyicisi vY ьmumiyyYtlY cYmiyyYt ьcьn iqtisadi inкişafa heз bir ьmid yeri qоymur. Buna gцrY dY belY siyasYt bir qayda оlaraq fцvqYladY hallarda, mYsYlYn iqtisadi bцhranlar, mьharibYlYr zamanı hYyata кeзirilir. BelY siyasYtin uzun mьddYt hYyata кeзirilmYsi bir sıra mYnfi nYticYlYrY gYtirib зıхara bilYr.

ЏvvYla, vergilYr цdYnildiкdYn sоnra vergi цdYyicisinin maliyyY ehtiyatları qalmır, bu isY istehsalın genişlYndirilmYsini geyri-mьmкьn edir. Bunun da nYticYsindY iqtisadi artımın sYviyyYsi aşağı dьşьr vY iqtisadiyyatda tYnYzzьl başlayır.

İкincisi, belY siyasYt vergidYn yayınma hallarının кьtlYvi şYкil almasına sYbYb оlur.

Ьзьncьsь isY «gizli iqtisadiyyatın» miqyası genişlYnir.

Оptimal vergilYr siyasYti zamanı dцvlYt sahibкarlıq fYaliyyYtinin subyeкtlYri ьзьn vergi yькьnь yьngьllYşdirir, оnların inкişafına tYкan verYn Ylverişli vergi mьhiti yaradır. Bu isY dцvlYt хYrclYrinin azalmasına, ilк nцvbYdY sоsial prоqramların mYhdudlaşdırılmasına sYbYb оlur.

Vergi siyasYtinin ьзьncь tipi hYyata кeзirilYrкYn dцvlYt кifayYt dYrYcYdY yькsYк vergilYr tYtbiq etmYкlY nYzYrYзarpacaq sоsial mьdafiY prоqramları işlYyib hazırlayır. Bu zaman bьdcY gYlirlYrinin bцyьк hissYsi mьхtYlif sоsial fоndların artırılmasına yцnYldilir.

Vergi siyasYtinin hYyata кeзirilmYsi ьsulları dцvlYtin bu siyasYti aparmaqla YldY etmYyY зalışdığı mYqsYdlYrdYn asılıdır. Mьasir şYraitdY vergi siyasYtini hYyata кeзirmYyin aşağıdaкı ьsullarından istifadY оlunur:

- vergi цdYyicisinin ьzYrinY dьşYn vergi yькьnьn dYyişdirilmYsi;

- vergitutmanın bir ьsul vY fоrmalarının digYri ilY YvYz edilmYsi;

- bu vY ya digYr vergilYrin yayılma dairYsinin dYyişdirilmYsi;

- vergi gьzYştlYrinin daхil edilmYsi vY ya lYğvi;

- vergi dYrYcYlYrinin differensiallaşdırılmış sisteminin tYtbiqi vY s.

Vergi siyasYtinin mYqsYdlYri bir sıra amillYrin tYsiri nYticYsindY fоrmalaşır. Bu amillYrdYn Yn mьhьmlYri цlкYdYкi sоsial vY iqtisadi vYziyyYt, cYmiyyYtdY sоsial-siyasi qьvvYlYrin yerlYşmYsidir. Mьasir şYraitdY iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etimş цlкYlYrdY vergi siyasYti aşağıdaкı mYqsYdlYrY nail оlmaq mYqsYdini gьdьr:

- iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsindY dцvlYtin iştiraкı;

-haкimiyyYtin bьtьn sYviyyYlYrinin iqtisadi vY sоsial siyasYti hYyata кeзirmYк ьзьn lazımi hYcmdY maliyyY ehtiyatları ilY tYmin edilmYsi;

- dцvlYtin gYlirlYrin tYnzimlYnmYsi siyasYtinin tYmin edilmYsi.

Vergi siyasYti aparılarкYn iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsindY dцvlYtin iştiraкı vergi dYrYcYsi, vergi gьzYştlYri, vergitutma bazası кimi vergi alYtlYri vasitYsi ilY hYyata кeзirilir.

DцvlYt vergi dYrYcYsini dYyişmYкlY vergi qanunvericiliyinin Ysasına tохunmadan, yalnız mьYyyYn edilmiş dYrYcYlYrdY dьzYliş aparmaqla vergi tYnzimlYnmYsini hYyata кeзirir. MьYyyYn кateqоriyadan оlan vergi цdYyicilYri, ayrı-ayrı sahYlYr vY regiоnlar ьзьn vergi dYrYcYlYrini differensiallaşdırmaqla nYzYrYзarpacaq sYmYrY YldY etmYк оlar.

Vergi dYrYcYsi ilY yanaşı vergi siyasYtinin hYyata кeзirilmYsinin sYmYrYli alYtlYrindYn biri dY vergi gьzYştlYridir. Bu оnunla YlaqYdardır кi, mьYyyYn tYlYblYrY cavab verYn hYr bir vergi цdYyicisi vergi цdYmYкdYn qismYn vY ya tamamilY azad edilY bilYr. Aкtiv vergi siyasYtinin hYyata кeзirilmYsinY qanunvericiliк tYrYfindYn sahibкarlıq fYaliyyYtinin fоrma vY nцvlYrindYn asılı оlaraq vergi gьzYştlYri verilmYsi ьзьn зохsaylı vY mьхtYlif Ysasların verilmYsinin mьYyyYn edilmYsi dY imкan verir.

Vergi цdYyicilYrinY bu vY ya digYr vergi gьzYştlYrini vermYкlY dцvlYt mьхtYlif iqtisadi prоseslYrY vergi requlyatоrunun tYsirini aкtivlYşdirir. İstYnilYn dцvlYtdY vergi gьzYştlYrinin verilmYsinin fоrma vY ьsulları daim dYyişir.

Vergi stimullaşdırmasının Yn geniş yayılmış оbyeкti investisiya fYaliyyYtidir. ЏкsYr цlкYlYrdY bu mYqsYdY yцnYldilmiş mYnfYYt vergidYn tam vY ya qismYn azad edilir. Vergi gьzYştlYri vasitYsi ilY кiзiк mьYssisYlYrin yaradılması, хarici кapitalın cYlb edilmYsi, iqtisadiyyatın inкişafı ьзьn fundamental YhYmiyyYt кYsb edYn elmi-teхniкi layihYlYr tYşviq edilir.

Vergi bazasının fоrmalaşması da dцvlYtin vergi siyasYtinin Ysas alYtlYrindYn biridir. MьхtYlif кateqоriyalı vergi цdYyicilYrinin vergi цhdYliкlYrinin hYcminin artıb-azalması mYhz оndan asılıdır. О, istehsalın genişlYndirilmYsi vY investisiya layihYlYri ьзьn YlavY stimullar vY ya mYhdudiyyYtlYr yaradır.

ЏкsYr цlкYlYrin vergitutma sistemi amоrtizasiya ayırmaları ilY bağlı vergi bazasının yaradılmasının mьхtYlif fоrmalarını nYzYrdY tutur. SьrYtli amоrtizasiyanın aparılmasına, yYni Ysas кapitalın dYyYrinin оnun fiziкi aşınma nоrmasından artıq mYblYğdY silinmYsinY icazY verilmYsi istehlaк хYrclYrinin sьni surYtdY artmasına sYbYb оlur. Bu isY mYnfYYtin mYblYğinin azalmasına gYtirib зıхarır. BYzi цlкYlYrin qanunvericiliyi yeni avadanlığın dYyYrinin yarısını amоrtizasiyaya silmYyY icazY verir.

DцvlYtin vergi siyasYti, mьmкьn qYdYr зох qоpartmağa deyil, sahibкarlığın inкişafına кцmYк gцstYrmYyY хidmYt etmYlidir. Bu mYnada etatizm хьsusi YhYmiyyYt кYsb edir. Etatizm fransız sцzь оlub etat - dцvlYt sцzьndYn gцtьrьlmьşdьr, dцvlYtY ictimai inкişafın mYqsYd vY ali nYticYsi кimi baхan siyasi fiкir cYrYyanıdır. Etatizmin хaraкteriк YlamYtlYri aşağıdaкılardır:

-dцvlYtin maraqlarına ьstьnlьк verilmYsi;

-subyeкtlYrin vYzifYlYrinin оnların hьquqlarına nisbYtYn birinciliyi;

-dцvlYtin vergi цzbaşınalığı.

DцvlYtin vergi цzbaşınalığı оnun maliyyY sahYsindYкi mьnasibYtlYrinin hьquqi tYnzimlYnmYsindYкi mьstYsna sYlahiyyYtlYrinin nYticYsidir. Eyni zamanda, dцvlYt qeyri-mYhdud şYкildY vergi sahYsinY mьdaхilY edY bilmYz, зьnкi vergitutmanı оbyeкtiv şYкildY mцvcud оlan iqtisadi, ictimai-siyasi amillYr şYrtlYndirir. MYhz buna gцrY dY vergilYrY yalnız dцvlYtin saхlanması ьsulu кimi deyil, hYm dY demокratiyanın ayrılmaz elementi кimi baхmaq lazımdır.

HYlY qYdim zamanlardan dцvlYt vergitutma meхanizmlYrindYn yalnız iqtisadi deyil, hYm dY siyasi mYqsYdlYr ьзьn istifadY etmişdir. MYsYlYn, Sоvet dцvlYtinin цtYn Ysrin 20-ci illYrdY yetirdiyi vergi siyasYti buna misaldır.

TYsYrrьfatзılıq nYzYriyyYsi vY praкtiкası vergi siyasYtinY bir sıra tYlYblYr irYli sьrьr. Bu tYlYblYr YsasYn aşağıdaкılardan ibarYtdir:

-sYmYrYli vergi siyasYti ьзьn baza tYşкil edYn elmi yanaşmalara YmYl edilmYsi;

-cYmiyyYtin inкişafının коnкret tariхi mYrhYlYlYrinin, dцvlYtin real iqtisadi vY maliyyY imкanlarının nYzYrY alınması;

-dьnya tYcrьbYsinin vY YvvYlкi tYsYrrьfat vY maliyyY quruculuğundaкı tYcrьbYnin Ytraflı tYhlili;

-vergi siyasYti коnsepsiyası işlYnib hazırlanarкYn nYticYlYrin prоqnоzlaşdırılması;

-tYsYrrьfat subyeкtlYrinin fYaliyyYti ьзьn Ylverişli şYraitin yaradılması;

-iqtisadiyyatın vYziyyYti, цlкYnin оbyeкtiv imкanları, maliyyY pоtensialı barYdY dYqiq infоrmasiyadan istifadY edilmYsi;

Vergi siyasYtinin зохcYhYtli vY geniş diapazоnlu оlması коnкret mYsYlYlYrin hYlli zamanı YvYzsizdir vY vergilYri mьhьm ьmumiqtisadi кateqоriyalarla bir sıraya qоyur.

Vergi siyasYtini dYyişmYкlY, vergi meхanizmlYri ilY manipulyasiya etmYкlY dцvlYt iqtisadi inкişafı stimullaşdırmaq vY ya mYhdudlaşdırmaq imкanı YldY edir. BelY tYnzimlYmYnin mYqsYdi şirкYtlYrin daхili vY хarici fYaliyyYti ьзьn ьmumi vergi ab-havasının yaradılmasıdır.

DцvlYtin vergi siyasYti aparılan iqtisadi siyasYti Yкs etdirmYкlY bYrabYr цzь mьstYqil YhYmiyyYt кYsb edir. DцvlYtin цz iqtisadi siyasYtinY hansı dьzYlişlYri etmYli оlduğu mYhz hYyata кeзirilYn vergi siyasYtinin nYticYlYrindYn asılıdır.

DцvlYtin vergi siyasYti elmi nYzYriyyYyY Ysaslanmalıdır. Vergi siyasYtinin Ysasında adYtYn gцrкYmli iqtisadзılar tYrYfindYn işlYnib hazırlanmış elmi коnsepsiyalar durur. Оnun dьzgьnlьyь isY praкtiкada yохlanılır.