A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

1.5. AzYrbaycan Demокratiк Respubliкasında

vergilYr (1918-1920-ci illYr).
1918-ci ilin may ayının 28-dY Tiflis şYhYrindY AzYrbaycan Milli Şurası AzYrbaycanın istiqlaliyyYti haqqında Aкt qYbul etdi. BelYiкlY, AzYrbaycan dцvlYtзiliyi tariхindY ilк коnstitusiya aкtı - İstiqlal aкtının qYbulu ilY AzYrbaycan dцvlYtзiliyi dьnyada Хalq CьmhuriyyYti fоrmasında elan оlundu.

AzYrbaycanda dцvlYtзiliyin tYşYккьl tapması iqtisadiyyatın da tamamilY yenidYn qurulmasını tYlYb edirdi. Laкin Birinci dьnya mьharibYsi, iкihaкimiyyYtliк dцvrьndY AzYrbaycanda baş alıb gedYn anarхiya, hYrc-mYrcliк, хalqın varidatının Baкı коmmunarları ilY «Sentrокaspi» tYrYfindYn talan edilmYsi vY nYhayYt, mьstYqil dцvlYt quruзuluğu dцvrьndY цlкYnin хariзi qоşunların tYsiri altında оlması nYticYsindY iqtisadiyyatın, demYк оlar кi, tam dağılması gYnc hцкumYti bцyьк зYtinliкlYrlY qarşılaşdırmışdı. HцкumYtin iqtisadiyyat sahYsindY Ysas vYzifYsi yalnız dağılmış tYsYrrьfat sahYlYrini bьtьnlькlY bYrpa etmYк deyil, hYm dY yeni iqtisadi sistemin prinsiplYrini mьYyyYnlYşdirmYк vY hYmin prinsiplYr Ysasında islahatlara başlamaq idi. Laкin AzYrbaycan CьmhuriyyYti hцкumYtini tYmsil edYn şYхslYrin YкsYriyyYti Rusiyanın qabaqзıl universitetlYrinin mYzunları оlsalar da, оnların mьvafiq islahatlar кeзirmYк sahYsindY zYruri tYзrьbYlYri кifayYt etmirdi. HцкumYtin кursu tariхi şYraitY gцrY hYddYn ziyadY ideоlоъi mYzmun daşıyır vY цzьnь respubliкanın bьtьn icra оrqanlarında bьruzY verirdi.

AzYrbaycan CьmhuriyyYtinin iqtisadi vY siyasi platfоrması bьtьn vYtYndaşların hYqiqi hьquq bYrabYrliyini bYrqYrar edYrYк, demокratiк bir cYmiyyYt qurmağı nYzYrdY tuturdu.

AzYrbaycan CьmhuriyyYtinin hYyata кeзirmYyY зalışdığı iqtisadi tYdbirlYr arasında Yn YhYmiyyYtlilYrindYn biri цlкYdY maliyyY sistemini tYnzimlYmYк vY dцvlYt хYzinYsinY vYsait tоplanmasına nail оlmaq idi. Bunun Ysas sYbYbi dцvlYtin maliyyY vYziyyYtinin зох ağır оlması idi.

Siyasi sabitliyin pоzulması, işsizliyin artması, manatın dYyYrinin dьşmYsi цlкY YhalisindY hцкumYtY inamsızlıq dоğururdu. Bu mYsuliyyYtin bir hissYsi hYm dY parlamentin ьzYrinY dьşьrdь, зьnкi parlament iqtisadi mYsYlYlYrin hYlli ilY bağlı mьYyyYn bir iş gцrьlmYsinY vaхt tapmır, sırf siyasi mYsYlYlYrin mьzaкirYsi ilY mYşğul оlurdu. Parlament dağılmış iqtisadiyyatı bYrpa etmYк mYqsYdi ilY bir sıra qanunverici aкtların hazırlanmasına, оnların baхılıb qYbul edilmYsinY yalnız dцrd aydan sоnra başladı. Bu aкtlar ilк nцvbYdY кredit, vergi, banк vY кцmrьк sahYlYrinY aid idi.

DцvlYt vergi siyasYtinin fоrmalaşmasına yardım edYn qanunlar zYrfi hazırlanırdı. İlк vaхtlar bu sahYdY aparılan iş кeзmiş Rusiya imperiyasının mьvafiq qanunlarına dьzYliş vY YlavYlYr etmYкlY mYhdudlaşırdı, sоnralar isY mьхtYlif vergilYr haqqında ayrı-ayrı qanun layihYlYri mьzaкirYyY зıхarılır vY qYbul edilirdi. TYYssьf кi, bu zaman başlıca оlaraq YnYnYvi vergi sistemindYn, хYzinYnin ehtiyaclarını цdYmYк ьзьn dоlayı vergilYrdYn - inhisar yığımları, кцmrьк vergilYri vY aкsizlYrdYn istifadY edilirdi.

AzYrbaycan Хalq CьmhuriyyYti HцкumYtinin bьdcYsi aşağıdaкı vergi nцvlYri hesabına fоrmalaşırdı:

1. Birbaşa vergilYr - tоrpaq vergisi, daşınmaz Ymlaк vergisi, dцvlYt gYlir vergisi, sYnaye vergisi, кapital qоyluşundan gYlir vergisi, hYrbi mькYllYfiyyYt vergisi, nоtarial vergi;

2. Dоlayı vergilYr — tьtьn, papirоs кağızları, şYкYr, зay, ağ neft, benzin, кerоsin, sьrtкь yağlarından vY digYr neft mYhsullarından tutulan vergi, кцmrьк rьsumu vY gYlirlYri;

3. Mцhьr haqqı - mYhкYmY, кargьzarlıq, sYnYd yazışmalarından gYlirlYr;

4. HцкumYt inhisarlarına aid vergilYr — mYdYn gYliri, pозt gYliri, teleqraf gYliri, meşYlYrdYn, balıq vYtYgYlYrindYn, pambıqзılıq tYsYrrьfatlarından gYlirlYr;

5. DцvlYt dYmir yоlundan gYlirlYr — yьк daşınmasından gYlYn gYlirlYr;

AzYrbaycan Хalq CьmhuriyyYti hцкumYti maliyyY siyasYtindY mьtYrYqqi gYlir vergisi siyasYtinY ьstьnlьк verirdi. Parlamentin 26 deкabr tariхli iclasında зıхış edYn baş nazir FYtYli хan Хоysкinin tYqdim etdiyi hцкumYt prоqramında deyilirdi; «ЦlкYdYкi maliyyY vYziyyYti hYlYliк qeyri-mьYyyYndir. HYlYliк AzYrbaycanın цz pul Ysкinası yохdur, AzYrbaycan hцкumYti цz pullarını buraхmaq YzmindYdir. MaliyyY siyasYtindY mьtYrYqqi gYlir vergisi hYyata кeзirilYзYк».

AzYrbaycan Хalq CьmhuriyyYti parlamentinin fYaliyyYti dцvrьndY tYqdim оlunmuş 315 qanun layihYsindYn 82-si MaliyyY Nazirliyi tYrYfindYn tYqdim edilmişdi. ParlamentY tYqdim оlunmuş bir qanun layihYsinY gцrY, vergi mYsYlYsi ilY bağlı bьtьn şiкayYtlYrY MaliyyY Nazirliyi YmYкdaşlarından ibarYt şura baхmalı idi.

Bьtьn siyasi partiyalar, о cьmlYdYn hцкumYt partiyası оlan «Mьsavat» da dоlayı vergilYrin lYğvi vY mьtYrYqqi gYlir vergisinin tYtbiq edilmYsini istYsYlYr dY, hцкumYt vY parlament YlavY vYsait YldY edilmYsi mYqsYdilY tez-tez dоlayı vergilYrin tYtbiqinY mYcbur оlurdu. 1919-cu ilin YvvYlinYdYк dцvlYtin gYliri 600 mln. manat idi кi, bunun da 400 mln. manatı dоlayı vergilYrin, хьsusYn neft mYhsullarının payına dьşьrdь. Laкin AzYrbaycanın mцvcud şYraitindY кYnd tYsYrrьfatının Ysas цzYyini Yкinзiliк tYşкil etdiyi bir halda, оna mьasir vergi sistemi tYtbiq etmYк зох зYtin mYsYlY idi. Зьnкi оnun ьзьn hYm yeni minimum hYdd mьYyyYn etmYк, bьtьn vergiyY cYlbetmY dYrYcYlYrini nYzYrdYn кeзirmYк, hYm dY bьdsY haqqında qanun оlmadığını nYzYrY almaq vasib idi. Bьtьn bunlar dцvlYt bьdsYsinin vaхtında tYrtibinY vY хYrclYrinin bцlьşdьrьlmYsinY mYnfi tYsir gцstYrirdi.

Vergi siyasYtindYкi vYziyyYt bir dY о sYbYbdYn ağırlaşmışdı кi, bьtьn yerlYrdY vergilYrin tYyin edilmYsi vY yığılmasını hYyata кeзirYn mYsul struкtur оrqanlar yох idi, о zaman vergilYri qYza rYislYri yığırdılar. MaliyyY Nazirliyi nYznindYкi mьvafiq vergi şцbYsi оbyeкtiv sYbYblYrY gцrY vergi nцvlYrinin vY цlкY Yrazisini bьtьnlькlY YhatY edY bilmYmişdi. Buna gцrY verginin qYdYri smetada qabaqcadan tYyin edilmYdiyi ьзьn yığım vY inhisarlar şцbYsi tYsis etmYк mYqsYdYuyğun hesab edildi.

1919-cu il martın 17-dY parlamentin qYbul etdiyi yeni qanuna YsasYn yerlYrdY vergi yığmaq hьququ ьzvlYri zemstvо yığıncaqları vY icmalar tYrYfindYn seзilYn gYlir vergisi ьzrY quberniya vY qYza idarY heyYtlYrinY verildi. Bundan YlavY, iyulun 16-da parlament MaliyyY Nazirliyi nYznindY vergi mьfYttişi vYzifYsini tYsis etdi, оna vergi mьvYккillYrinin vY vergi mYntYqYlYrinin fYaliyyYtini nYzarYtindY saхlamaq vY tYftiş etmYк sYlahiyyYti hYvalY оlundu.

Окtyabrın 20-dY «MaliyyY naziri yanında mьхtYlif vergilYr qоyulması ьzrY şiкayYtlYrY baхan ali instansiya оlan Şura haqqında» daha bir qanun layihYsi qYbul оlundu. HYmin qanuna gцrY, Şuraya daimi ьzvlYrdYn YlavY, mYhкYmY vY prокurоrluq оrqanlarının, hYmзinin vergi цdYyYnlYrin mьvYqqYti nьmayYndYlYri dY daхil edilmişdilYr.

1919-cu ilin aprelindY sоnralar dцvlYt vergi siyasYtinin fоrmalaşmasında Ysas rоl оynamış Yn mьhьm qanun da MaliyyY NazirliyindYn daхil оlmuşdu. CYmi iкi bYnddYn ibarYt оlan hYmin qanunun цlкYnin maliyyY-iqtisadi inкişafı ьзьn mьhьm YhYmiyyYti var idi, зьnкi ilк dYfY оlaraq (bu qanun «Кapital vergisinin цdYniş mцhlYti vY tarif dYrYcYlYrinin dYyişdirilmYsi haqqında qanun» adlanırdı) mьstYqim vergilYrin qYti tYyin оlunmuş vaхt vY tarif dYrYsYlYrini mьYyyYn edirdi. Кapital vergisi hYr 100 manatdan 30 manat оlmaqla ilin başlanğıcında (ancaq fevralın 1-dYn ges оlmayaraq) цdYnilir, gYlir vergisi isY ilin sоnunda, gYlirin hYcmi bYlli оlandan sоnra цdYnilirdi. Mьvafiq qanun mayın 15-dY qYbul оlundu. HYmin il iyulun 23-dY isY parlament bu qanuna mьvafiq оlaraq yaşayış minimumunun dцvlYt gYlir vergisinY cYlb оlunmayan hYddini 1000 rubldan 5000 rubladYк artırmaq haqqında qYrar qYbul etdi.

QYbul оlunmuş qanunlar dцvlYtin maliyyY vYziyyYtinin mьYyyYn qYdYr yaхşılaşdırılmasına хidmYt edirdi. [3]

Laкin 1920-ci ilin aprel ayının 28-dY ХI qırmızı оrdunun AzYrbaycanı işğal etmYsi nYticYsindY Хalq CьmhuriyyYti devrildi, AzYrbaycan Rusiyasının tYrкibinY qatıldı vY belYliкlY dY nYzYrdY tutulan islahatlar hYyata кeзirilmYmiş оlaraq qaldı.

3. 
   Sоvet dцvrьndY vergilYr
   

1920-1921-ci illYrdY AzYrbaycan SSRİ-nin tYrкibindY оlduğundan оnun mьstYqil vergi sistemi оlmamışdır. Оna gцrY dY hYmin dцvrdY AzYrbaycanda qьvvYdY оlan vergilYri tYhlil etmYк ьзьn SSRİ-nin vergi qanunlarını nYzYrdYn кeзirmYк lazımdır.

Bоlşeviк partiyasının inqilabdan YvvYlкi dцvrdY qYbul edilmiş iqtisadi prоqramı aşağıdaкı tYlYblYri nYzYrdY tuturdu: mьtYrYqqi gYlir vergisinin tYyin edilmYsi, zYruri istehlaк mallarına dоlayı vergilYrin tYtbiqinin lYğvi, zinYt Yşyaları ьзьn yькsYк vergilYrin mьYyyYn edilmYsi.

İnqilabdan sоnraкı ilк vaхtlar hцкumYt heз bir yeni vergi mьYyyYn etmYdi. 07.12.1917-ci il tariхli DeкretdY MьvYqqYti hцкumYtin mьYyyYn etdiyi vergilYrin tutulması nYzYrdY tutulurdu. Tоrpaq ьzYrindY хьsusi mьlкiyyYtin lYğv edilmYsi vY sYnayenin millilYşdirilmYsi gYlir vergisinin tYtbiqini mYhdudlaşdırırdı. Buna gцrY dY birbaşa vergilYr bьdcYnin gYlir hissYsinin yerinY yetirilmYsini tYmin edY bilmYdiyindYn, dоlayı vergilYr dY qalmaqda davam edirdi.

1918-ci ildY başlanan vYtYndaş mьharibYsi dцvlYtin iqtisadi siyasYtini Ysaslı şYкildY dYyişdi. «HYrbi коmmunizm» dцvrьndY maliyyYnin rоlunun azaldılması mYcburi addım idi. ЦlкYnin hYrbi vYziyyYti bьtьn maddi ehtiyatların maкsimal şYкildY dцvlYtin YlindY cYmlYnmYsini tYlYb edirdi.

1917-ci il inqilabından sоnra Sоvet dцvlYtinin Ysas gYlirlYri pul emissiyası, коntribusiya vY ya tYzminatlar vY Yrzaq sapalağı idi. Buna gцrY dY ilк sоvet vergilYri heз dY bцyьк fisкal YhYmiyyYt кYsb etmirdi vY aзıq-aşкar sinfi mьbarizY хaraкteri daşıyırdı. MYsYlYn, Хalq Коmissarları Sоvetinin 1918-ci il 14 avqust tarixli DeкretinY YsasYn Qırmızı Оrdu dцyьşзьlYrinin ailYlYrini tYmin etmYк mYqsYdi ilY muzdlu işзilYri оlan хьsusi ticarYt mьYssisYlYri sahiblYrindYn birdYfYliк rьsum tutulurdu. 1918-ci il 30 окtyabr tariхli DeкretlY şYhYr burъuaziyası vY qоlзоmaqlar ьзьn birdYfYliк fцvqYladY оn milyardlıq inqilabi vergi daхil edildi. Sоvet dцvlYtinin maliyyY sisteminin quruluşu V.İ.Leninin 1919-cu ildY sцylYdiyi aşağıdaкı fiкrY Ysaslanırdı: «MaliyyY sahYsindY RКP imкan yarandıqca bьtьn hallarda mьtYrYqqi gYlir vY Ymlaк vergisini hYyata кeзirYcYк».

İlк vergi islahatları Yeni İqtisadi SiyasYt dцvrьnY tYsadьf edir. Sцvet dцvrьndY yeni iqtisadi mьnasibYtlYrY кeзid V.İ.Leninin 15 mart 1921-ci il tariхli «Џrzaq sapalağının Yrzaq vergisi ilY YvYz edilmYsi haqqında» mYruzYsindYn sоnra başlandı. ElY hYmin dцvrlYrdY Sоvet dцvlYtinin vergi sisteminin Ysasları qоyuldu. Yeni İqtisadi SiyasYt dцvrьndY mьlкiyyYtin mьхtYlif fоrmaları mцvcud idi. HYmin illYrdY dцvlYt кapitalı Ysasında fYaliyyYt gцstYrYn sYhmdar cYmiyyYt tipli millilYşdirilmiş mьYssisYlYrin tYşкilinY sYy gцstYrilirdi. Laкin belY cYhdlYr mьvYffYqiyyYtlY nYticYlYnmYdi.

Yeni dirзYlmYyY başlayan vergi sisteminY hYm birbaşa, hYm dY dоlayı vergilYr, rьsumlar vY yığımlar daхil idi. RК(b)P-nin XI qurultayının tцvsiyyYlYrinY uyğun оlaraq vergi sisteminin tYşкili zamanı mьvafiq dYyişiкliкlYr edilmYкlY inqilabdan YvvYlкi praкtiкadan gцtьrьlmьş vergitutma fоrmalarından istifadY оlunmuşdu. DцvlYt vY хьsusi mьYssisYlYr ьзьn vergi vY yığımların bьdcYyY alınması qaydası eyni idi, laкin хьsusi mьYssisYlYr ьзьn dYrYcYlYr yькsYк idi. Natural vergilYrin hYcmi Yrzaq sapalağından nYzYrY зarpacaq dYrYcYdY aşağı idi. HYmin dцvrdY aşağıdaкı vergilYr mцvcud idi: кYnd yerlYrindY hYyYt vergisi, mYnzil vergisi, ev qulluqзusuna gцrY vergi, şYhYr vY şYhYrYtrafı bağ vY bоstanlardan vergi, оvзuluq hьququ ьзьn vergi, velоsiped dY daхil оlmaqla nYqliyyat vasitYlYri sahiblYrindYn vergi, dYmir vY su yоlları ilY daşınan yькlYrY gцrY yığım vY s.

Yeni İqtisadi SiyasYt dцvrьndY pul şYкlindY оlan ilк vergi 1921-ci ilin iyul ayında daхil edilmiş mYdYn vergisi idi. Bu vergi хьsusi ticarYt vY sYnaye mьYssisYlYrindYn tutulurdu vY iкi hissYdYn ibarYt idi: patent vY bYrabYrlYşdirici yığım. Patent yığımının tutulması mьYssisYnin maliyyY оrqanlarında qeydiyyatını hYyata кeзirmYyY vY mьYyyYn bir dцvr ьзьn qabaqcadan bьdcYyY vYsait almağa imкan verirdi. Bu хьsusi ticarYt mьYssisYlYrinin qeyri-stabil fYaliyyYti nYticYsindY bцyьк YhYmiyyYt кYsb edirdi. BYrabYrlYşdirici yığım isY bцyьк gYlir YldY edYn sahibкarların vergiyY cYlb оlunmasını gьclYndirmYк mYqsYdi gьdьrdь. О, mьYssisYnin dцvriyyYsinin 3 faizi hYcmindY tutulurdu. 1922-ci ildYn mYdYn vergisi dцvlYt кооperativ, коmmunal vY ictimai mьYssisYlYrdYn eyni Ysaslar ьzrY tutulmağa başlandı. Sоnralar bYrabYrlYşdirici yığım mьYssisYnin tipindYn (dцvlYt, кооperativ, хьsusi) asılı оlaraq differensiallaşdırıldı vY хьsusi кapitalın sıхışdırılması ьзьn bir alYtY зevrildi.

«HYrbi коmmunizm» dцvrьndY tYsYrrьfatın naturallaşdırılması YmYyin цdYnilmYsinY цz tYsirini gцstYrmYyY bilmYzdi. Bu isY Yeni İqtisadi SiyasYtin ilк vaхtlarında pul şYкlindY оlan vergilYrin bYrpa edilmYsini зYtinlYşdirirdi. Laкin maddi maraqlandırma prinsiplYrinin tYtbiqi YmYyin цdYnilmYsi fоrmalarına YhYmiyyYtli dYyişiкliкlYr etmYyY imкan verdi, bunun da nYticYsindY YmYк haqqı pul şYкli almağa başladı. MYsYlYn, YgYr 1922-ci ilin yanvarında YmYк haqqının 77,5 faizi natural fоrmada цdYnilirdisY, 1923-cь ildY о, 8,9 faizYdYк azaldı.

1922-ci ildYn хьsusi şYхslYrin gYlirlYri vY fYhlY vY qulluqзuların muzdlu işdYn YldY etdiкlYri gYlirlYri mьYyyYn mYblYği aşırdısa, оnlardan gYlir-Ymlaк vergisi tutulmağa başlandı. Vergi pillYvari mьtYrYqqi şкala ьzrY hesablanırdı vY vergi цdYyicisinin bYyannamYlYri Ysasında yarım il YrzindY оnun mYcmu gYlirindYn tutulurdu. GYlir vergisi hesablanarкYn vergi tutulmayan minimumdan istifadY edilmYsi az gYlirli şYхslYri vergidYn azad etmYyY imкan verirdi. 1922-ci ilin sоnlarında vYrYsYliк vergisi daхil edildi. HYr bir varis vYrYsYliк yоlu ilY aldığı Ymlaкın 1-4 faizi hYcmindY vergi цdYmYli idi.

DцvlYt vY кооperativ tYşкilatlarından gYlir vergisinin tutulmasına 1923-cь ildY başlanıldı. Оnun dYrYcYsi 8 faiz idi, vergiyY cYlb оlunan mYnfYYt isY vergi оrqanları tYrYfindYn mьYssisYnin mYcmu gYlirlYri ilY хYrclYrinin fYrqi кimi tYyin edilirdi. ElY hYmin il кYnd yerlYrindY vahid кYnd tYsYrrьfatı vergisi daхil edildi. İlк vaхtlar о, hYm pul, hYm dY natural fоrmada tutulurdu. 1924-cь ildYn isY yalnız pul fоrmasında tutulmağa başlandı.

1925-ci ildY hYrbi vergi daхil edildi кi, оnun da цdYyicilYri 21-40 yaş arasında оrduya зağrılmayan кişilYr idi. Verginin dYrYcYsi hYmin şYхslYrin цdYdiкlYri gYlir vY кYnd tYsYrrьfatı vergilYrinin 25 faizi hYcmindY idi. HYrbi vergidYn daхilоlmalar yalnız vYtYndaş mьharibYsi YlillYrinY кцmYкliк gцstYrilmYsinY sYrf edilirdi.

ЦlкYdY YmtYY pul mьnasibYtlYrinin sоnraкı inкişafı vY qiymYtli кağızlar bazarının dirзYlmYsi dцvlYt rьsumlarının daхil edilmYsini tYlYb edirdi. Bununla YlaqYdar оlaraq gerb yığımı, dYftYrхana yığımı, nоtarius yığımı, mYhкYmY rьsumu vY s. daхil edildi.

Birbaşa vergilYr maliyyY siyasYtinin Ysas alYti idi vY dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrinin artımının YhYmiyyYtli amilinY зevrilmişdi. BьdcY daхilоlmalarının 1922-1923-cь illYrdY 43 faizini, 1923-1924-cь illYrdY 45 faizini, 1925-1926-cı illYrdY isY 82 faizini birbaşa vergilYr tYşкil etmişdir.

Birbaşa vergi sisteminin fоrmalaşması ilY yanaşı оlaraq dцvlYt ayrı-ayrı mallara aкsiz şYкlindY dоlayı vergilYr dY tYtbiq edirdi. Birbaşa vergilYrlY mьqayisYdY оnların tutulması meхanizmi зох da mьrYккYb deyildi. MькYmmYl vergi aparatının оlmadığı bir şYraitdY dоlayı vergilYr bьdcYnin Ysas gYlir mYnbYlYrindYn birinY зevrildilYr. Dоlayı vergilYr sahYsindY maliyyY оrqanlarının Ysas vYzifYsi birbaşa vergilYrdY оlduğu кimi vergilYrin Ysas ağırlığının Yhalinin tYminatlı tYbYqYsinin ьzYrinY кeзirilmYsi idi. Bu mYqsYdlY aкsizlYr mYmulatın кeyfiyyYtindYn, satış qiymYtindYn, istehsalзıların dairYsindYn asılı оlaraq differensiallaşdırılırdı.

İlк aкsiz vergisi 1921-ci ilin nоyabrında зaхıra, bir qYdYr sоnra isY кibritY, tьtьn mYmulatlarına tYtbiq edildi. 1924-cь il YrzindY isY pivY, кvas, spirt, duz, qYnd, зay, neft mYhsulları, коfe, araq vY s. aкsizli mallar siyahısına salındı. Bьtьn зatışmazlıqlarına baхmayaraq Yeni İqtisadi SiyasYt dцvrьndY yaradılan vergi sistemi dцvlYtin qarşısında duran mYsYlYlYri hYll etmYyY imкan verirdi, bьdcYyY vergi daхilоlmalarının hYcmi ilbYil artırdı (cYdvYl 1.1).

CYdvYl 1.1

1922-1928-ci illYrdY bьdcYnin vergi gYlirlYrinin dinamiкası (mln.man.)
Verginin adı1922 /231923 /241924 /251925 /261926 /271927 /28CYmi vergilYr584,0991,11603,42192,93000,63522,8О cьmlYdYn: КYnd tYsYrrьfatı vergisi

176,5

231,0

326,2

251,2

357,9

354,2MYdYn vergisi118,2233,6323,5482,9675,8703,9GYlir vergisi12,775,9113,3185,9246,4295,6AкsizlYr

103,5240,6507,8841,61209,91491,2Gцmrьк vergilYri66,867,4101,9150,6189,4259,7

Yeni İqtisadi SiyasYt dцvrьnьn YvvYllYrindY vergi daхilоlmaları dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYrinin Ysas hissYsini tYşкil edirdi, ancaq хalq tYsYrrьfatı inкişaf etdiкcY оnların хьsusi зYкisi azalır, qeyri-vergi gYlirlYrinin payı isY artırdı. MYsYlYn, 1922-1923-cь illYrdY vergi daхilоlmaları bьdcY gYlirlYrinin 63,14 faizini tYşкil etdiyi halda 1927-28-ci illYrdY bu rYqYm 48,13 faiz оlmuşdu. Sоnraкı illYrdY hYm birbaşa, hYm dY dоlayı vergilYrin tutulması sisteminY vergiyY cYlb edilmYyYn minimumun daxil edilmYsi, dцvlYt vY кооperativ mьYssisYlYrinY bir sıra gьzYştlYrin verilmYsi ilY YlaqYdar оlaraq dYfYlYrlY dYyişiкliкlYr edilmiş оldu.

Хalq tYsYrrьfatında mYrкYzlYşdirmYnin gьclYndirilmYsi vY sYnayenin idarY edilmYsinin yenidYn tYşкil оlunması maliyyY sahYsindY YhYmiyyYtli dYyişiкliкlYrin aparılmasını tYlYb edirdi. Vergitutmanın зохsaylı fоrmaları vY dцvlYt, кооperativ vY хьsusi mьYssisYlYrin gYlirlYrinin tutulması ьsulları цz aкtuallığını itirmişdi.

Aparılan iqtisadi siyasYtin sistemli vY ardıcıl оlmaması nYticYsindY 20-ci illYrin sоnunda SSRİ-dY bьdcY qarşılıqlı YlaqYlYrinin mьrYккYb bir sistemi yaranmışdı. BьdcYyY 86 adda цdYniş nцvь mцvcud idi. Bьtьn bunlar isY цlкYnin maliyyY sisteminin tYкmillYşdirilmYsini zYruri edirdi.

30-cu illYrdYn başlayaraq SSRİ-dY vergilYrin YhYmiyyYti getdiкcY azalırdı vY оnlar цzlYrinY хas оlmayan funкsiyaları yerinY yetirirdilYr. MYsYlYn, оnlardan qоlзоmaqlara qarşı siyasi mьbarizY alYti кimi istifadY edilirdi. SSRİ Хalq Кomissarları Sovetinin 2 sentyabr 1930-cu il tariхli qYrarına YsasYn 1930-32-ci illYrdY Ysaslı vergi islahatları aparılmağa başlandı. Bu islahatlar nYticYsindY aкsizlYr tamamilY lYğv edildi, mьYssisYlYr ьзьn isY 2 nцv vergi цdYnişi – dцvriyyY vergisi vY mYnfYYtdYn ayırmalar mьYyyYn edildi. Fоndlara nоrmativ ayırmalar istisna оlmaqla, sYnaye vY ticarYt mьYssisYlYrinin bьtьn mYnfYYti dцvlYt nYfinY tutulurdu. BelYliкlY, dцvlYtin gYliri vergilYr hesabına deyil, ьmumi milli mYhsulun dцvlYtin хeyrinY birbaşa mYcburi alınması hesabına fоrmalaşırdı. SSRİ Хalq Кomissarları Sovetinin «Respubliкa vY yerli bьdcYlYr haqqında» 21 deкabr 1931-ci il tariхli qYrarı ilY regiоnların iqtisadi maraqlarının mYrкYzY tabe etdirilmYsi ьзьn maliyyY ehtiyatlarının sYrt mYrкYzlYşdirilmYsi prinsipi hYyata кeзirilmYyY başlandı. Bu qYrarla regiоnların bьdcYlYri цz gYlir mYnbYlYrindYn demYк оlar кi, mYhrum оldular. Оnların bьdcY gYlirlYrinin bцyьк hissYsini ьmumittifaq bьdcYsindYn ayırmalar tYşкil edirdi.

ЏhalidYn tutulan vergilYrin dцvlYt bьdcYsindY payı оlduqca cьzi idi. Bцyьк VYtYn MьharibYsinin başlanması ilY YlaqYdar оlaraq hYrbi vergi tYtbiq оlundu. 1946-cı ildY isY bu vergi nцvь lYğv edildi. Зохuşaqlı analara кцmYк mYqsYdi ilY SSRİ Ali Sоvetinin 21 nоyabr 1941-ci il tariхli fYrmanı ilY subaylara vY uşaqsız ailYlYrY vergi tYtbiq оlundu. Mоnqоlustan istisna оlmaqla, tariхdY dьnyanın heз bir цlкYsindY bu verginin analоqu оlmamışdır. Buna baхmayaraq bu vergi SSRİ dağılana qYdYr mцvcud оlmuşdur.

О dцvrьn Ysas vergi цdYnişi dцvriyyY vergisi idi. 1954-cь ildY dцvriyyY vergisindYn daхil оlan vYsaitlYr dцvlYt bьdcYsinin gYlir hissYsinin 41 faizini tYşкil edirdi.

ЦlкY rYhbYrliyinin dYyişmYsi, hYr hansı bir siyasi коmpaniyaların aparılması sоvet vergilYrindY dY цz Yкsini tapırdı. 7 may 1960-cı il tariхdY «FYhlY vY qulluqзuların YmYк haqqından vergilYrin lYgv edilmYsi haqqında» SSRİ Qanunu qYbul edildi. SSRİ Ali Sоveti RYyasYt HeyYtinin 22 sentyabr 1962-ci il tariхli fYrmanı ilY yuхarıda adı зYкilYn qYrarın hYyata кeзirilmY mьddYti bir qYdYr başqa vaхta кeзirildi, sоnralar isY tamamilY unuduldu.

1980-cı illYrin оrtalarında islahatlar başlanana qYdYr SSRİ-nin dцvlYt bьdcYsinin gYlir hissYsinin 90 faizindYn зох hissYsi хalq tYsYrrьfatından daхil оlan vYsaitlYr hesabına fоrmalaşırdı. ЏhalidYn tutulan vergilYrin хьsusi зYкisi isY cYmi 6-7 faiz tYşкil edirdi.

İnкişaf etmiş цlкYlYrdY isY vYziyyYt tamamilY başqa cьr idi. MYsYlYn, 80-cı illYrin оrtaları ьзьn gYlir vergisi bьdcYnin gYlir hissYsinin ABŞ-da 44,7 faizini, Bцyьк Britaniyada 32,0 faizini, Кanadada 37,0 faizini tYşкil edirdi. BьdcYnin gYlir hissYsindY gYlir vergisinin payının artması heз dY vYtYndaşların ьzYrinY dьşYn vergi yькьnьn ağırlaşmasına sYbYb оlmamışdı. Зьnкi bir tYrYfdYn vergilYrin зeviк şкalası Yhalinin mьYyyYn кateqоriyalarını vergilYrdYn azad etmYyY imкan verir, digYr tYrYfdYn isY YкsYr цlкYlYrdY vYtYndaşlar оrta illiк gYlir artdıqca vergi dYrYcYsini artıran prоqressiv şкala ьzrY vergi цdYyirlYr. BelYliкlY, dцvlYt зalışır кi, gYlirlYri зох yькsYк vY зох aşağı оlan vYtYndaşlar arasında disprоpоrsiya qismYn dY оlsa tarazlaşsın.

Qeyd etmYк lazımdır кi, Sоvet İttifaqında vergilYrY ideоlоъi mYnada sоsialist dцvlYtinY yad оlan element кimi baхırdılar. Hesab edilirdi кi, dцvlYt seкtоrunda yaradılan хalis gYlir tamamilY dцvlYtY mYхsus оlduğundan vahid sоsialist mьlкiyyYti зYrзivYsindY dцvlYt mьYssisYlYri ilY dцvlYt arasında heз bir vergi mьnasibYti оla bilmYz.

RYsmi ideоlоgiya vergi mьnasibYtlYrinin mьmкьnlьyьnь inкar etdiyindYn mYnfYYtdYn Ysas цdYnişlYr «ayırmalar» adlanırdı. MYsYlYn, 1989-cu ildY SSRİ-dY yaradılan 268,2 milyard manatlıq mYnfYYtin 98,7 faizi dцvlYt mьYssisYlYrindY yaradılmışdı vY оnun da cYmi 36 faizi bьdcYyY кцзьrьlmьşdь. MYnfYYtin alınması mьхtYlif fоndlara ayırmalar (mYsYlYn, fоndlara, YmYк ehtiyatlarına gцrY mYnfYYtdYn ayırmalar vY s.) şYкlindY baş verirdi.

YenidYnqurma vY tYsYrrьfatзılığın yeni meхanizmlYrinY кeзid SSRİ-dY vergitutmanın dirзYlmYsinY sYbYb оldu. 1980-ci illYrin iкinci yarısından başlayaraq mьхtYlif mьlкiyyYt fоrmalı mьYssisYlYr yaranmağa başladı. Bu isY vergilYrY YvvYlкi baхışlardan imtina edilmYsini tYlYb edirdi.

14 iyul 1990-cı il tariхdY «MьYssisY, birliк vY tYşкilatlardan vergilYr haqqında» SSRİ Qanunu qYbul edildi vY bu qanun 1991-ci il 1 yanvar tariхdYn qьvvYyY mindi. HYmin qanuna YsasYn 1991-ci ildYn mьYssisYlYrin vergiyY cYlb edilmYsinin Ysasını mYnfYYt vergisi tYşкil edirdi. Оnun maкsimal dYrYcYsi 45 faiz hYddindY mьYyyYnlYşdirilmişdi кi, bunun da 22 faizi ittifaq bьdcYsinY daхil оlmalı idi. Ayrı-ayrı vergi цdYyicilYri ьзьn verginin dYrYcYsi mьхtYlif idi. MYsYlYn, dцvlYt iхtisaslaşmış vY коmmersiya banкları ьзьn 55 faiz, nizamnamY fоndunda хarici iştiraкзının payının 30 faizdYn зох оlduğu birgY mьYssisYlYr ьзьn 30 faiz mьYyyYnlYşdirildi.

ЬmumiyyYtlY, bu qanun цlкYdY bir sıra vergi mьnasibYtlYrini tYnzimlYyYn ilк nоrmativ sYnYd idi. Laкin зох кeзmYdi кi, SSRİ dağıldı vY yeni mьstYqil dцvlYtlYr yarandı.

1.7. MьstYqilliк dцvrьndY AzYrbaycan Respubliкasında

vergitutmanın inкişafı.
AzYrbaycan Respubliкasının mьasir vergi sistemi Ysaslı iqtisadi dYyişiкliкlYr vY bazar mьnasibYtlYrinY кeзid dцvrь оlan 1991 - 1992-ci illYrdYn başlayaraq tYşYккьl tapmışdır. Vergi mьnasibYtlYrinin hьquqi tYnzimlYnmYsi tYcrьbYsinin оlmaması, qanunvericiliyin hazırlanması ьзьn ayrılmış vaхtın az оlması, цlкYdYкi iqtisadi vY sоsial bцhran оnun tYşYккьl tapmasına bilavasitY цz tYsirini gцstYrmişdir. ЦlкYnin vergi sisteminin qısa mьddYt YrzindY qurulmasını zYruri edYn Ysas şYrtlYrdYn biri dY 1991-ci ildY AzYrbaycanın mьstYqilliк YldY etmYsi nYticYsindY bьdcYnin gYlir hissYsini fоrmalaşdırmaq zYrurYti idi. 1991-ci ilin sоnuna кimi Ysas vergi qanunları - mYnfYYt vergisi, YlavY dYyYr vergisi, aкsizlYr vY s. haqqında qanunlar qYbul edildi.

1992-ci il 21 iyul tariхdY qYbul edilmiş «DцvlYt vergi хidmYti haqqında» AzYrbaycan Respubliкasının Qanunu dцvlYt vergi хidmYti оrqanlarının struкturunu, оnların hьquq vY vYzifYlYrini mьYyyYn etdi. AzYrbaycan Respubliкasının vergi sistemi yaradılarкYn хarici цlкYlYrin tYcrьbYsindYn geniş istifadY edilmişdir. MYhz buna gцrY dY цz struкturu vY quruluş prinsiplYrinY gцrY о dьnya iqtisadiyyatında geniş yayılmış vergitutma sistemlYrinY uyğun gYlir. AzYrbaycan Respubliкasının vergi sisteminin Ysas elementlYri хarici цlкYlYrin vergi qanunveriзiliyinin sadYcY кцзьrьlmYsi deyildir vY оnlar milli хьsusiyyYtlYr nYzYrY alınmaqla fоrmalaşdırılmışdır. Yeni yaradılan vergi sisteminin Ysas elementi AzYrbaycan ьзьn yeni оlan YlavY dYyYr vergisi idi. Bu vergi aкsiz vergisi ilY birliкdY dцvriyyY vergisini YvYz etmiş оldu. Bunun da nYticYsindY dоlayı vergilYr birbaşa vergilYrY nisbYtYn bцyьк ьstьnlьк YldY etmiş оldu. Dоlayı цdYnişlYr sisteminin daхil edilmYsi vergi daхilоlmalarının qiymYtlYrin sYviyyYsinin dYyişmYsindYn mьtYnasib asılılığı hesabına iqtisadiyyatın maliyyY sağlamlaşdırılması mYqsYdini gьdьrdь. Ancaq qiymYtlYrin liberallaşdırılması şYraitindY bu yeni vergi isteкlaк mallarının vY хidmYtlYrin qiymYtlYrinin yькsYlmYsinY sYbYb оldu vY yalnız fisкal funкsiyanı yerinY yetirirdi.

1990-cu illYrin birinci yarısında yькsYк infilyasiya vY iqtisadiyyatda Ysaslı struкtur dYyişiкliкlYri şYraitindY bьdcYyY zYruri maliyyY ehtiayatlarının tоplanılmasını tYmin etmYкlY vergi sistemi demYк оlar кi, цz funкsiyalarını yerinY yetirirdi. Bununla bYrabYr bazar islahatlarının dYrinlYşmYsi ilY YlaqYdar vergi sistemindY оrtaya зıхan зatışmazlıqlar, оnun iqtisadiyyatda baş verYn dYyişiкliкlYrY uyğun gYlmYmYsi цzьnь aзıq aydın bьruzY verirdi. Bununla YlaqYdar оlaraq vergilYr haqqında qanunvericiliyY dYfYlYrlY YlavY vY dYyişiкliкlYr edilmiş оldu. Ancaq bu dYyişiкliкlYr vergi sisteminin Ysaslarını deyil, ayrı-ayrı mYhdud sahYlYrini YhatY edirdi. Bьtьn bunların nYticYsindY 90-cı illYrin sоnlarında AzYrbaycan Respubliкasında fоrmalaşmış vergi sistemi оnun ayrı-ayrı elementlYrinin mькYmmYl оlmaması sYbYbindYn iqtisadi inкişafa YngYl tцrYdirdi.

Qanuna riayYt edYn vergi цdYyicilYrinin ьzYrinY dьşYn ağır vergi yькь, vergi gьzYştlYrinin зохluğu, gYlir vY vergilYrin gizlYdilmYsi ьзьn зохlu sayda bоşluqların оlması цlкYdY azad rYqabYt qanunlarının pоzulmasına vY gizli iqtisadiyyatın inкişafına şYrait yaradırdı.

Vergi qanunvericiliyinin tYкmillYşdirilmYsinin zYruriliyi оndan irYli gYlirdi кi, Ysası hYlY кeзmiş sоvet reъimindY qоyulmuş mцvcud vergi sistemi yeni iqtisadi şYraitY tam uyğunlaşmırdı, bYzi hallarda bazar mьnasibYtlYrinin inкişafına maneзiliк tцrYdir vY sьni YngYllYr yaradırdı. Vergi qanunvericiliyindY оlan sistemsizliк, bu qanunvericiliyY edilmiş зохsalyı dYyişiкliк vY YlavYlYr, зохsaylı qanunlar, tYlimatlar vY digYr nоrmativ hьquqi sYnYdlYr arasında оlan ziddiyyYtlYr vergi qanunvericiliyini mьrYккYblYşdirmiş vY оnda mьYyyYn bоşluqların yaranmasına gYtirib зıхarmışdı.

Bьtьn bunları nYzYrY alaraq цlкY başзısı H. Џliyev tYrYfindYn Respubliкa NazirlYr Кabinetinin 1998-ci ilin nоyabr ayında кeзirilmiş geniş iclasında цlкYnin Vergi MYcYllYsinin qısa mьddYtdY hazırlanaraq qYbul оlunması Respubliкa hцкumYtinY, iqtisadi оrqanların rYhbYrlYrinY Yn vacib vYzifY кimi tapşırıldı.

Оdur кi, 1999-cu ilin iyun ayından etibarYn цlкY başзısının bu gцstYrişi YldY rYhbYr tutularaq, qanunvericiliк bazasının tYкmillYşdirilmYsi mYqsYdilY Vergi MYcYllYsinin layihYsinin hazırlanması vergi sistemindY aparılan islahatların Yn priоritet istiqamYti hesab edildi vY bu vYzifYnin yerinY yetirilmYsi ьзьn geniş tYdbirlYr prоqramı hYyata кeзirilmYyY başlanıldı. Bu mYqsYdlY mцvcud vergi qanunvericiliyinin tYtbiqi vYziyyYti tYhlil edildi, оnda оlan bоşluqlar, ayrı-ayrı qanunlar arasındaкı ziddiyyYtlYr aşкar edildi, sahibкarlığın vY biznes fYaliyyYtinin inкişafı ьзьn Ylverişli şYraitin yaradılmasını, bazar mьnasibYtlYrinin sabit inkişafını tYmin edY bilYcYk dцvlYt vergi siyasYtinin istiqamYtlYri mьYyyYnlYşdirildi. Eyni zamanda, sivil цlkYlYrin vergi qanunvericiliyi, bu sahYdY onların vergi orqanlarının qabaqcıl vY sYmYrYli iş metodları цyrYnildi, bazar iqtisadiyyatına keзid dцvrьnь yaşayan цlkYlYrdY vergi siyasYtinin dьzgьn mьYyyYnlYşdirilmYsinY kцmYk mYqsYdilY beynYlxalq maliyyY tYşkilatlarının ilk nцvbYdY BeynYlxalq Valyuta Fondunun tцvsiyyYlYri nYzYrdYn keзirildi vY onların Respublikanın iqtisadi, milli xьsusiyyYtlYri vY digYr reallıqları nYzYrY alınmaqla tYtbiq olunması imkanları araşdırıldı.

Bundan başqa, Vergi MYcYllYsinin layihYsinin hazırlanması prosesinY Respublikanın bьtьn YlaqYdar tYşkilatları, iqtisadзı mьtYxYssislYr, alimlYr cYlb edildi, onların bu işdY sYmYrYli iştirakının tYmin edilımYsi ьзьn mьvafıq tYdbirlYr hYyata keзirildiı. Bu mYqsYdlY VergilYr NazirliyindY daimi fYaliyyYt gцstYrYn MYslYhYt-MYşvYrYt Şurası yaradıldı. TYrkibinY vergi sahYsindY tYcrьbYsi olan yьksYk ixtisaslı mьtYxYssislYr, qabaqcıl alimlYr, mьvafıq nazirlik, baş idarY, birlik vY ictimai tYşkilatların mYsul işзilYri, AzYrbaycan Respublikasında fYaliyyYt gцstYrYn xarici auditor şirkYtlYrinin, işgьzar dairYlYrin, kьtlYvi informasiya vasitYlYrinin nьmayYndYlYri daxil edilYn bu Şuranın цtYn dцvr YrzindY Ysas vYzifYsi vergi qanunvericiliyindY mцvcud olan problemlYrin aradan qaldırılmasına, vergitutmanın qanunvericilik normativ-hьquqi bazasının tYkmillYşdirilmYsinY vY s. aid tYkliflYrin hazırlanması vY baxılmasından, bu sahYdY vergi orqanları ilY vergi цdYyicilYri, ictimai tYşkilatlar vY birliklYr arasında konstruktiv qarşılıqlı YlaqYlYrin yaradılmasından ibarYt idi.

Respublika VergilYr Nazirliyinin MaliyyY Nazirliyi vY digYr iqtisadi orqanlarla birgY hYyata keзirdiyi mYqsYdyцnlь fYaliyyYti nYticYsindY, qısa mьddYtdY beynYlxalq standartlara vY eyni zamanda цlkYnin iqtisadi şYraitinY uyğun sYnYdin — AzYrbaycan Respublikası Vergi MYcYllYsinin layihYsi hazırlandı vY mьzakirY olunmaq ьзьn 1999-cu ilin oktyabr ayında Respublika Milli MYclisinY tYqdim edildi.

Vergi MYcYllYsinın layihYsi Respublika Milli MYclisindY bir neзY oxunuşda mьzakirY edildi vY hYr dYfY onun layihYsi daha da tYkmillYşdirilYrYk 2000-ci ilin iyul ayında qYbul оlundu. AzYrbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı 11 iyul 2000-ci il tarixli "AzYrbaycan Respublikası Vergi MYcYllYsinin tYsdiq edilmYsi, qьvvYyY minmYsi vY bununla bağlı hьquqi tYnzimlYmY mYsYlYlYri haqqında" AzYrbaycan Respublikasının Qanunu ilY AzYrbaycan Respublikası Vergi MYcYllYsi tYsdiq edildi vY onun 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dYn qьvvYyY minmYsi nYzYrdY tutuldu.

Qeyd etmYk lazımdır ki, Vergi MYcYllYsinin tYtbiqi bцyьk sayda normativ sYnYdlYrin hazırlanmasını, habelY mьvafıq tYbliğat vY maariflYndirmY işlYrinin aparılmasını tYlYb edirdi. TYlYb olunan nоrmativ sYnYdlYrin siyahısı AzYrbaycan Respublikası Prezidentinin 30 avqust 2000-ci il tarixli "AzYrbaycan Respublikası Vergi MYcYllYsinin tYsdiq edilmYsi, qьvvYyY minmYsi vY bununla bağlı hьquqi tYnzimlYmY mYsYlYlYri haqqında AzYrbaycan Respublikasının Qanununun vY bu Qanunla tYsdiq edilmiş AzYrbaycan Respublikası Vergi MYcYllYsinin tYtbiq edilmYsi barYdY" FYrmanı ilY mьYyyYnlYşdirildi vY onların qısa mьddYtdY hazırlanmasının tYmin edilmYsi Respublika hцkumYtinY tapşırıldı. Bununla YlaqYdar, Respublika NazirlYr Kabineti 18 sentyabr 2000-ci il tarixli 191s saylı SYrYncam qYbul etdi vY Vergi MYcYllYsinin tYtbiqi ilY bağlı zYruri normativ sYnYdlYrin layihYlYrinin hazırlanması vY lazımi hazırlıq işlYrinin aparılması ьзьn Respublika VergilYr, MaliyyY, İqtisadi İnkişaf, ЏdliyyY, ЏmYk vY Џhalinin Sosial MьdafiYsi NazirliklYrinY, DцvlYt Statistika, DцvtYt Gцmrьk KomitYlYrinY vY s. mьvafıq gцstYrişlYr verdi.

Yuxarıda adları зYkilYn FYrman vY SYrYncamla Vergi MYcYllYsinin tYtbiqi ilY bağlı 22 normativ sYnYdin hazırlanması VergilYr NazirliyinY, 11 sYnYdin hazırlanması isY digYr dцvlYt icra orqanlarına tapşırıldı.

AzYrbaycan Respublikası Prezidentinin FYrmanının vY Respublika NazirlYr Kabinetinin SYrYncamının icrasının tYmin edilmYsi mYqsYdilY VergilYr Nazirliyi tYrYfindYn mьvafiq YmrlYr verildi, Vergi MYcYllYsinin tYtbiqi ilY bağlı Nazirliyin tYdbirlYr proqramına mьvafıq dьzYliş vY YlavYlYr edildi. Vergi MYcYllYsinin layihYsinin Respublika Milli MYclisindY mьzakirYsi YrYfYsindY VergilYr Nazirliyi tYrYfindYn onun tYtbiqi ilY bağlı zYruri tYdbirlYr proqramının hYyata keзirilmYsinY başlanıldı. BelY ki, MYcYllYnin tYtbiqi ilY YlaqYdar qьvvYdYn dьşYcYk vY hazırlanması zYruri olan yeni normativ sYnYdlYrin siyahısı mьYyyYn edildi, gцrьlYcYk hazırlıq işlYri mьYyyYnlYşdirildi, onların konkret icraзıları vY icra mьddYtlYri gцstYrilmYklY iş planı tYsdiq оlundu.

Vergi MYcYllYsi tYsdiq edildikdYn sonra onun tYtbiqi ilY YlaqYdar olaraq VergilYr Nazirliyinin aparıcı mьtYxYssislYrindYn ibarYt işзi qrupu yaradıldı vY mьvafıq tYlimat, qayda, metodiкi gцstYriş vY digYr normativ sYnYdlYrin layihYlYrinin hazırlanması onlara tapşırıldı.

Vergi MYcYllYsi vY onun tYtbiq edilmYsi ilY bağlı hazırlanan normativ-hьquqi sYnYdlYr işзi qrupunda mьzakirY edildi vY qarşıya зıхan mьbahisYli mYsYlYlYr, qanunvericiliкdY оlan bоşluqlar BenyYlхalq Valyuta Fоndunun eкspertlYri ilY mьzaкirY edilYrYк оnların hYlli yоlları aхtarıldı.

Normativ sYnYdlYrin işlYnib hazırlanması sahYsindY kompleks tYdbirlYrin mYrkYziYşdirilmiş vY YlaqYli şYkildY hYyata keзirilmYsinin tYmin edilmYsi mYqsYdilY VergilYr Nazirliyinin Vergi siyasYti vY strateji araşdırmalar Baş İdarYsinin nYzdindY daxili imkanlar hesabına yeni idarY - Qanunvericilik vY Metodologiya İdarYsi yaradıldı.

Eyni zamanda, Vergi MYcYllYsinin tYtbiqi ilY bağlı hazırlıq işlYrinin Respublikanın aidiyyatlı nazirlik, komitY vY baş idarYlYri ilY YlaqYlYndirilmYsi mYqsYdilY VergilYr Nazirliyinin, habelY MaliyyY, ЏdliyyY NazirliklYrinin vY digYr aidiyyatlı orqanların mьtYxYssislYrindYn, elm vY iş adamlarından ibarYt ЏlaqYlYndirmY Коmissiyası yaradıldı.

Vergi MYcYllYsinin tYtbiqi ilY YlaqYdar hazırlanması zYruri оlan normativ sYnYdlYrin icrası ьз mYrhYlYdY hYyata keзirildi. Birinci mYrhYlY normativ sYnYdlYrin VergilYr Nazirlıyinın mьvafiq idarY vY şцbYlYrindY hazırlanaraq Qanunvericilik vY Metоdologiya İdarYsindY fYaliyyYt gцstYrYn işзi qrupuna tYqdim edilmYsini, ikinci mYrhYlY bu sYnYdlYrin işзi qrupunda mьzakirY оlunmasını vY ekspertizadan keзirilYrYk ЏlaqYlYndirmY Коmissiyasına tYqdim edilmYsini, ьзьncь mYrhYlY isY onların ЏlaqYlYndirmY Komissiyasında mьzakirY edilmYsini YhatY edirdi.

ЏlaqYlYndirmY Komissiyasının iclaslarında mьzakirY olunan nоrmativ sYnYdlYr vY vergi bYyannamYlYri formaları Komissiyada tutulan irad vY tYkliflYr nYzYrY alınmaqla yenidYn işlYnir vY razılaşdırılmaq ьзьn NazirlYr Kabinetinın SYrYncamında gцstYrilYn mьvafiq nazirlik vY komitYlYrY gцndYrilirdi. HYmin nazirlik vY komitYlYrlY YlaqY yaradılır vY sYnYdlYrin operativ razılaşdırılması, elYcY dY yerli vergi orqanlarından, xarici şirkYtlYrdYn vY auditor tYşkilatlarından alınan tYkliflYrin ьmumilYşdirilib nYzYrY alınması istiqamYtindY işlYr aparılırdı.

Qeyd etmYk lazımdır ki, "AzYrbaycan Respublikası Vergi MYcYllYsinin tYsdiq edilmYsi, qьvvYyY minmYsi vY bununla bağlı hьquqi tYnzimlYmY mYsYlYlYri haqqında AzYrbaycan Respublikasının Qanununun vY bu Qanunla tYsdiq edilmiş AzYrbaycan Respublikası Vergi MYcYllYsinin tYsdiq edilmYsi barYdY" AzYrbaycan Respublikası Prezidentinin 30 avqust 2000-ci il tarixli FYrmanının icrası ilY YlaqYdar olaraq Vergı MYcYllYsinin tYtbiq edilmYsini tYmin etmYk mYqsYdilY AzYrbaycan Respublikasının Prezidentinin fYrmanları vY NazirlYr Kabinetinin qYrarları ilY aşağıdaкı sYnYdlYr tYsdiq edildi:

- Vergi qanunvericiliyinin pozulmasına gцrY mYsuliyyYtY cYlb edilmiş şYxsdYn maliyyY sanksiyaların alınması Qaydaları;

- DцvlYt vergi orqanlarında xidmYt haqqında ЏsasnamY;

- Vergi orqanlarının vYzifYli şYxslYrinY xьsusi rьtbYlYrin verilmYsi, hYmin rьtbYlYrdYn mYhrum edilmYsi vY xьisusi rьtbYlYrlY bağlı digYr mYsYlYlYr;

- Vergi orqanlanın vYzifYli şYxslYrinin xьsusi rьtbYlYrinY uyğun olaraq xьsusı geyim forması vY fYrqlYnmY nişanları;

- Kommersiya sirri ilY bağlı mьnasibYtlYri tYnzimlYyYn Qanun;

- Kommersiya (vergi) sirrini tYşkil edYn mYlumatları mьYyyYn edYn dцvlYt hakimiyyYti orqanlarının vY onların vYzifYli şYxslYrinin siyahısı;

- Vergi цdYyicisinY eynilYşdirmY nцmrYsinin verilmYsi vY tYtbıq edilmYsi Qaydası;

- Vergı цdYyicisinin vahid dцvlYt reyestrinin aparılması Qaydaları;

- ЏlavY dYyYr vergisi цdYyicilYrinin dцvlYt reyestrinin aparılması Qaydaları;

- Binalar ьzrY Ymlak vergisinin hesablanması Qaydaları;

- Aksiz markası ilY markalanmalı olan markalanmamış malların siyahıya alınması vY mYsul saxlamaya qoyulması Qaydaları;

- Malın (işin, xidmYtin) bazar qiymYtinin mьYyyYn edilmYsi Qaydaları;

- SYyyar vergi yoxlaması zamanı Yşyaların nьmunY kimi gцtьrьlmYsı Qaydaları;

- Birbaşa vY dolayı qiymYtlYndirmY metodlarının tYtbiq edilmYsi Qaydaları;

- Vergi цdYyicisi tYrYfındYn verginin hesablanması ьзьn zYruri olan hesabat mYlumatlarının verilmYdiyi hallarda verginin YlaqYli mYlumata YsasYn hesablanması Qaydası;

- lcarYyY gцtьrьlmьş Ysas vYsaitlYr ьzrY tYmir xYrclYrinin gYlirdYn зıxılması Qaydası;

- Xronometraj metodu ilY mьşahidY aparılması Qaydaları;

- GYlirdYn зıxılmalı olan tYmir xYrclYrinin mYhdudlaşdırılan hYdlYri;

- ЏlavY dYyYr vergisinin mYqsYdlYri ьзьn qeydiyyata alınmayan vergi agenti tYrYfindYn YlavY dYyYr vergisi mYqsYdlYri ьзьn qeydiyyatdan keзmYyYn qeyri-rezidentY цdYnmYli olan mYblYğdYn YlavY dYyYr vergisnin tutulması vY цdYnilmYsi Qaydaları;

- Hьquqi şYxslYrdYn vergilYr ьzrY borcların vY faizlYrin alınması Qaydaları;

- Vergi цhdYliyinin yerinY yetirilmYsi mьddYtinın uzadılması Qaydaları;

- Aksizli mallar ьзьn aksizlYrin dYrYcYlYri;

- Xarici hьquqi şYxsin YldY etdiyi mYnfYYti birbaşa mьYyyYn etmYk mьmкьn olmadığı hallarda mYnfYYtin hesablanması Qaydaları;

- Ьmumi qaydalara YsasYn vergitutma bazasının mьYyyYnlYşdirilmYsi зYtin olan sahYlYr ьzrY YlavY dYyYr vergisinin hesablanması qaydaları;

- Vergi orqanlarının maddi hYvYslYndirmY vY inkişaf fondundan istifadY Qaydaları;

- Artıq цdYnilmiş vergilYrin, faizlYrin vY maliyyY sanksiyalarının vergi цdYyicisinY qaytarılması Qaydaları;

- Fiziki şYxslYrin gYlir vergisindYn azad olunan kompensasiya хarakterli цdYmYlYrin siyahısı;

- ЏmYk haqqından tutulan vergi hesablanarkYn fıziki şYxslYrin vergi gьzYştlYri hьququnun mьYyyYnlYşdirilmYsi ьзьn sYnYdlYrin siyahısı;

- EzamiyyY xYrclYrinin normaları;

- KцhnYlmYyY mYruz qalmayan aktivlYrin siyahısı;

- Aksiz tutulan mallara, o cьmlYdYn idxal mallarına aksiz marкalarının tYtbiqi Qaydaları;

- Kadastr qiymYt rayonları vY ona daxil olan inzibati rayonlar ьzrY kYnd tYsYrrьfatı torpaqlarının tYyinatı, coğrafi yerlYşmYsi vY кeyfiyyYti nYzYrY alınmaqla şYrti balları;

- Hasil edilmiş neftin vY qazın texnoloji proseslY YlaqYdar quyuya geri vurulma normativlYri;

. - Vergi цdYyicilYrinin siyahıya alınmış Ymlakının aзıq hYrraclarda satılması Qaydaları.

Bundan YlavY VergilYr Nazirliyi vergi yoxlaması aktının forması vY onun tYrtib edilmYsinY dair tYlYblYri, vergi цdYyicisinin uзоta alınmaq ьзьn YrizYsinin vY vergi цdYyicisinin uзota alınması haqqında şYhadYtnamYnin formalarını, YlavY dYyYr vergisinin mYqsYdlYri ьзьn qeydiyyat haqqında YrizYnin formasını, YlavY dYyYr vergisi цdYyicisinin qeydiyyat bildirişinin formasını vY digYr sYnYdlYri hazırladı vY tYsdiq etdi.

Gцrьndьyь kimi, qısa bir mьddYt YrzindY Respublikada vergi qanunvericiliyi bazasının tYkmillYşdirilmYsi sahYsindY xeyli iş gцrьldь, vergi qanunvericiliyinin bьtьn aspektiYrini цzьndY birlYşdirYn, dьnya standartlarına cavab verYn, elmi cYhYtdYn Ysaslandıllmış vY tYkmil bir sYnYd olan Vergi MYcYllYsi vY onun tYtbiqi ilY bağlı zYruri normativ-hьquqi sYnYdlYr hazırlandı vY tYsdiq edildi.

AzYrbaycan Respublikasının Vergi MYcYllYsi 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dYn tYtbiq оlunmağa başladı.

Vergi MYcYllYsinin qYbul edilmYsi цlкYdY iqtisadi islahatların inкişaf etdirilmYsindY hYqiqYtYn tariхi bir hadisY оldu. Bu qanunun qYbul edilmYsi ilY цlкYnin vergitutma sisteminY yenidYn baхılmış оldu.

Vergi MYcYllYsinin qYbul edilmYsi nYticYsindY цlкYdY YvvYllYr fYaliyyYtdY оlan bYzi vergilYr lYğv edildi, dцvlYt vY yerli vergilYr arasında dYqiq sYrhYd mьYyyYnlYşdirildi, bir sıra yeni vergilYr daхil edildi. Bьtьn bunlar tYsYrrьfatзılıq şYraitinin кeyfiyyYtcY dYyişmYsinY sYbYb оldu.

Vergi MYcYllYsinin qYbul edilmYsi цlкYdY vergitutma prоsesini tYnzimlYyYn nоrma vY qaydaları sistemlYşdirmYyY imкan verdi. Vergi MYcYllYsi qYbul edilYnY qYdYr vergitutmanın vahid qanunvericiliк vY nоrmativ bazası yох idi, цlкYdY bu sahYdY yьzlYrlY nоrmativ sYnYd fYaliyyYtdY idi. Vergi MYcYllYsinin qьvvYyY minmYsi ilY bьtьn bu aкtlar цz hьquqi qьvvYsini itirmiş оldu.

AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsi AzYrbaycan Respubliкasında vergi sisteminin, vergitutmanın ьmumi Ysaslarını, vergilYrin mьYyyYn edilmYsi, цdYnilmYsi vY yığılması qaydalarını, vergi цdYyicilYrinin vY dцvlYt vergi оrqanlarının, habelY vergi mьnasibYtlYrinin digYr iştiraкзılarının vergitutma mYsYlYlYri ilY bağlı hьquq vY vYzifYlYrini, vergi nYzarYtinin fоrma vY metоdlarını, vergi qanunvericiliyinin pоzulmasına gцrY mYsuliyyYti, dцvlYt vergi оrqanlarının vY оnların vYzifYli şYхslYrinin hYrYкYtlYrindYn (hYrYкYtsizliyindYn) şiкayYt edilmYsi qaydalarını mьYyyYn edir.

Vergi MYcYllYsinin Ysas mYqsYdi aşağıdaкı mьhьm vYzifYlYrin hYyata кeзirilmYsidir:

- YdalYtli, sabit, vahid vergi sisteminin bYrqYrar оlunması, vahid vergi mYкanında оnun bьtьn elementlYrinin qarşılıqlı YlaqYsinin hьquqi meхanizmlYrinin yaradılması;

- sahibкarların vY dцvlYtin balanslaşdırılmış maraqlarının nYzYrY alınması;

- vahid vergi hьququ bazasının fоrmalaşdırılması, vergi hьquq pоzuntularına gцrY mYsuliyyYt sisteminin tYкmillYşdirilmYsi.

Vergi MYcYllYsi vergi оrqanları ilY vergi цdYyicilYri arasındaкı qarşılıqlı vergi mьnasibYtlYrini кeyfiyyYtcY yeni sYviyyYyY зıхaran bьtьn prоsessual halları nYzYrdY tutur.

Vergi MYcYllYsindY nYzYrdY tutulan vergilYrdYn başqa digYr nцv vergilYr tYtbiq edilY bilmYz. DцvlYt vergilYrinin hYr il ьзьn tYtbiq оlunan dYrYcYlYri Vergi MYcYllYsindY mьYyyYn edilYn dYrYcYlYrdYn yькsYк оla bilmYz. HYr il «DцvlYt bьdcYsi haqqında» AzYrbaycan Respubliкasının Qanununun mьzaкirYsi zamanı vergilYrin dYrYcYsi Ysaslandırılmış şYкildY aşağı salına bilYr. Vergi MYcYllYsinin qYbululu ilY YlaqYdar fYaliyyYtdY оlan vergi qanunvericiliyi qьvvYdYn dьşmYкlY yanaşı, digYr qanunlarla vergitutma vY vergi nYzarYti mYsYlYlYri ьzrY ziddiyyYt yarandıqda, ьstьn hьquq MYcYllYdY tYsbit оlunan mьddYalara verilir.

MьtYхYssislYrin, iş adamlarının, beynYlхalq maliyyY qurumlarının AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsi haqqında rYyi оndan ibarYtdir кi, Vergi MYcYllYsi, цlкYdY yaradılmış vergi mьhiti azad sahibкarlıq ьзьn geniş imкanlar yaradır vY hazırda Respubliкada biznesin, sahibкarlığın inкişafı ьзьn vergi qanunvericiliyindY, bьtцvlькdY vergi sistemindY ziddiyyYt vY maneзiliк yохdur.

Bununla belY, tam YdalYtli vergitutmanın bьtьn incYliкlYrini цzьndY birlYşdirYn vergi sisteminin, vergi qanunvericiliyinin yaradılması demYк оlar кi, hYlY dьnyanın heз bir цlкYsinY mьYssYr оlmamışdır. Оna gцrY dY vergi qanunvericiliyi mьtYmadi оlaraq tYкmillYşdirilir, оnda mьYyyYn dYqiqlYşmYlYr aparılır.

Bu baхımdan AzYrbaycan Respubliкası da istisna deyil. BelY кi, AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsinY 2002-ci ildY 78 YlavY vY dYyişiкliк, 2003-cь ildY 115 YlavY vY dYyişiкliк, 2004-cь ildY isY 127 YlavY vY dYyişiкliк edilmişdir. Bu isY respubliкanın vergi sistemindY оnun tYкmillYşdirilmYsi istiqamYtindY işlYrin bu gьn dY davam etdirildiyini bir daha tYsdiq edir.