A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

5.2. Vergi meхanizmi
Vergi siyasYtinin mahiyyYtinin aşкar edilmYsinin ilкin şYrti vergi mьnasibYtlYridir. Vergi mьnasibYtlYrinin Ysasını isY dцvlYtlY tYsYrrьfat subyeкtlYri arasında оlan dцvlYtin maliyyY ehtiyatlarının yaradılması ilY bağlı mьnasibYtlYr tYşкil edir.

Praкtiкada dцvlYt vergi siyasYtini vergi meхanizmlYri vasitYsi ilY hYyata кeзirir. Vergi meхanizmi vergitutmanın idarY edilmYsinin tYşкilati-hьquqi fоrma vY ьsullarının mYcmusudur.

DцvlYt bu meхanizmY vergi qanunvericiliyi vasitYsi ilY hьquqi fоrma verir. Vergi meхanizminin yaradılması aşağıdaкı mYrhYlYlYrindYn ibarYt оlan ardıcıl prоsesdir:

-vergi meхanizminin işlYnib hazırlanması, yYni mьasir mYrhYlYdY vergi siyasYtinin mYqsYd vY vYzifYlYrinin yerinY yetirilmYsini tYmin edYn vergi mьnasibYtlYrinin mьYyyYn edilmYsi;

-vergi meхanizminin praкtiкi tYtbiqi;

-vergi mьnasibYtlYrinin mьYyyYn edilmiş fоrma vY ьsullarına YmYl edilmYsinin yохlanılması, infоrmasiyanın yığılması, vergi meхanizminin fYaliyyYtinin mьsbYt vY mYnfi cYhYtlYrinin aşкar edilmYsi ьзьn nYzarYt tYdbirlYrinin hYyata кeзirilmYsi;

-mцvcud vergi sisteminin tYhlili, оnun qiymYtlYndirilmYsi vY vergi meхanizminin tYкmillYşdirilmYsi ьzrY tYкliflYrin işlYnib hazırlanması.

Vergi meхanizminin fоrmalaşması prоsesini şYкil 5.2-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar.

Vergi mьnasibYtlYri prоsesinin idarY edilmYsindY mьхtYlif tYşкilati-hьquqi ьsullardan, nоrmalardan, alYtlYrdYn istifadY оlunur.

Vergi mьnasibYtlYrinin tYşкili ьsullarını tYyin etmYкlY dцvlYt оnları qanunlar, Prezident fYrmanları vY digYr nоrmativ хaraкterli aкtlar şYкlindY rYsmilYşdirir, цdYnişlYrin nцvlYrini, vergi dYrYcYlYri vY gьzYştlYrini vY s. mьYyyYnlYşdirir. BelYliкlY, vergi meхanizmi mьхtYlif ьstqurum alYtlYri (vergi dYrYcYlYri, vergi gьzYştlYri vY s.) vasitYsi ilY vergitutmanın dцvlYt tYrYfindYn idarY edilmYsinin tYşкilati-hьquqi nоrma, ьsul vY fоrmalarının mYcmusudur.

VergilYr

Vergi nYzYriyyYlYri

Vergi siyasYti

Xarici amillYr

Daxili amillYr

Vergi sistemi

Vergitutma

Vergi mexanizmi

ŞYkil 5.2. Vergi mexanizminin formalaşması.
Vergi meхanizmi vergi mьnasibYtlYrinin tYşкilinin yalnız fоrma vY ьsullarını deyil, hYm dY оnların кYmiyyYt vY кeyfiyyYtinin mьYyyYn edilmYsi ьsullarını цzьndY birlYşdirir.

Vergi dYrYcYsi, vergi gьzYştinin hYcmi, ьmumi daхili mYhsulun vergilYr vasitYsi ilY bьdcYyY alınan hissYsi, vergilYrin yığım sYviyyYsi vY s. кYmiyyYt parametrlYrinY maliк оlan vergi meхanizmi elementlYrinY aiddirlYr.

Vergi tYnzimlYnmYsinin sYmYrYliliyi, cYmiyyYtin iqtisadi inкişafına, investisiya siyasYtinin hYyata кeзirilmYsinY vergilYrin tYsiri vY s. isY кeyfiyyYt parametrlYrinY maliк оlan vergi meхanizmi alYtlYrinY aiddirlYr.

Vergi meхanizmi vergi nYzYriyyYsinin bu anlayışı iqtisadi кateqоriya кimi şYrh edYn bir sahYsidir. Vergi meхanizmi prоsesi zamanı yaranan mьnasibYtlYri aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:

- hьquqi tYnzimlYmY vY reqlamentlYşdirmY;

-vergi planlaşdırması vY prоqnоzlaşdırması;

-vergitutmanın idarY edilmYsi;

-vergi nYzarYti.

Hьquqi tYnzimlYmY vY reqlamentlYşdirmY dцvlYt оrqanları tYrYfindYn hYyata кeзirilYn vergi tYnzimlYnmYsinin tYşкili ьzrY qanunvericiliк aкtlarının işlYnib hazırlanması vY qYbul edilmYsidir. VergilYr haqqında qanunlar, bьdcY haqqında qanun vY digYr analоъi nоrmativ sYnYdlYr belY reqlamentlYşdirici sYnYdlYrdir. MaliyyY Nazirliyi, VergilYr Nazirliyi mцvcud qanunvericiliк vY hцкumYtin qYrarları Ysasında tYlimat vY digYr sYnYdlYr işlYyib hazırlayırlar. Bu sYnYdlYr оnlara цz sYlahiyyYtlYri зYrзivYsindY vergi mьnasibYtlYrinin tYşкilinin vergi intizamına YmYl edilmYsini tYmin edYn, iqtisadi siyasYtin hYyata кeзirilmYsinY imкan yaradan, dцvlYtin iqtisadi inкişafının mьasir vYziyyYtinin tYlYblYrinY cavab verYn vahid qaydalarını tYyin etmYyY imкan verir.

Vergi planlaşdırması mYrкYzi haкimiyyYt tYrYfindYn, iqtisadiyyatın inкişafının mYqsYdli tYmayьlьnY uyğun оlaraq prоseslYrin кооrdinasiyası, bьtьn sahY vY regiоnların inкişafının balanslaşdırılması yоlu ilY, оbyeкtiv surYtdY fYaliyyYt gцstYrYn iqtisadi qanunları nYzYrY almaqla, iqtisadiyyatın iradi tYnzimlYnmYsidir. Vergi prоqnоzlaşdırması iqtisadi inкişafın perspeкtivlYrini nYzYrY alır, vergitutma коnsepsiyasını işlYyib hazırlayır, vergiyY cYlb edilmYnin rYsmi qaydalarını qanunvericiliк yоlu ilY tYsbit edir, vergilYr ьzrY bьdcYni tYsdiq edir.

Vergi tYnzimlYnmYsi investisiya prоseslYrinY, хalq tYsYrrьfatının mьхtYlif sahYlYrindY teхnоlоgiyanın yenilYşdirilmYsinY, bьdcYnin balanslaşdırılmasına iqtisadi tYsir gцstYrilmYsini tYmin edir. Bazar şYraitindY vergi tYnzimlYnmYsi bazar tYnzimlYnmYsi хaraкteri daşıyır, dьz vY tYrs YlaqYlYr Ysasında istehsalзı vY istehlaкзıların sYrbYst qarşılıqlı fYaliyyYtini Yкs etdirir. İstehsalзıların ayrılması vY оnların maraqlarının bir-biri ilY ziddiyyYt tYşкil etmYsi dağıdıcı hadisYlYrlY nYticYlYnY bilYr. BelYliкlY, bazar mьnasibYtlYri bir tYrYfdYn sYrt rYqabYt şYraitindY ayrı-ayrı tYsYrrrьfat subyeкtlYrinin inкişaf etmYsinY sYbYb оlur, digYr tYrYfdYn isY istehsal оlunmuş mal кьtlYsinin tYlYb vY satışın imкanlarına uyğun gYlmYmYsi nYticYsindY ayrılmış mьYssisYlYr arasında tYsYrrьfat YlaqYlYrinin qırılmasına gYtirib зıхarır. Buradan isY istehsaldaкı durğunluğun vY bazardaкı bцhran tYmayьllYrinin qarşısının alınması ьзьn bazar mьnasibYtlYrinin dцvlYt tYnzimlYnmYsi zYrurYti yaranır. İqtisadiyyatın dinamiк inкişafının tYnzimlYyicisi кimi vergi meхanizmi зıхış edir.

VergilYrin idarY edilmYsi хьsusi ьsulların, о cьmlYdYn, vergi stimullarının кцmYyi ilY mьtYхYssislYr aparatı tYrYfindYn hYyata кeзirilir.

Mьasir tYsYrrьfatзılıq şYraitindY vergilYr ьzrY idarYetmY qYrarlarının elmi cYhYtdYn Ysaslandırılması хьsusi YhYmiyyYt кYsb edir.

VergilYrin idarY edilmYsi vergi intizamına YmYl edilmYsinY, istehsalın inкişafının stimullaşdırılmasına yцnYldilir. Vergi stimulları vergi gьzYştlYri vY vergi sanкsiyalarından ibarYtdir. Vergi gьzYştlYrinin хьsusiyyYtlYri vergilYrin nцvьndYn, hesablama metоdiкasından, оnlardan istifadYnin mYqsYdindYn asılı оlaraq mьYyyYn edilir. Dьnya tYcrьbYsi vergi tYnzimlYnmYsinin tYşкilinin aşağıdaкı prinsiplYrini işlYyib hazırlayıb:

-vergi gьzYştlYrinin tYtbiqi seзim хaraкteri daşımır;

-investisiya gьzYştlYri mьstYsna оlaraq dцvlYt investisiya prоqramlarının yerinY yetirlmYsini tYmin edYn vergi цdYyicilYrinY verilir;

-vergi gьzYştlYrinin tYtbiqi dцvlYtin iqtisadi maraqlarına zYrYr vurmamalıdır;

-vergi gьzYştlYrinin tYtbiqi qaydası qanunla mьYyyYn edilir.

Vergi sanкsiyaları iкili хaraкter daşıyır. ЏvvYla оnlar vergi qanunvericiliyinY YmYl edilmYsini tYmin edirlYr, зьnкi bьdcY qarşısındaкı цhdYliкlYrY YmYl edilmYdiкdY sanкsiyalar tYtbiq edilir. İкincisi isY, оnlar tYsYrrьfat subyeкtlYrini цz fYaliyyYtindY tYsYrrьfatзılığın daha sYmYrYli fоrmalarından istifadY etmYyY sцvqlYndirirlYr. Qeyd etmYк lazımdır кi, sanкsiyaların кYsYrliyi nYzarYti vY cYza tYdbirlYrini hYyata кeзirYn оrqanların fYaliyyYtinin sYmYrYliliyindYn asılıdır.

Vergi nYzarYti hьquqi vY fiziкi şYхslYrin цdYdiкlYri vergilYrin dцvlYt bьdcYsinY vaхtında daхil оlmasını, dьzgьn hesablanmasını tYmin edir.

Оptimal vergi meхanizminin qYbul edilmYsi hYm mьхtYlif nцv vergilYrin seзilmYsi, hYm dY оnların hesablanması vY bьdcYyY цdYnilmYsinin uyğun nоrma vY qaydalarının tYmin edilmYsi demYкdir. Burada vergi gьzYştlYri vY sanкsiyalarının tYrкibi dY mьhьm YhYmiyyYt кYsb edir. Оnlar vergi tYnzimlYnmYsinin vY оnun tYrкib hissYsi оlan vergi nYzarYtinin Ysası кimi зıхış edirlYr. Vergi anlayışının daхili pоtensialının praкtiкada reallaşmasının iqtisadi-hьquqi ьsulu кimi fоrmalaşan vergi meхanizmi tYкrar istehsal mYqsYdlYrinY хidmYt edir, ьmumdцvlYt, коrpоrativ vY şYхsi iqtisadi maraqlar arasında nisbi tarazlığa nail оlunmasına кцmYк gцstYrir. Funкsiоnal nцqteyi-nYzYrdYn vergi meхanizminin elementlYrinin fYaliyyYti iкi alt sistem ьzrY mYhdudlaşır: fisкal vY tYnzimlYyici. Оnlar arasında bYrabYr nisbYtin gцzlYnilmYsi оptimal vergi meхanizminin yaradıldığı barYdY danışmağa Ysas verir. ЦlкYdY iqtisadi vY siyasi sabitliк оlmadıqda bu vYzifYnin yerinY yetirilmYsi оlduqca mьrYккYblYşir. Vergi taкtiкasının fоrmalaşması vY vergitutma strategiyasının seзilmYsi zamanı daхil edilYn vergi meхanizmi ьзьn bu şYrtlYrin цdYnilmYsi оlduqca zYruridir. Vergi mezanizmi sırf subyeкtiv yanaşmalardan vY mYhdud maraqlardan asılı оlmamalıdır.

Vergi meхanizminin yuхarıda sadalanan bьtьn hYlqYlYri arasında şYrti оlaraq sYrhYd qоyulur, зьnкi praкtiкada оnlar daim кYsişirlYr, vergi tYnzimlYnmYsi vY vergi nYzarYti isY demYк оlar кi, bir tam кimi зıхış edirlYr. Cari vergi tYnzimlYnmYsi prоsesindY hYm vergi gьzYştlYri sistemi şYкlindY hYvYslYndirici ьsullardan, hYm dY cYrimYlYr şYкlindY sanкsiya ьsullarından istifadY оlunur.

Vergi meхanizminin elementlYri eyni zamanda hYm dY mьstYqil коmpleкslYrdir, оnların hYr birinin цzьnьn tYşкili, qiymYtlYndirilmYsi qaydaları mцvcuddur.

Vergi planlaşdırması, tYnzimlYnmYsi, idarY edilmYsi vY nYzarYtinin ьsullarının bir-birindYn fYrqli оlması оnları mьstYqil sahY кimi tYdqiq etmYyY, оnlara хas оlan qanunauyğunluqları mьYyyYn etmYyY imкan verir. Bu Ysasda vergi meхanizminin tYкmillYşdirilmYsi istiqamYtlYri işlYnib hazırlanır.

Vergi meхanizminin bьtьn hYlqYlYrinin mahiyyYti yalnız vergi elmi vY praкtiкası ilY mьYyyYn edilmir. MYsYlYn, vergi planlaşdırması planlaşdırma, marкetinq vY digYr elmlYrin ьmumi nYzYriyyYsi vY praкtiкasının mьddYaları Ysasında hYyata кeзirilir. Vergi tYnzimlYnmYsi, idarYзiliyi vY nYzarYti dY eyni qaydalara tabedir. Оnlar ьзьn idarYetmYnin ьmumi nYzYriyyYsinin işlYyib hazırladığı mьddYalar daha зох YhYmiyyYt кYsb edir.

Vergi planlaşdırmasının qarşısında duran vYzifYlYr birmYnalı deyil. Bu vYzifYlYr кim tYrYfindYn, yYni dцvlYt оrqanları vY ya mьYssisYlYr tYrYfindYn qоyulmasından asılı оlaraq bir-birindYn fYrqlYndirilir, başqa sцzlY, vergi planlaşdırması dцvlYt vY коrpоrativ vergi planlaşdırmasına bцlьnьr. Birincinin mYqsYdi dцvlYt bьdcYnin tYlYbatının tYmin edilmYsi, iкincinin mYqsYdi isY vergi цdYnişlYrinin оptimallaşdırılması, оnların minimallaşdırılması ьзьn qanuni ьsulların tapılmasıdır.

Vergi tYnzimlYmYsi, idarY edilmYsi vY nYzarYti sahYlYrindY dY dцvlYt, коrpоrativ vY şYхsi iqtisadi maraqlar tоqquşduğundan оnlar da birmYnalı deyillYr. BьdcY-vergi tYnzimlYmYsi, vergitutmanın idarY edilmYsi vY bьdcY vergi nYzarYti хьsusi, цzlYrinY mYхsus ьsullarla hYyata кeзirilir, цz mYqsYd vY vYzifYlYri var.

Vergi meхanizminin daхili mYzmununu bьdcY gYlirlYrinin fоrmalaşması, vergi mYblYğlYrinin Yrazi vY regiоnlar arasında yenidYn bцlьşdьrьlmYsi zamanı yaranan hьquqi vY maliyyY mьnasibYtlYri tYşкil edir. TYşкilati-iqtisadi vY maliyyY mьnasibYtlYri sistemi vergi meхanizminin qurulması хьsusiyyYtlYrini mьYyyYn edir.

Qeyd оlunanlardan belY bir nYticY зıхarmaq оlar кi, vergi meхanizminY yalnız vergilYrin yığılması prоsesinin gedişatına dцvlYtin оperativ mьdaхilYsi mцvqeyindYn yanaşmaq dьzgьn deyildir. BelY yanaşma zamanı vergi meхanizmi цz оbyeкtiv хaraкterini itirir vY pul vYsaitlYrinin yenidYn bцlьşdьrьlmYsinin subyeкtiv bir vasitYsinY зevrilir. Vergi meхanizmindY оbyeкtiv vY subyeкtiv başlanğıc ьzvь bir vYhdYt tYşкil edir vY оnlar arasındaкı tarazlığı pоzmaq оlmaz.

5.3. Fisкal siyasYt.
Maкrоiqtisadi tYnzimlYmYnin Ysas vasitYlYrindYn biri fisкal siyasYtdir. Fisкal siyasYt dediкdY dцvlYt хYrclYrinin vY vergitutmanın sYviyyYsinin dYyişdirilmYsi istiqamYtindY dцvlYt оrqanlarının hYyata кeзirdiyi tYdbirlYrin mYcmusu başa dьşьlьr.

DцvlYt хYrclYri dediкdY dцvlYtin saхlanılmasına vY dцvlYt satınalmalarına зYкilYn хYrclYr nYzYrdY tutulur. Bu satınalmalar bьdcY hesabına yоlların зYкilmYsi, mYкtYblYrin tiкilmYsindYn tutmuş кYnd tYsYrrьfatı mYhsullarının, hYrbi teхniкanın alınmasına qYdYr оlan хYrclYri YhatY edY bilYr. Bu halda istehlaкзı кimi dцvlYtin цzь зıхış edir. DцvlYt hYm цz ehtiyaclarının цdYnilmYsi, hYm dY хidmYt, istehsal bazarında tYlYbin tYnzimlYnmYsi ьзьn bu satınalmaları hYyata кeзirir.

DцvlYt fisкal siyasYt vasitYsi ilY iqtisadi prоseslYrY оnların gedişatını tYnzimlYmYк mYqsYdi ilY daim mьdaхilY edir. Bu mьdaхilY dцvlYt bьdcYsinin gYlir hissYsinin fоrmalaşdırılması mYqsYdilY vergitutma sahYsindY, milli iqtisadiyyatın sYmYrYliliyinin yькsYldilmYsi, iqtisadi artımın, Yhalinin mYşğulluğunun, pul dцvriyyYsinin sabitlYşdirilmYsinin tYmin edilmYsi istiqamYtindY hYyata кeзirilYn tYdbirlYrin mYcmusudur.

Fisкal siyasYt milli iqtisadiyyata hYm faydalı, hYm dY кifayYt qYdYr ağrılı tYsir gцstYrY bilYr. DцvlYt maliyyYsinin sabit iqtisadi artımın tYmin edilmYsindY YhYmiyyYtli rol oynaması fiskal siyasYtin işlYnib hazırlanmasını vY ardıcıl olaraq hYyata keзirilmYsini tYlYb edir.

DцvlYtin hYyata keзirdiyi fiskal siyasYt aşağıdakı ictimai mYqsYdlYrY cavab vermYlidir:

- iqtisadiyyatda dцvri tYrYddьdlYrin hamarlaşdırılması;

- iqtisadi artım sьrYtinin yьksYldilmYsi;

- Yhalinin tam mYşğulluğuna nail olunması;

- inflyasiyanın mьlayim sьrYtinY nail olunması.

Fiskal siyasYtin Ysas alYtlYri isY aşağıdakılardır:

- mьxtYlif nцv vergilYr vY vergi dYrYcYlYri ilY manipulyasiya edilmYsi;

- transfert цdYnişlYr;

- dцvlYt xYrclYrinin digYr nцvlYri.

Bьtьn bunlar sxematik olaraq şYkil 5.3-dY Yks etdirilmişdir.

Fiskal siyasYt

MYqsYdlYr

NцvlYri

İqtisadiyyatda dцvrь tYrYddьdlYrin hamarlanması

İqtisadi artım sьrYtinin yьksYldilmYsi

MьxtYlif nцv vergi dYrYcYlYri ilY manipulyasiya

Transfert цdYnişlYr
DцvlYt xYrclYri

Џhalinin tam mYşğulluğунa nail olунması

Инфлйасийанын мцлайим сцрятиня наил олунмасы

ŞYкil 5.3. Fisкal siyasYtin mYqsYd vY alYtlYri.

Fisкal siyasYtin alYtlYri iqtisadiyyata mьхtYlif cьr tYsir gцstYrirlYr. DцvlYt satınalmaları dцvlYtin mYcmu хYrclYrinin Ysas elementlYrindYn biridir vY оnlar хYrclYrin sYviyyYsinin artmasına sYbYb оlur.

DцvlYt хYrclYrinin daha bir коmpоnenti dY transfert цdYnişlYrdir. Transfert цdYnişlYr dцvlYt хYrclYrinin yenidYn bцlьşdьrьlmYsinin bir fоrması оlmaqla YhaliyY pensiya, mьavinYt vY sair şYкlindY verilYn YvYzsiz dцvlYt цdYnişidir. Transfert цdYnişlYr Yhalinin gYlirlYrini artırmaqla istehlaк tYlYbatına dоlayısı yоlla tYsir gцstYrir. Transfert цdYnişlYr ьmumi milli mYhsulun tYrкibinY daхil edilmirlYr, şYхsi YllYrdY оlan gYlirlYrdY nYzYrY alınırlar. ŞYхsi istehlaкın sYviyyYsi milli gYlirin sYviyyYsindYn deyil, YldY оlan gYlirlYrin sYviyyYsindYn asılıdır.

VergilYr mYcmu хYrclYrY mYnfi tYsir alYti rоlunu оynayır. İstYnilYn vergilYr YldY оlan gYlirin mYblYğini azaldır. ЏldY оlan gYlirin azalması isY цz nцvbYsindY yalnız istehlaк хYrclYrinin azalmasına deyil, hYm dY yığımların da sYviyyYsinin aşağı dьşmYsinY sYbYb оlur.

Fisкal siyasYtin aşağıdaкı tiplYri fYrqlYndirilir:

- disкresiоn fisкal siyasYt;

- avtоmatiк fisкal siyasYt.

Fiskal siyasYtin aşağıdakı nцvlYri fYrqlYndirilir:

- ekspansionist (stimullaşdırıcı);

- restriksionist (qabağını alan).

Sxematik olaraq bunu şYкil 5.4-dY olduğu kimi Yks etdirmYk olar.

DцvlYtin fiskal siyasYti

TiplYri

NцvlYri

Diskresиon

Avtomat

Ekpаnsionist

Restriksionist

-mYqsYdyцnlь surYtdY xYrclYrlY manipulyasiya edilmYsi;

-transfert цdYnişlYrin dYyişilmYsi;

-stimullaşdırıcı vasitYlYrlY vergilYrлY manipulyasiya edilmYsi;

-DцvlYt layiщяlYrindY avtоmatik dYyişikliklYr;

-vergi vY rьsumların avtomatik dYyişmYsi.

ŞYкil 5.4. Fiskal siyasYtin tiplYri vY nцvlYri

Disкresiоn siyasYt zamanı dцvlYt цlkYnin iqtisadi vYziyyYtinin yaxşılaşdırılması ьзьn mYqsYdyцnlь şYkildY vergitutmanı vY bьdcY xYrclYrini tYnzimlYyir. İqtisadi tsiklin mьxtYlif fazalarında bu tYnzimlYmYnin sYviyyYsi mьxtYlif olur. BelY ki, iqtisadi bцhranlar zamanı dцvlYt цz xYrclYrini artırır, vergilYrin sYviyyYsini azaldır. Bьtьn bunlar da alıcılıq tYlYbatının genişlYnmYsinY gYtirib зıxarır. Istehsalda artım inflyasiya ilY mьşayYt olunduqda isY dцvlYt цz xYrclYrini azaltmaqla vY vergilYrin sYviyyYsini yьksYltmYklY işgьzar fYallığın qarşısını alır.

İqtisadi tYnYzzьl zamanı isY mYcmu tYlYbi stimullaşdırmaq ьзьn disкresiоn fiskal siyasYt yolu ilY dцvlYt, xYrclYrinin hYcmini artırmaqla vY ya vergilYrin sYviyyYsini aşağı salmaqla mYqsYdyцnlь şYkildY bьdcY kYsiri yaradır.

DцvlYt xYrclYrinin stimullaşdırıcı tYsir gцstYrmYsi ьзьn onlar vergi daxilolmaları hesabına maliyyYlYşdirilmYmYlidirlYr. Vergi dYrYcYlYrinin artımı işgьzar fYallığa olan stimulu azaldır, bu isY istehsalın hYcminin aşağı dьşmYsinY sYbYb olur. Buna gцrY dY dцvlYt xYrclYrinin artımı bir qayda olaraq bьdcY kYsiri ilY mьşayYt olunur.

BelYliklY, istehsalın tYnYzzьlь dцvrьndY цz xYrclYrini artırmaqla vY inflyasiya ilY mьşayYt olunan iqtisadi yьksYliş dцvrьndY цz xYrclYrini azaltmaqla, dцvlYt iqtisadi bцhranları yьngьllYşdirir, milli istehsalın hYcminin artımına nail olur.

Avtomatik fiskal siyasYt mYcmu gYlirin dцvrь tYrYddьdlYri nYticYsindY dцvlYt xYrclYrinin, vergilYrin vY dцvlYt bьdcYsinin saldosunun avtomatik olaraq dYyişmYsidir. Avtomatik fiskal siyasYt iqtisadi yьksYliş dцvrьndY dцvlYt bьdcYsinY xalis vergi daxilolmalarının hYcminin avtomatik olaraq artmasmı, iqtisadi tYnYzzьl zamanı isY dцvlYt bьdcYsinY xalis vergi daxilolmalarının hYcminin avtomatik olaraq azalmasını nYzYrdY tutur. Bu dYyişikliklYr «quraşdırılmış цzьtYnzimlYyici»lYrin tYsiri ilY baş verir,

Quraşdırılmış цzьtYnzimlYyici - dцvlYtin iqtisadi siyasYtindY dYyişiklik etmYdYn istehsalın vY mYşğulluğun sYviyyYlYrindYki tYrYddьdlYri azaltmağa imkan verYn bir mexanizmdir. BelY avtomat tYnzimlYyicilYr aşagıdakılardır:

- iqtisadi yьksYliş dцvrьndY mYcmu tYlYbin qarşısını alan proqressiv vergi sistemi. BelY ki, Yhalinin gYlirlYri artdıqca bu gYlirlYr daha yьksYk dYrYcY ilY vergiyY cYlb olunurlar. Bu isY mYcmu tYlYbin qarşısını alır. İtisadi tYnYzzьl nYticYsindY gYlirlYr azaldıqda isY vergi dYrYcYlYrinin aşağı salınması YldY olan gYlirin artmasına sYbYb olur. Bunun da nYticYsindY mYcmu tYlYbin stimullaşdırılması baş verir.

- iqtisadi tYnYzzьl dцvrьndY işsizlYrin sayının artması nYticYsindY işsizliyY gцrY цdYnilYn mьavinYtlYrin vY digYr sosial цdYnişlYrin hYcmi artır. İqtisadi yьksYliş zamanı isY işsizliyin sYviyyYsi aşağı dьşьr, bu isY цz nцvbYsindY avtomatik olaraq hYmin цdYnişlYrin hYcminin azalmasına gYtirib зıxarır,

Avtomat fiskal siyasYtin Ysas ьstьnlьyь ondadır ki, iqtisadi şYraitin azacıq dYyişmYsi nYticYsindY quraşdırılmış цzьtYnzimlYyicilYr yubanmadan işY dьşьrlYr.

Avtomat fiskai siyasYtin зatışmayan cYhYti isY odur ki, o dцvrь tYrYddьdlYri yalnız hamarlayır, onları tamamilY aradan qaldıra bilmir.

MYqsYdindYn asılı olaraq fiskal siyasYt ekspansionist vY restriksionist ola bilYr. Ekspansionist siyasYtY bYzYn stimullaşdırıcı siyasYt dY deyirlYr. İstehsalın tYnYzzьlь dцvrьndY dцvlYt xYrclYrinin hYcminin artırılması vY vergi dYrYcYlYrinin aşağı salınması zYruridir. UzunmьddYtli dцvrdY vergi dYrYcYlYrinin aşağı salınması iqtisadi artımın stimullaşdırılmasına sYbYb olur. MYsYlYn, inkişaf etmiş цlkYlYrdY цtYn Ysrin 80-ci illYrindY vergi dYrYcYlYrinin aşağı salınması ilY mьşayYt olunan vergi islahatları zamanı mYhz belY olmuşdur.

İnflyasiyanın sьrYtinin aşağı salınması ьзьn isY restriksionist fiskal siyasYt hYyata keзirilir. Restriksionist siyasYtY bYzYn «qarşısını alan» siyasYt dY deyirlYr, Bu siyasYt dцvlYt xYrclYrinin azaldılması vY vergi dYrYcYlYrinin yьksYldilmYsi yolu ilY hYyata keзirilir. Qısa mьddYtli dцvrdY restriksionist siyasYt mYcmu tYlYbi azaltmağa imkan verir vY bununla da inflyasiyasının aşağı salınmasına kцmYkliк edir. UzunmьddYtli dцvrdY isY restriksiоnist siyasYt istehsalın tYnYzzьlьnY vY işsizliyin artımına gYtirib зıxara bilYr.

5.4. Fisкal siyasYtin hYyata кeзirilmYsi ьsulları.
DцvlYt tYrYfindYn hYyata keзirilYn fiskal siyasYtin dьzgьn olduğunu aydınlaşdırmaq ьзьn onun nYticYlYrinin qiymYtlYndirilmYsi zYruridir. Fiskal siyasYtin tYtbiqinin sYmYrYlilik gцstYricisi dцvlYt bьdcYsi olduğundan fiskal siyasYtin mьxtYlif alYtlYrinin dцvlYt bьdcYsinY necY tYsir etdiyinY baxmaq lazımdır.

İqtisadi nYzYriyyYdY dцvlYtin fisкal siyasYtinin aparılması ьsullarına mьхtYlif baхışlar mцvcuddur. Bunların arasında daha зох diqqYt cYlb edYni Кeyns nYzYriyyYsinin vY «tYкlif iqtisadiyyatı» nYzYriyyYsinin tYrYfdarlarının baхışlarıdır.

ЏvvYlcY fisкal siyasYtin maкrоiqtisadi nYticYlYrinY Кeyns yanaşması ilY daha mьfYssYl tanış оlaq.

DцvlYt xYrclYri vY vergi siyasYti iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsinin vY onun sabitlYşdirilmYsinin Ysas alYtidir. O mYcmu xYrclYrin sYviyyyYsinY, ьmumi milli mYhsulun hYcminY, Yhalinin mYşğulluğuna vY hYmзinin tYlYbin tYnzimlYnmYsinY bilavasitY tYsir edir. DцvlYt xYrclYrinin mYcmu tYlYbY tYsiri şYkil 5.5-dY Yks olunmuşdur.

MYcmu хYrclYr

E C+I+G
B C+I

A C

О A₁ B₁ E₁ ЬMM
ŞYkil 5.5. DцvlYt xYrclYrinin ьmumi milli mYhsulun hYcminY tYsiri.
DцvlYt xYrclYrinin ьmumi milli mYhsulun hYcminY tYsirinY baxıldığı ьзьn fYrz edYcYyik ki, vergilYr sıfra bYrabYrdir.

Absis oxu boyunca ьmumi milli mYhsulun hYcmi, ordinat oxu boyunca isY Yhalinin, dцvlYtin vY mьYssisYlYrin mYcmu xYrclYri Yks olunmuşdur.

Ьmumi milli mYhsulun tamamilY Yhali, dцvlYt vY mьYssisYlYr tYrYfindYn istehlak edildiyi, yYni onun xYrclYrinin mYblYğinY bYrabYr olduğu vYziyyYti absis oxuna 45 dYrYcY bucaq altında yerlYşYn dьz xYtlY ifadY etmYk olar. Onda bu xYttin ьzYrindY yerlYşYn istYnilYn nцqtYdY xYrclYrin hYcmi ьmumi daxili mYhsulun hYcminY bYrabYrdir.

Bu sistemY C istehlak xYttini daxil edYk. A nцqtYsi xYrclYrin istehlaka bYrabYr olduğu vYziyyYti Yks etdirir. MьYssisYlYrin satınalmaları nYticYsindY bazarda tYlYb investisiyaların mYblYği qYdYr artır vY C+I olur. Bu zaman mYcmu xYrclYr Yhalinin istehlakının vY mьYssisYlYrin investisiyalarının cYminY bYrabYr olacaq. B nцqtYsi ОB hYcmdY istehsal edilYn ьmumi milli mYhsulun hamısına Yhali vY mьYssisYlYr tYrYfindYn tYlYb irYli sьrьlYn vYziyyYtY uyğun gYlir.

İndi isY sistemY sahibkarlıq xYrclYri vY investisiyalar kimi tYsir gцstYrYn dцvlYt xYrclYrini daxil edYk. Bunun nYticYsindY 45 dYrYcYlik bucaq altında olan xYtt boyunca makroiqtisadi tarazlıq nцqtYsi цz yerini dYyişYcYk.

DцvlYt xYrclYri bazarda mYcmu xYrclYrin hYcmini artırır, mYcmu tYlYbin vY ьmumi milli mYhsul istehsalının artımını stimullaşdırır. Satınalmalar nYticYsindY tYlYb dцvlYtin satınalmalara зYкdiyi xYrclYrin mYblYği qYdYr artır. Bu halda mYcmu xYrclYr Yhalinin istehlakının, mьYssisYlYrin investisiyalarının vY dцvlYtin xYrclYrinin cYminY bYrabYr olacaq vY qrafiki olaraq, C+I+G хYtti кimi gцstYrilYcYк. C+I+G vY C+I xYtlYri arasındakı mYsafY YmtYY vY xidmYtlYrY dцvlYtin зYkdiyi xYrclYrin mYblYğini gцstYrir.

BelYliklY, dцvlYt xYrclYri dY mYcmu tYlYbY istehlak xYrclYri vY investisiyalar kimi tYsir gцstYrir. C+I+G xYtti ьmumi milli mYhsulun bu vY ya digYr sYviyyYsinY uyğun gYlYn mYcmu xYrclYrin mYblYğini Yks etdirir. E nцqtYsi ьmumi milli mYhsulun tarazlıq nцqtYsidir. Bu nцqtYdY mYcmu xYrclYr ьmumi daxili mYhsul istehsalının hYcminY bYrabYrdir.

DцvlYt xYrclYrinin azaldılması isY ona gYtirib зıxaracaq ki, makroiqtisadi tarazlıq nцqtYsi 45 dYrYcYlik bucaq altında зYkilmiş xYtt boyunca aşağıya doğru hYrYkYt edYcYk. Bu isY mYcmu xYrclYrin vY ьmumi milli mYhsulun tarazlı artımının azalması demYkdir.

BelYliklY, dцvlYt xYrclYri milli istehsalın hYcminY vY Yhalinin mYşğulluğuna bilavasitY tYsir gцstYrir, yYni multiplikativ effektY malikdir. Multiplikator tYsirinin mahiyyYti ondan ibarYtdir ki, investisiya vY ya xYrclYrin artması milli gYlirin investisiya vY xYrclYrin ilkin artımından daha bцyьk hYcmdY artmasına gYtirib зıxarır.

DцvlYt хYrclYri multipliкatоru ьmumi milli mYhsulun artımının YmtYY vY хidmYtlYrin alınmasına sYrf edilmiş dцvlYt хYrclYrinin artımına nisbYti кimi tYyin оlunur:

К_G - dцvlYt хYrclYri multipliкatоru;

– ьmumi milli mYhsulun artımı;

G – dцvlYt хYrclYrinin artımı.

DцvlYt хYrclYri multipliкatоrunu кYmiyyYtcY yığıma meylliyin sоn hYddi (MPS) vY istehlaкa meylliyin sоn hYddi (MPC) кimi iqtisadi кateqоriyaların кцmYyi ilY dY ifadY etmYк оlar.

K_G =

Buradan isY alıırıq кi,

Bu о demYкdir кi, dцvlYt bьdcYnin gYlir maddYlYrini artırmadan цz хYrclYrinin hYcmini mьYyyYn qYdYr artırarsa, gYlirin belY bir artımı alınar. DemYli, dцvlYt хYrclYrinin mYblYğinin dYyişmYsi gYlirin оna mьtYnasib surYtdY dYyişmYsinY sYbYb оlur.

İndi isY vergilYrin ьmumi milli mYhsulun hYcminY tYsirinY baхaq. SadYliк ьзьn fYrz edYк кi, dцvlYt hYcmi ьmumi daхili mYhsulun hYcmindYn asılı оlmayan birdYfYliк vergi daхil edib. BelY bir verginin daхil edilmYsi vergi цdYyicisinin sYrYncamında qalan gYlirin azalmasına sYbYb оlacaq. Bunun da nYticYsindY оnların хYrclYri dY azalacaq.
MYcmu xYrclYr

C+I+G

B

C¹+I+G

A

ЬMM
ŞYкil 5.6. VergilYrin ьmumi milli mYhsulun hYcminY tYsiri.

I vY G sabit qaldığı halda mYcmu хYrclYrin (C+I+G) qrafiкi aşağı dьşYcYк (C¹+I+G) vY ьmumi milli mYhsulun hYcminin azalmasına sYbYb оlacaq. Bu halda maкrоiqtisadi tarazlıq nцqtYsi цz yerini 45 dYrYcYliк ох bоyunca B-dYn A-ya dYyişYcYк.

Bunu qrafiкi оlaraq şYкil 5.6-da оlduğu кimi gцstYrmYк оlar.

İnvestisiyalar vY dцvlYt хYrclYri кimi vergilYr dY multipliкativ effeкtin yaranmasına sYbYb оlurlar. Bununla bYrabYr investisiyaların vY dцvlYt хYrclYrinin tYsiri ilY mьqayisYdY vergilYrin ьmumi milli mYhsulun hYcminY tYsirinin цzьnYmYхsus хьsusiyyYtlYri var. BelY кi, vergi цdYyicisinin sYrYncamında qalan gYlir yalnız istehlaкa deyil, hYm dY yığıma sYrf оlunur. DemYli, vergi цdYyicisinin sYrYncamında qalan gYlirin azalması hYm istehlaкın, hYm dY yığımın azalmasına sYbYb оlur.

BilavsitY istehlaкın azalmasının necY оlması istehlaкa meylliyin sоn hYddindYn (MPC) asılıdır. Vergi daхil edilmYsi nYticYsindY istehlaкın azalmasını tYyin etmYк ьзьn vergilYrin artımını istehlaкa meylliyin sоn hYddinY vurmaq lazımdır, başqa sцzlY