A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

TYsYrrьfat mьstYqilliyi vY sYrbYstliyi prinsipi vergi цdYyicisinin хьsusi mьlкiyyYt hьququna, хьsusi mьlкiyyYtin tохunulmazlığına vY оnun bu hьquqlarının dцvlYt tYrYfindYn qоrunmasına Ysaslanır.

ЏdalYtliliк prinsipi. ЏdalYtli vergi sisteminin yaradılması hYlY кi heз bir dцvlYtin nail оlmadığı bir arzudur. Bu prinsipY YsasYn цlкYnin hYr bir vYtYndaşı dцvlYt хYrclYrinin maliyyYlYşdirilmYsindY цz gYlirlYrinY vY imкanlarına uyğun оlaraq iştiraк etmYlidirlYr. Bu prinsip bir tYrYfdYn nYzYrdY tutur кi, eyni iqtisadi vYziyyYtdY оlan vergi цdYyicilYrinin цdYdiкlYri vergilYrin mYblYği dY eyni оlmalıdır. Laкin bu zaman belY bir etiк prоblem оrtaya зıхır: eyni bir mьYssisYdY işlYyYn, eyni işi gцrYn, eyni YmYк haqqı alan iкi işзidYn birinin ailYsi ьз nYfYr, о birinin ailYsi isY beş nYfYrdYn ibarYtdirsY, оnları eyni vYziyyYtdY оlan hesab etmYк оlarmı?

DigYr tYrYfdYn isY iqtisadi cYhYtdYn qeyri-bYrabYr vYziyyYtdY оlan şYхslYr qeyri-bYrabYr vergi vYziyyYtindY оlmalıdırlar, yYni кim dцvlYtdYn daha зох alırsa, оnun цdYyYcYyi verginin dY mYblYği artıq оlmalıdır. AdYtYn dцvlYt bu prinsipY mьtYrYqqi vergilYrin vY vergi gьzYştlYrinin tYtbiq edilmYsi ilY nail оlmağa зalışır.

Tarazlılıq prinsipi. Bu prinsipin Ysas mYqsYdi dцvlYt хYzinYsinin vY vergi цdYyicilYrinin maraqlarını tarazlaşdırmaqdan ibarYtdir. Vergi dYrYcYsinin yькsYlmYsi bьdcYnin gYlirlYrinin artımına sYbYb оlur. Laкin nYzYrY almaq lazımdır кi, bu yькsYliş elY bir hYddY зata bilYr кi, istehsalзının хalis gYlirlYrinin Ysas hissYsi tamamilY vergilYrin цdYnilmYsinY sYrf оlunar. Bu isY iqtisadi fYallığın aşağı dьşmYsinY, vergidYn yayınma hallarının кьtlYvi хaraкter almasına sYbYb оlar. Buna gцrY dY vergitutmanın bir iqtisadi кateqоriya кimi hYddi оlmalıdır. Verginin hYddi dediкdY, dцvlYt хYzinYsi vY vergi цdYyicisi ьзьn elY bir оptimal sYviyyY başa dьşьlьr кi, hYmin sYviyyYdYn mьYyyYn qYdYr кYnarlaşmalar hYm vergi цdYyicisinin, hYm dY dцvlYt хYzinYsinin maraqlarına zidd оlur.

Vergi цdYyicisinin maraq vY imкanlarının maкsimum uзоtu prinsipi. Bu prinsipY YsasYn verginin mYblYği, оnun цdYnilmY mьddYti vergi цdYyicisinY YvvYlcYdYn mYlum оlmalıdır vY о, vergi qanunvericiliyindYкi bьtьn dYyişiкliкlYr barYdY qabaqcadan хYbYrdar edilmYlidir. Bu prinsip hYmзinin vergilYrin hesablanmasının vY цdYnilmYsinin sadYliyini vY vergi qanunvericiliyinin tYкlif etdiyi ьsullardan hYr hansı birini seзmYк imкanı verir.

SYmYrYliliк prinsipi. Bu prinsipY YsasYn yığılmış verginin mYblYği оnun yığılmasına зYкilYn хYrclYrin cYmindYn зох оlmalıdır. MьYyyYn nцv vergilYrin, mYsYlYn, fiziкi şYхslYrin Ymlaк vergisinin yığılması zamanı bu prinsipY YmYl оlunmur, зьnкi bYzYn yığılan verginin mYblYği vergitutma оbyeкtlYrinin mьYyyYnlYşdirilmYsi, vYtYndaşların хYbYrdar edilmYsi, vergilYrin yığılması vY оnlara nYzarYtlY bağlı хYrclYri ancaq цdYyir.

Vergitutmanın hьquqi prinsiplYri dediкdY, sistemin mahiyyYtini mьYyyYn edYn Ysas hьquqi qanunlar başa dьşьlьr. Mьasir şYraitdY vergitutmanın aşağıdaкı Ysas hьquqi prinsiplYrini qeyd etmYк оlar:

1. 
   BYrabYr vergi yькь prinsipi. Bu prinsip vergi qanunları qarşısında bьtьn vergi цdYyicilYrinin bYrabYrliyini nYzYrdY tutur. MьlкiyyYt vY tYşкilati-hьquqi fоrmasından asılı оlaraq sahibкarlıq fYaliyyYti ьзьn YlavY vergilYrin vY ya artırılmış vergi dYrYcYlYrinin mьYyyYn edilmYsi yоlverilmYzdir.
   
2. 
   VergilYrin qanunla mьYyyYn edilmYsi prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergilYr sYlahiyyYtli dцvlYt оrqanları tYrYfindYn mьYyyYn edilir vY tYsdiq оlunur.
   
3. 
   Vergi цdYyicilYrinin qeyri-qanuni vergilYrdYn dцvlYt tYrYfindYn mьdafiY edilmYsi prinsipi. Bu prinsipY YsasYn dцvlYt vergi цdYyicilYrinin ьzYrinY vergi цdYmYк vYzifYsi qоymaqla bYrabYr, оnları qeyri-qanuni vergi vY rьsumlardan mьdafiY etmYlidir.
   
4. 
   Vergi qanunlarının qeyri-vergi qanunlarından ьstьn tьtulması prinsipi. Bu prinsipY YsasYn qeyri-vergi qanunlarında vergi mьnasibYtlYrinY aid оlan nоrmalar оlarsa, оnlar yalnız vergi qanunvericiliyinY uyğun оlduqları halda tYtbiq оluna bilYrlYr.
   
5. 
   Verginin bьtьn elementlYrinin vergi qanununda Yкs оlunması prinsipi. ЏgYr hYr hansı bir vergi elementi, mYsYlYn, vergitutma оbyeкti, verginin subyeкti, vergi dYrYcYsi vY s. vergi qanununda Yкs оlunmayıbsa, demYli, vergi цdYyicisinin vergi цdYmYкlY bağlı оlan vYzifYsi mьYyyYn edilmYmişdir.
   
6. 
   DцvlYtin vY vergi цdYyicilYrinin maraqlarının uyğunluğu prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergilYr mьYyyYn оlunarкYn vY vergi qanunvericiliyinY dYyişiкliкlYr edilYrкYn yalnız dцvlYtin deyil, hYm dY vergi цdYyicilYrinin dY maraqları nYzYrY alınmalıdır.
   

Vergitutmanın tYşкilati prinsiplYri vergi sisteminin qurulmasının Ysaslandığı vY оnun struкtur elementlYrinin qarşılıqlı YlaqYsinin hYyata кeзirildiyi qaydalardır. Bundan başqa vergi sisteminin tYşкilati prinsiplYri оnun inкişafı vY idarY edilmYsinin Ysas istiqamYtlYrini şYrtlYndirir. ЦlкYnin dцvlYt quruluşundan asılı оlaraq оnun vergi sisteminin tYşкilati prinsiplYri digYr dцvlYtlYrdYn fYrqlYnY bilYr. Laкin elY tYşкilati prinsiplYr vardır кi, оnlar dцvlYt quruluşundan asılı оlmayaraq bьtьn цlкYlYrY aid edilY bilYrlYr. Bu prinsiplYr YsasYn aşağıdaкılardır:

-vergi sisteminin tamlığı prinsipi;

-vergitutmanın elastiкliyi prinsipi;

-vergi sisteminin stabilliyi prinsipi;

-vergilYrin зохsaylı оlması prinsipi;

-vergilYrin siyahısının mьYyyYnliyi prinsipi.

Vergi sisteminin tamlığı prinsipi цlкY daхilindY iqtisadi mYкanın vahidliyini, цlкY YrazisindY malların, iş vY хidmYtlYrin vY maliyyY vYsaitlYrinin sYrbYst hYrYкYtinY YngYl tцrYdYn maneYlYrin оlmamasını nYzYrdY tutur.

Elastiкliк prinsipini XIX Ysrin sоnlarında alman iqtisadзısı A.Vaqner irYli sьrmьşdьr. О qeyd edirdi кi, vergitutmada ictimai maraqlar şYхsi maraqlardan ьstьn оlmalıdır. Bu prinsipY YsasYn vergilYr vY bir sıra vergi meхanizmlYri dцvlYtin оbyeкtiv ehtiyaclarından vY imкanlarından asılı оlaraq оperativ şYкildY vergi yькьnьn artırılması vY ya azaldılması istiqamYtindY dYyişdirilY bilYrlYr. İctimai-siyasi vY iqtisadi şYrait dYyişdiкcY dцvlYtin оna uyğunlaşmaq imкanı оlmalıdır vY о, yeni siyasi vY iqtisadi şYraitY adeкvat reaкsiya vermYlidir.

Vergi sisteminin stabilliyi prinsipinY YsasYn vergi sistemi vergi islahatları aparılana qYdYr sabit fYaliyyYt gцstYrmYlidir. Vergi islahatları mьstYsna hallarda vY ciddi şYкildY mьYyyYn edilmiş qaydada aparılmalıdır. ЏкsYr цlкYlYrdY belY bir praкtiкa tYşYккьl tapıb кi, vergi qanunvericiliyinY edilYn YlavY vY dьzYlişlYr yeni maliyyY ili başlayarкYn qьvvYyY minir.

İstYnilYn vergi sistemi о zaman sYmYrYli оlur кi, оrada зохsaylı vergilYr nYzYrdY tutulmuş оlsun. VergilYrin sayının зох оlması dцvlYt tYrYfındYn зeviк vergi siyasYtinin hYyata кeзirilmYsi ьзьn imкanlar yaradır.

Vergi yькьnьn vergi цdYyicilYri arasında yenidYn bцlьşdьrьlmYsi zYrurYti vergilYrin sayının зох оlmasını şYrtlYndirYn ilкin amillYrdYndir. İкincisi, vahid vergi оlarsa, vergi sisteminin elastiкliyi prinsipi pоzulmuş оlar. Ьзьncьsь, bu prinsipY YmYl edilmYsi vergilYrin bir-birini tamamlamasını hYyata кeзirmYyY imкan verir, yYni hYr hansı bir verginin sьni şYкildY minimallaşdırılması digYr verginin artımı ilY nYticYlYnYcYк.

VergilYrin sayının mьYyyYnliyi prinsipi YlavY vergilYrin daхil edilmYsini, vergi цdYyicilYri arasında ayrı-seзкiliyY yоl verilmYsini mYhdudlaşdırır.

2.3. VergilYrin Ysas funкsiyaları.
Bazar iqtisadiyyatlı bьtьn цlкYlYrdY vergilYrdYn bьdcY mьnasibYtlYrinY vY mal, iş vY хidmYt istehsalзılarına birbaşa tYsir vasitYsi кimi istifadY оlunur. VergilYr vasitYsi ilY ictimai tYlYbatla оnun цdYnilmYsi ьзьn zYruri оlan ehtiyatlar arasında nisbi tarazlığa nail оlunur, tYbii ehtiyatlardan sYmYrYli istifadY edilmYsi tYmin edilir. VergilYr vasitYsi ilY dцvlYt iqtisadi, sоsial vY digYr ictimai prоblemlYri hYll edir.

Bu nцqteyi nYzYrdYn vergilYr aşağıdaкı beş Ysas funкsiyanı yerinY yetirir:

- fisкal funкsiya;

- bцlьşdьrьcь funкsiya;

- tYnzimlYyici funкsiya;

- inteqrasiyaedici funкsiya;

- nYzarYtedici funкsiya.

Bu funкsiyaları sхematiк оlaraq şYкil 2.4 –dY оlduğu кimi gцstYrmYк оlar:

VergilYrin Ysas funksiyaları
Fiskal

TYnzimlYyici

Bцlьşdьrьcь

NYzarYtedici

Stimullaşdırıcı

LYngidici

TYkrar istehsal

İnteqrasiya edici

ŞYкil 2.4. VergilYrin funкsiyaları.

İndi isY bu funкsiyaların hYr birini ayrı-ayrılıqda araşdıraq.

Fisкal funкsiya. «Fisк» latın sцzь оlub, zYnbil demYкdir. QYdim Rоmada ilк YvvYllYr pulların saхlandığı кassa, sоnralar imperatоrların şYхsi хYzinYsi vY nYhayYt, gYlir, vergi vY digYr rьsumların cYmlYşdiyi mYrкYz fisк adlandırılmışdır. Bu funкsiyanın mahiyyYti dцvlYt хYrclYrinin maliyyYlYşdirilmYsini tYmin etmYк ьзьn ayrı-ayrı fiziкi vY hьquqi şYхslYrin gYlirlYrinin (mYnfYYtinin) mьYyyYn hissYsinin dцvlYt хYzinYsinY cYlb edilmYsidir. VergilYrin Ysas tYyinatı, yYni ьmumdцvlYt prоqramlarının hYyata кeзirilmYsi ьзьn vYsaitlYrin dцvlYt bьdcYsinY tоplanması, mYhz bu funкsiya vasitYsi ilY hYyata кeзirilir. YerdY qalan funкsiyalar isY fisкal funкsiyanın bir nцv tцrYmYlYridir.

Bцlьşdьrьcь funкsiya. VergilYrin bцlьşdьrьcь funкsiyasının mahiyyYti ictimai gYlirin Yhalinin ayrı-ayrı кateqоriyaları arasında yenidYn bцlьşdьrьlmYsindYn ibarYtdir. Başqa sцzlY, Yhalinin gьclь tYbYqYsinin vergi yькьnьn ağırlaşdırılması hesabına vYsaitlYr bu кateqоriyadan Yhalinin daha zYif кateqоriyalarına цtьrьlьr. Bцlьşdьrьcь funкsiyaya misal оlaraq aкsizlYri, mьtYrYqqi vergitutmanı gцstYrmYк оlar.

İqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş цlкYlYrin YкsYriyyYtindY vYtYndaşları оnların цz nYzarYtlYri хaricindY оlan amillYrin dоğurduğu iqtisadi зYtinliкlYrdYn qоrunmasını tYmin edYn geniş sоsial mьdafiY şYbYкYsi mцvcuddur. Sоsial mьdafiY dediкdY, ilк nцvbYdY cYmiyyYtin aztYminatlı ьzvlYrinY maliyyY yardımını nYzYrdY tutan dцvlYt prоqramları nYzYrdY tutulur. Bu cьr prоqramlara işsizliyY gцrY mьavinYtlYrin verilmYsi, YlilliyY vY qоcalığa gцrY pensiyaların verilmYsi, pulsuz tibbi хidmYtin gцstYrilmYsi, pulsuz yaşayış sahYlYrinin verilmYsi vY s. daхildir. Sоsial mьdafiY prоqramları şYbYкYsinin mahiyyYti cYmiyyYtdY gYlirlYrin yenidYn bцlьşdьrьlmYsinY gYtirib зıхarır. Bunun da Ysasında cYmiyyYtin mьYyyYn bir tYbYqYsinY mьavinYtlYrin цdYnilmYsi ьзьn digYr tYbYqYsindYn vergilYr tutulur. Mьasir cYmiyyYtdY sоsial stabilliyin tYmin edilmYsinin Ysas vergi vasitYlYri aşağıdaкılardır:

- YmYк haqqından sоsial sığоrta fоnduna ayırmalar şYкlindY tutulan vergilYr;

- fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi ьzrY vergi gьzYştlYri.

TYnzimlYyici funкsiya. Bu funкsiya vergi meхanizmlYri vasitYsi ilY dцvlYtin qarşıya qоyduğu mьYyyYn mYqsYdlYrY nail оlunmasına хidmYt edir. Bu funкsiya vasitYsi ilY vergilYr, tYкrar istehsal prоsesinY оnun sьrYtini stimullaşdırmaq vY ya lYngitmYкlY YhYmiyyYtli tYsir gцstYrir, кapital yığımını gьclYndirir vY ya zYiflYdir, цdYniş qabiliyyYtli tYlYbi artırır vY ya azaldır.

GцrкYmli ingilis iqtisadзısı C.Кeynsin fiкrincY vergilYr cYmiyyYtdY yalnız iqtisadi mьnasibYtlYri tYnzimlYmYк ьзьn mцvcuddur.

VergilYrin tYnzimlYyici funкsiyasını tYhlil edYrкYn оnun aşağıdaкı ьз alt funкsiyasını qeyd etmYк lazımdır:

-stimullaşdırıcı alt funкsiya;

-lYngidici alt funкsiya;

-tYкrar istehsal alt funкsiyası.

Stimullaşdırıcı alt funкsiya bu vY ya digYr iqtisadi prоseslYrin inкişafının tYmin edilmYsinY yцnYlir. О, gьzYşt vY azadоlmalar sistemi vasitYsi ilY hYyata кeзirilir.

Mьasir vergitutma sistemi кiзiк mьYssisYlYrY, кYnd tYsYrrьfatı mYhsulları istehsalзılarına, istehsala кapital qоyuluşları hYyata кeзirYn, хeyriyyYзiliк fYaliyyYti ilY mYşğul оlan tYşкilatlara mьхtYlif vergi gьzYştlYri nYzYrdY tutur.

LYngidici alt funкsiya isY YкsinY, vergi yькь vasitYsi ilY hYr hansı bir iqtisadi prоsesin inкişafının qarşısının alınmasına yцnYldilir. Bu mYqsYdlY dцvlYt mьYyyYn fYaliyyYt nцvlYri ьзьn yькsYк vergi dYrYcYlYri mьYyyYnlYşdirir, кapital iхracına vergi tYtbiq edir vY s.

TYкrar istehsal alt funкsiyası isY istifadY оlunmuş ehtiyatların bYrpa edilmYsinY хidmYt edir.

İnteqrasiyaedici funкsiya. ХХ Ysrin sоnlarında vergilYr bazar iqtisadiyatının tYnzimlYnmYsi meхanizmlYrindY кeyfiyyYtcY yeni bir funкsiyanı yerinY yetirmYyY başladılar. Bu цz Yкsini хarici iqtisadi mьnasibYtlYrin tYnzimlYnmYsindY vergilYrin inteqrasiyaedici funкsiyanı yerinY yetirmYsindY tapmış оldu. Оnun meydana зıхmasını şYrtlYndirYn Ysas amil dьnya tYsYrrьfat sisteminin inкişafının хaraкteriк хьsusiyyYti ilY, yYni milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı asılılıq prоseslYrinin gьclYnmYsi vY tYsYrrьfat hYyatının hYrtYrYfli beynYlmilYllYşmYsi ilY bağlıdır. VergilYr Yrazi tYsYrrьfat vY siyasi maraqlarla bir-biri ilY bağlı оlan dцvlYtlYr ьзьn vahid iqtisadi mYкanın fоrmalaşdırılması vasitYlYrindYn birinY зevrildilYr. DцvlYtlYrin tYsYrrьfat hYyatının qarşılıqlı asılılığının gьclYnmYsi vY beynYlmilYllYşmYsi prоsesinin Yn parlaq tYzahьrь Avrоpa İttifaqı зYrзivYsindY iqtisadi inteqrasiyadır. Avrоpa İttifaqı ьzvь оlan цlкYlYrin milli vergi sistemlYrinin vahid şYкlY salınması vY bir-birinY uyğunlaşdırılması siyasYti Avrоpa İttifaqı зYrзivYsindY inteqrasiya prоseslYrinin tYmin edilmYsinin gьclь alYti оldu. Praкtiкada vergilYrin inteqrasiyaedici funкsiyasının reallaşdırılması цlкYlYr arasında gцmrьк maneYlYrinin, iкiqat vergitutmanın aradan qaldırılması barYdY iкitYrYfli vY зохtYrYfli mьqavilYlYrin bağlanması, milli vergi sistemlYrinin vahid şYкlY salınması vY bir-birinY uyğunlaşdırılması yоlu ilY hYyata кeзirilir.

NYzarYtedici funкsiya. DцvlYt vergilYr vasitYsilY mьYssisYlYrin vY vYtYndaşların maliyyY-tYsYrrьfat fYaliyyYtinY nYzarYti hYyata кeзirir. Bu nYzarYt vasitYsi ilY dцvlYt bьdcYsinY vY vergi sisteminY bu vY ya digYr dьzYlişlYrin edilmYsi zYrurYti mьYyyYnlYşdirilir.

3. VERGİTUTMANIN ЏSASLARI.
3.1. Vergi anlayışı vY vergilYrin Ysas YlamYtlYri.
Vergi maliyyY elminin Ysas anlayışlarından biridir. Оna eyni zamanda hYm iqtisadi, hYm tYsYrrьfat vY hYm dY siyasi кateqоriya кimi baхmaq lazımdır. İqtisadi vY siyasi elmlYrin inкişafı vergilYrin mahiyyYtini izah etmYк ьзьn yeni imкanlar aзır.

Qeyd edildiyi кimi vergi pul vYsaitlYrinin bьdcYyY tоplanmasının ilк fоrması deyildir. TariхY nYzYr salsaq gцrYriк кi, bьdcYyY daхilоlmalar mьхtYlif dцvrlYrdY mьхtYlif cьr adlandırılmışlar. MYsYlYn, qYdim dцvrlYrdY mYğlub edilYn хalqdan yığılan vYsaitlYr bac-хYrac adlanırdı. Almaniyada vergilYrY dцvlYt başзısının verginin цdYnilmYsi ilY bağlı хahişi ilY YlaqYdar оlaraq bede (beten – хahiş demYкdir) deyirdilYr.

Vergitutma nYzYriyyYsi inкişaf edib tYкmillYşdiкcY «vergi» termininin mahiyyYtinY baхışların da tYкamьlь baş verirdi. Bu zaman alimlYr vY ictimai хadimlYr vergilYri yalnız iqtisadi nцqteyi-nYzYrdYn deyil, hYm dY hьquqi nцqteyi-nYzYrdYn şYrh etmYyY cYhd edirdilYr.

A. Smit vergini dцvlYt tYrYfindYn hYcmi vY цdYnilmY qaydası qanunvericiliк Ysasında tYyin оlunan bir yьк кimi mьYyyYn edirdi. Ъ. Sismоndi yazırdı кi, vergi bir tYrYfdYn qurbandırsa, digYr tYrYfdYn isY bu qurban hesabına dцvlYtin хidmYtlYri bizY хeyir verirsY, о bir faydadır.

Vergitutma tYcrьbYsindY verginin hьquqi cYhYtdYn mьYyyYn edilmYsi prоbleminin hYllinY iкi Ysas yanaşma mцvcuddur: geniş mYnada yanaşma vY dar mYnada yanaşma.

Geniş mYnada yanaşmada ictimai хYrclYrin maliyyYlYşdirlmYsi ьзьn vYsaitlYrin hYr cьr tutulması vergi anlayışına aid edilir. Bu cьr yanaşmada vergi anlayışı hYr cьr ayırmaları vY yığımları YhatY edir.

Dar mYnada yanaşma isY vergilYrY mьYyyYn tYlYblYrY cavab verYn fisкal цdYnişlYrin bir nцvь кimi baхmağa imкan verir.

AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsindY vergiyY aşağıdaкı кimi tYrif verilmişdir: «Vergi – dцvlYtin vY bYlYdiyyYlYrin fYaliyyYtinin maliyyY tYminatı mYqsYdi ilY vergi цdYyicilYrinin mьlкiyyYtindY оlan pul vYsaitlYrinin цzgYninкilYşdirilmYsi şYкlindY dцvlYt bьdcYsinY vY yerli bьdcYlYrY кцзьrьlYn mYcburi, fYrdi, YvYzsiz цdYnişdir.

AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsinY YsasYn vergilYrin хaraкteriк YlamYtlYri şYкil 3.1-dY Yкs оlunmuşdur.

DцvlYt gYlirlYrinin sYfYrbYr edilmYsi ьsulundan asılı оlaraq mYcburi цdYnişlYr vergi vY qeyri-vergi цdYnişlYrinY ayrılır. Qeyri-vergi цdYnişlYri dцvlYtin vergi sisteminY daхil оlmayan, vergi qanunvericiliyi ilY deyil, digYr qanunvericiliк aкtları ilY tYyin оlunan mYcburi цdYnişlYrdir. Qeyri-vergi цdYnişlYrinY yığım, rьsum vY digYr цdYnişlYr daхildir. Bunu sхematiк оlaraq şYкil 3.2-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar.

VergilYrin хaraкteriк YlamYtlYri

MYcburiFYrdi, YvYzsizPul şYкlindYFYaliyyYtin maliyyY tYminatıTYyin edilmYsinin ьmumi Ysasları

Щяр бир юдяйижиси ганунла мцяййян едилмиш верэиляри юдямялидир.

Верэини юдяйян щяр щансы бир шяхс явязиндя щеч бир файда ялдя етмир

Верэиляр йалныз пул шяклиндя юдянилир.

Верэиляр дювлят вя йерли бцджялярин эялирляринин мянбяйидир

Верэиляр о щалда мцяййян едилмиш щесаб олунур ки, верэитутманын елементляри мцяййян едилмиш олсун.

ŞYкil 3.1. AzYrbaycan qanunvericiliyinY YsasYn vergilYrin

хaraкteriк YlamYtlYri.
Vergi, yığım, rьsum vY digYr цdYnişlYri bir-birindYn fYrqlYndirmYк lazımdır.

İqtisadi nцqteyi-nYzYrdYn vergilYri, yığım, rьsum vY digYr цdYnişlYrdYn fYrqlYndirmYк оlduqca mьrYккYbdir. HYqiqYtYn dY vergi vY qeyri-vergi цdYnişlYri ьзьn ьmumi cYhYt оnların qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş qaydada tutulması, mYcburi хaraкteri, bьdcY vY bьdcYdYnкYnar fоndlarla YlaqYli оlmasıdır. Laкin nYzYrY almaq lazımdır кi, vergilYrY yalnız iqtisadi deyil, hYm dY hьquqi mYna кYsb edYn кateqоriya кimi baхmaq lazımdır. Vergi mьnasibYtlYri, о cьmlYdYn vergilYrin tutulması, vergi qanunvericiliyi nоrmaları ilY nizamlanır. Qeyri-vergi цdYnişlYri isY qanunvericiliyin digYr sahYlYrinin, mYsYlYn, sоsial tYminat, pensiya hьququ vY s. nоrmaları ilY nizamlanır. DemYli, mYcburi цdYniş о zaman vergi цdYnişi statusu alır кi, о bilavasitY vergi sisteminY daхil edilmiş оlsun vY оna uyğun vergi qanunu ilY хьsusi qaydada vergi statusu verilmiş оlsun.

Qeyd etmYк lazımdır кi, vergi yığım, rьsum vY digYr цdYniş anlayışları arasında nYzYri хaraкterli fYrqlYr mцvcuddur. VergilYr YvYzi цdYnilmYdYn hYyata кeзirilYn цdYnişlYrdir. Yığım vY rьsumlar isY dцvlYt vY yerli оrqanlar tYrYfindYn qanunla mьYyyYn edilmiş хidmYtlYrin gцstYrilmYsi vY ya mьYyyYn hьquqların verilmYsi ьзьn tutulur. Оnların tutulmasında Ysas mYqsYd dцvlYt оrqanlarının bu vY ya digYr funкsiyaları yerinY yetirYrкYn зYкdiкlYri хYrclYrin цdYnilmYsidir.

Yığım hYr hansı bir fYaliyyYtin hYyata кeзrilmYsi mьqabilindY tutulan vYsaitdir.

Yığımlara misal оlaraq bazarlarda, yarmarкalarda satış fYaliyyYtini hYyata кeзirYn fiziкi şYхslYrdYn alınan vYsaitlYri gцstYrmYк оlar. Оnlar mьYyyYn mYblYği цdYmYкlY satış fYaliyyYtini hYyata кeзirmYк hьququnu YldY edirlYr.

Мяжбури юдянишляр

Верэиляр

Гейри - верэи юдянишляри

Юлкянин верэи системиня билаваситя дахил олан вя верэи ганунверижилийи акты иля тяйин олунан мяжбури юдяниш

Йыьым

Рцсумлар

Диэяр юдянишляр

Истифадя вя йа фяалиййят щцгугу ялдя етмяк цчцн юдяниш

Дювлят органлары иля фяалиййятин щяйата кечирилмяси мцгабилиндя юдяниш

Тябии ещтийатлардан истифадяйя эюря юдяниш

ŞYкil 3.2. MYcburi цdYnişlYrin tYsnifatı.
Rьsumlar vYtYndaş vY ya tYşкilatlardan dцvlYt оrqanları ilY hYr hansı bir fYaliyyYtin hYyata кeзirilmYsi mьqabilindY tutulan vYsaitlYrdir.

Rьsumlara misal оlaraq gцmrьк rьsumlarını, nоtariat YmYliyyatlarının hYyata кeзirlmYsinY gцrY цdYnilYn rьsumları gцstYrmYк оlar.

DigYr цdYnişlYr istifadY оlunmuş tYbii ehtiyatların bYrpası ьзьn alınan mYcburi цdYnişlYrdir.

Зох geniş yayılmış maliyyY sanкsiyalarını, faizlYri vY inzibati cYrimYlYri dY vergilYrdYn fYrqlYndirmYк lazımdır. Оnlar arasındaкı Ysas fYrq tutulma sYbYblYridir. Vergi цdYnişlYrinin Ysas sYbYbi milli gYlirin yenidYn bцlьşdьrьlmYsi, cYrimY цdYnilmYsinin sYbYbi isY bu vY ya digYr qanun pоzuntusudur.

VergilYri yığım, rьsum vY digYr цdYnişlYrdYn fYrqlYndirmYk ьзьn onlara хas olan Ysas YlamYtlYri qeyd etmYk lazımdır.

Verginin birinci YlamYti onun subyektin gYlirinin bir hissYsini dцvlYtin xeyrinY цzgYninkilYşdirmYsidir. YYni, vergi цdYnilYn zaman mьlkiyyYtзinin gYlirinin mьYyyYn hissYsi dцvlYtin mьlkiyyYtinY keзir. Bu zaman ortaya belY bir problem зıxır: dцvlYt vY ya bYlYdiyyY mьYssisYlYrinin цdYdiklYri vergilYri vergi цdYnişlYri hesab etmYk olarmı? Bir tYrYfdYn vergi qanunvericiliyi dцvlYt mьYssisYlYri ьзьn heз bir istisna halları mьYyyYn etmir, digYr tYrYfdYn isY dцvlYt mьYssisYlYri vergi цdYyYrkYn mьlkiyyYtin цzgYninkilYşdirilmYsi baş vermir. Gцrьndьyь kimi, mьlkiyyYtin цzgYninkilYşdirilmYsi bu vY ya digYr цdYnişlYrin vergi vY ya qeyri-vergi цdYnişlYrinY aid edilmYsi ьзьn yeganY meyar deyil.

Verginin ikinci YlamYti onun tYyin edilmYsi vY tYtbiq olunmasının
qanuniliyidir. Başqa sцzlY, vergilYr qanunvericilik aktları ilY mьYyyYn olunmuş qaydada mьYyyYn edilir vY tutulur.

VergilYrin ьзьncь YlamYti onların vacibliyidir. QanunvericiliyY uyğun olaraq hYr bir vergi цdYyicisi mьYyyYn şYrtlYr daxilindY vergini цdYmYyY borcludur. ЏksYr inkişaf etmiş цlkYlYrin konstitusiyalarında vYtYndaşların vergi цhdYliklYri konstitusiya xarakteri daşıyır. AzYrbaycan Respubliкası Коnstitusiyasının 73-cь maddYsindY gцstYrilmişdir: «Qanunla mьYyyYn edilmiş vergilYri vY başqa dцvlYt цdYnişlYrini tam hYcmdY vY vaхtında цdYmYк hYr bir кYsin bоrcudur. Heз кYs qanunla nYzYrdY tutulmuş Ysaslar оlmadan vY qanunda gцstYrilmiş hYcmdYn YlavY vergilYri vY başqa dцvlYt цdYnişlYrini цdYmYyY mYcbur edilY bilmYz».

VergilYrin dцrdьncь YlamYti onların mYcburi xarakter daşımasıdır. Bu dцvlYt tYrYfindYn vergi, hьquq-mьhafizY vY mYhkYmY orqanlarının timsalında tYmin olunur. Sanksiya vY mYcburetmY vasitYlYri sistemi vergi цdYyicilYrinY vergi цdYmYk цhdYliklYrini yerinY yetirmYkdY mьYyyYn tYsir gцstYrir.

VergilYrin beşinci YlamYti onların pul formasında цdYnilmYsidir. AzYrbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyindY vergilYrin Ymlak vY ya başqa şYkildY цdYnilmYsi nYzYrdY tutulmamışdır. Bir sıra цlkYlYrdY hYlY dY natural vergilYr mцvcuddur. MYsYlYn, Laos vY Vyetnamda kYnd tYsYrrьfatı vergilYri dьyь ilY цdYnilir. Bir sıra цlkYlYrin vergi sistemindY mYcburi olmayan vergilYr dY mцvcuddur. MYsYlYn, dцvlYt qanunvericilik aktları ilY deyil, dini normalarla tYyin olunan kilsY vergilYri.

VergilYrin altıncı YlamYti onların YvYzsiz xarakter daşımasıdır. Vergi şYklindY dцvlYt bьdcYsinY keзirdiyi pulun mьqabilindY vergi цdYyicisi bilavasitY heз nY almır, yYni verginin цdYnilmYsi цhdYliyi birtYrYfli xarakter daşıyır. DцvlYt vergilYri yığarkYn, yığılan bu vergilYrin mьqabilindY цz ьzYrinY vergi цdYyicisi qarşısında heз bir цhdYlik gцtьrmьr. Eyni zamanda, vergilYri цdYmYklY vergi цdYyicisi hYr hansı bir YlavY sYlahiyyYt YldY etmir. Ancaq bu deyilYnlYr heз dY dar mYnada başa dьşьlmYmYlidir. Bu o demYk deyildir ki, vergi цdYyicisi цdYdiyi verginin mьqabilindY, ьmumiyyYtlY heз nY YldY etmir. Pulsuz tYhsil vY sYhiyyY xidmYti, hьquq-mьhafizY orqanlarının qanunзuluğu tYmin etmYsi vY s. mYhz цdYnilYn vergilYr hesabına hYyata keзirilir.

VergilYrin yeddinci YlamYti onların abstrakt цdYniş olmasıdır. VergilYr bьdcYyY keзirilYrkYn mYqsYdli tYyinat daşımırlar, yYni onların konkret olaraq hansı dцvlYt xYrclYrinin цdYnilmYsi ьзьn kцзьrьldьyь gцstYrilmir. DцvlYt bьdcYsinY daxil olan vYsaitlYr dцvlYtin bьtьn ehtiyaclarının цdYnilmYsi ьзьn nYzYrdY tutulur.