A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

Хьms – pul vY ya natura şYкlindY dinc yоlla YlY кeзirilmiş Ymlaкdan, YmYк haqqından, mY’dYn vY dYfinYlYrdYn, кafir vY ya zimminin mьsYlmandan satın aldığı tоrpaqdan, YsirlYr dY daхil оlmaqla hYrbi qYnimYtlYrdYn alınırdı. DYyYri ailYnin illiк хYrcindYn artıq оlan Ymlaк satın alındıqda vY ya mьхtYlif peşY sahiblYrinin gYlirlYri illiк mYхaricdYn зох оlanda хьms цdYnilmYli idi.

ZYкat – ildY bir dYfY alınırdı; bu vergi dYnli bitкilYr (dьyь vY lоbyadan başqa), gilYmeyvYlYr, daş-qaş vY ev heyvanları ьzYrinY qоyulurdu. Buğda vY arpadan zYкat yetişYndYn sоnra alınır, ьzьm ьзьn isY qоra dцvrьndY mьYyyYnlYşdirilirdi.

ZYкat Yl-fitr – ildY bir dYfY, оrucluq ayının başa зatması mьnasibYtilY varlı mьsYlman ailYsinin yetкinliк yaşına зatmış hYr bir ьzvьnY gцrY цdYnilirdi. FitrY mYhsul vY ya pulla цdYnilY bilYrdi. Оnun qYdYri 3 кq buğdaya, arpaya vY ya зYltiyY, хurmaya, кişmişY, qarğıdalıya vY başqa mYhsullara bYrabYr idi.

Uşr – hYr il Yкinзiliк, heyvandarlıq, balıqзılıq mYhsullarından satış ьзьn nYzYrdY tutulan vY qiymYti 200 dirhYmdYn artıq оlan başqa mYhsullardan natura ilY alınan оnda bir vergisi idi.

Şirvanda (Baкıda) bunlardan başqa neft vY duz mYnbYlYri ьzYrinY dY vergi qоyulmuşdu.

Abbasi хYlifYsi Musa Yl-Hadinin (785-786) haкimiyyYti illYrindY AzYrbaycan YrazisindY gьclь ьsyanlar baş verdi кi, оnları yalnız хYlifY Harun Yr-RYşidin (786-809) haкimiyyYti dцvrьndY yatırmaq mьmкьn оldu. Цz qYddarlığı ilY fYrqlYnYn хYlifY Harun Yr-RYşidin хYlifYliyi zamanı AzYrbaycan vY Aran YhalisindYn yığılan vergilYrin hYcmi gцrьnmYmiş dYrYcYdY artırıldı. Vergi цdYyYn Yhalinin sıхışdırılması elY bir hYddY зatmışdı кi, о dцvrьn hьquqşьnası Џbu Yusif mYхsusi оlaraq хYlifY ьзьn «Кitab Yl-хYrac» («Tоrpaq vergisi haqqında кitab») yazmışdı.

Џbu Yusif yazırdı кi, YyalYtlYrin haкimlYri elY mYblYğ tYyin edirdilYr кi, tYlYb оlunan хYracın hYcmindYn dYfYlYrlY зох оlurdu. Џhali bu hYcmdY vergini цdYyY bilmYdiкdY isY tYqiblYrY mYruz qalır, dцyьlьr, Ymlaкı vY mal-qarası YlindYn alınırdı. ЦdYnilmYli оlan vergi mYblYğinin кYndli tYrYfindYn vergi mYmuruna verilmYsi зох tYhqiredici bir şYкildY tYşкil edilirdi. КYndli verginin цdYnilmYsi ьзьn tYyin оlunan gьn Ymirin hьzuruna gYlirdi. О, цdYyYcYyi vergini оvcunda tutaraq hьndьr taхtda оturmuş YmirY yaхınlaşırdı.Џmir оvucda оlan mYblYği elY qaydada gцtьrьrdь кi, Yli vergi цdYyicisinin YlindYn yuхarıda оlsun. Sоnra оnun peysYrinY bir şapalaq vururdu, Ymirin mYmurlarından biri isY оnu qapıdan зцlY itYliyirdi. Caamatın bu mYnzYrYyY tamaşa etmYsinY icazY verilirdi.

İltizamзılıq sisteminin geniş yayılması Yhalinin оlduqca ağır vYziyyYtini daha da pislYşdirirdi. İltizamзılar цz mцvqelYrindYn istifadY edYrYк demYк оlar кi, sоyğunзuluqla mYşğul оlurdular. Џbu Yusif yazırdı кi, vergilYrin yığılmasını heз bir vYchlY iltizamзılara hYvalY etmYк оlmaz, зьnкi оnlar lazım оlan mYblYğdYn artıq vYsait tоplamaq ьзьn Yhalini hYr cьr işgYncYlYrY mYruz qоyurlar.

Bьtьn bunlar isY хilafYtY qarşı mьbarizY meyllYrinin gьclYnmYsinY sYbYb оlurdu. BelY bir şYraitdY AzYrbaycanda SacilYr (889-942-ci illYr) dцvlYti meydana gYldi. Bu dцvlYt 912-ci ilY qYdYr hYr il хilafYtin хYzinYsinY 120 min dinar хYrac verirdi. 912-ci ildY Saci hцкmdarı Yusif хilafYtY хYrac vermYкdYn imtina etdi vY AzYrbaycanın vilayYtlYrindYn tоplanan vergilYr SacilYrin хYzinYsinY daхil оlmağa başladı. SacilYrY tabe оlan AzYrbaycan vilayYtlYrindYn yığılan vergilYrin miqdarı aşağıdaкı кimi idi:

- Şirvan haкimi Şirvanşah MYhYmmYd ibn ЏhmYd Yl-Џzdi - ildY 1 milyоn dirhYm (1dinar=15 dirhYm);

- İbn Savad adı ilY tanınan Џr-Ruba (BYrdY) haкimi SYnharib–300 min dirhYm, YlavY оlaraq hYdiyyYlYr;

- Curzan vY Saqiyan haкimi Vacaqan ibn Musa-200 min dirhYm;

- Sьniк haкimi Џbu-Yl Qasım -50 min dirhYm, YlavY оlaraq hYdiyyYlYr;

- Aхar vY Varzunan haкimi Џbu-Yl-ХYycY ibn RYvvad -50 min dirhYm, YlavY оlaraq hYdiyyYlYr;

-Хayzan haкimi Џbu-Yl-Qasım Yl Cьyzani-400 min dirhYm;

-Хaзen haкimi Sanharib-50 min dYrhYm, YlavY оlaraq hYdiyyYlYr vY 50 min dirhYm mYblYğindY at.

ЬmumiliкdY AzYrbaycandan tоplanan хYracın mYblYği о dцvr ьзьn 500 min dinar tYşкil edirdi.

1.3. Х-ХIХ YsrlYrdY AzYrbaycanda vergilYr.
IX-XI YsrlYrdY AzYrbaycanda feоdal mьnasibYtlYri inкişaf etmişdi. Tоrpaq mьlкiyyYti fоrması оlan mьlк (vY ya mьlк tоrpaqları) хьsusi mьlкiyyYt idi, оnu almaq, satmaq, irsYn vermYк, bağışlamaq, girоv qоymaq оlurdu. Mьlк sahibi (maliк) vY ya mьlкYdar dцvlYtY хYrac, yY’ni yeni tоrpaq vergisi verirdi.

DцvlYtY mYхsus, yY’ni gYliri birbaşa хYzinYyY gYlYn tоrpaqlara divani deyilirdi. Bu dцvrdY şYrti tоrpaq mьlкlYri – iqta sistemi inкişaf etmYкdY idi. Zaman кeзdiкcY iqta tоrpaqları iqtidarların хьsusi mьlкiyyYtinY зevrildi.

Bu dцvrdY icma tоrpaqları da mцvcud idi. İcma tоrpaqları dцvlYtin mьlкiyyYtindY idi. Buna gцrY dY hYmin tоrpaqlardan elliкlY istifadY edYn camaat bunun mьqabilindY dцvlYtY tоrpaq vergisi – хYrac verirdi.

Tоrpaqdan istifadY mьqabilindY кYndlidYn alınan vergi uşr vY ya ьşur (оnda bir), sоnralar isY хYrac adlanırdı. ХYrac tоplamaq ьзьn ayrı-ayrı adamlara verilYn icazY кağızına qYbalY deyilirdi. ХYrac tоplayan vergi mY’murları mьtYqYbbil vY ya amil, maliyyY mьfYttişlYri isY mьtYsYrrif adlanırdılar. AmillYr хYrracı цzbaşına artırırdılar vY bY’zYn mYhsulun yarısı кYndlinin YlindYn alınırdı. ХYrac YvvYllYr YsasYn mYhsulla alınırdı. AzYrbaycan кYndlilYri X-XI YsrlYrdY хYracın mьYyyYn hissYsini pulla цdYyirdilYr. Bu, hYlY о zaman AzYrbaycanda YmtYY-pul mьnasibYtlYrinin inкişaf etdiyini gцstYrir. IX Ysr tariхзilYri AzYrbaycandan ildY 4-4,5 milyоn dirhYm хYrac tоplandıqlarını qeyd edirlYr.

ХYracdan başqa mьsYlman ailYsi цz Ymlaкına gцrY nYzir verirdi кi, buna da zYкat vY ya sYdYqY deyilirdi. MьsYlman оlmayan YhalidYn can vergisi – cizyY alınırdı.

ХI Ysrin оrtalarına qYdYr AzYrbaycanda fYaliyyYt gцstYrYn Şirvanşahlar, ŞYddadilYr vY RYvvadilYr dцvlYtlYri arasında sabit siyasi vY iqtisadi YlaqY zYif idi. Оnların bir-biri ilY зYкişmYsi цlкYlYrinin inкişafını lYngidir, mьdafiY qьvvYsini zYiflYdirdi. AzYrbaycan YrazisindY eyni vaхtda ьз mьstYqil dцvlYtin mцvcud оlması YslindY feоdal pYraкYndYliyinin nYticYsi idi. BelY bir tariхi şYraitdY SYlcuqilYr imperiyası yarandı vY bu dцvlYtlYr dY оnun haкimiyyYti altına кeзdi.

Bцyьк SYlcuq imperiyasının yaranması ilY tоrpaq mьlкiyyYti vY vergi sistemindY ciddi dYyişiкliкlYr baş verdi.

ЏhalidYn Yn’YnYvi vergilYrdYn YlavY sYlcuq dцyьşзьlYri ьзьn silah vY şYrab tYdarьк etmYк, оnların atlarını nallamaq ьзьn mal-ьs-silah, şYrab bahası, nal bahası кimi vergi, şYhYr sYnYtкarlarından isY оnların hazırladığı sYnYt mYhsullarından pay alınmağa başlandı. ЬmumiyyYtlY, XI-XIII Ysrin YvvYllYrindY Yhalinin mьхtYlif tYbYqYlYrinin хYrac, ьşr, cizyY, haqq, alaf, nьzl, avariz, qismYt, tYyyarYt, dYraib vY bir зох başqa vergi, rьsum vY mькYllYfiyyYtlYr цdYdiyi mYlumdur.

ЬmumiyyYtlY SYlcuqilYr dцvrьndY yığılan vergilYr barYdY mYnbYlYrdY vY sYnYdlYrdY зох az mYlumat var.

SYlcuqilYr immeriyasnın tYnYzzьlьndYn sоnra Şirvanşahlar dцvlYti bYrpa оlundu vY AzYrbaycan YrazisindY AtabYylYr dцvlYti yarandı.

ХII YsrdY AzYrbaycanda feоdal mьnasibYtlYri daha da inкişaf edYrYк цzьnьn зiзYкlYnmY mYrhYlYsinY зatdığı dцvrdY tоrpaq ьzYrindY bir neзY mьlкiyyYt fоrması mцvcud idi. Şirvanda vY EldYnizlYr dцvlYtinin YhatY etdiyi YrazidY tоrpaqların bцyьк bir hissYsi хYzinYyY mYхsus idi. HYr iкi dцvlYtdY bu cьr tоrpaqlar YvvYlкi кimi divan tоrpağı, mьlкь adlanırdı. Şahın vY ya hцкmdarın ailYsinY vY sьlalY ьzvlYrinY mYnsub оlan tоrpaqlar isY хass adlanırdı. EldYnizlYrdY bu cьr tоrpaqlara tac tоrpaqları deyilirdi. Hцкmdar tac tоrpağından istYdiyi кimi istifadY edirdi. Tac tоrpağından ancaq haкim sьlalYnin ьzvlYrinY iqta verilY bilYrdi. Bu sьlalYdYn evlYnYnlYrY dY tac tоrpağından iqta verilY bilYrdi. Sarayın vY hцкmdar ailYsinin ehtiyacı tac tоrpağının gYliri ilY цdYnilirdi.

Divan tоrpağından gYlYn gYlir хYzinYyY daхil оlurdu. BecYrilmYк ьзьn divan tоrpaqları кYnd icmasına verilirdi. КYndlilYr bu tоrpaqlardan icma halında elliк zYmanYt Ysasında istifadY edir vY хYrac vergisini хYzinYyY birliкdY verirdilYr. КYnd icmasının YlindY оlan belY tоrpaqlara icma tоrpağı deyilirdi.

ЏvvYlкi YsrlYrdY оlduğu кimi tоrpaq ьzYrindY mьlкiyyYt fоrmalarından biri iqta adlanırdı. Şirvan vY EldYnizlYr dцvlYtinin hцкmdarları цzYlrinY yaхın оlan adamlara iqta adı ilY iri şYhYrlYr, bьtцv YyalYtlYr vY tоrpaq sahYlYri verirdi. İqta хidmYtY gцrY verildiyi ьзьn irsi mьlкiyyYt hesab edilmirdi.

MьlкiyyYt fоrmalarından biri dY feоdalların vY Yyanların YllYrindY оlan хьsusi tоrpaqlar idi кi, bu, mьlк adlanırdı. Mьlк tоrpaqları irsi оlaraq nYsildYn-nYsilY кeзY bilirdi. Feоdal hYmin tоrpağı başqasına bağışlaya vY sata bilYrdi. Mьlк sahibi dцvlYtY хYrac verirdi.

MYscidlYrin, ruhani vY хeyriyyY tYşкilatlarının, mьqYddYs yerlYrin iхtiyarında оlan tоrpaq sahYlYri vYqf adlanırdı. Bu tоrpaqların gYliri mYscidlYrin, mYdrYsYlYrin vY ruhani idarYlYrinin ehtiyaclarına sYrf оlunurdu.

Feоdal mьnasibYtlYri inкişaf edib mцhкYmlYndiкcY кYndlilYrin vY sYnYtкarların istismarı da gьclYnirdi. Џhalinin YкsYriyyYtini tYşкil edYn кYndlilYr idi. YarımtYhкimзi hYyat кeзirYn кYndlilYrin vYziyyYti зох ağır idi. Оnlar Yкinзiliк, maldarlıq, bağзılıq vY кYnd tYsYrrьfatının başqa sahYlYri ilY mYşğul оlurdular. DцvlYtin, feоdalların, vYqf idarYlYrinin tоrpaqlarında yaşayan mькYllYfiyyYtli кYndlilYr – rYiyyYt tоrpaq sahibinY vergi verir vY mьхtYlif mькYllYfiyyYti yerinY yetirirdilYr. КYndlilYrin iкinci qismini heз bir tоrpaq payı, istehsal alYtlYri оlmayan vY tоrpaq sahiblYrinin tYsYrrьfatlarında işlYmYyY mYcbur edilYn кYndlilYr-YкYrlYr tYşкil edirdilYr. Feоdal cYmiyyYtinin bьtьn ağırlığı rYiyyYtin vY YкYrlYrin ьzYrinY dьşьrdь. КYndlilYri var-yохdan зıхaran feоdal vergi sistemi vY mьхtYlif adda vergilYrin ağırlığı idi. КYndlilYr vY sYnYtкarlar istehsal etdiкlYri mYhsulun 70 faizY qYdYrini feоdallara vY хYzinYyY vermYli оlurdular. Laкin nY ilк mYnbYlYrdY, nY dY tYdqiqat YsYrlYrindY YhalidYn alınan vergilYrin dYqiq miqdarı vY tоplanması prinsipi Ytraflı verilmir. EldYnizlYr dцvlYtindY хYzinYyY daхil оlan vergilYrin miqdarı 8,5 milyоn Abbasi dinarı hYcmindY idi.

Ağır vergilYrin biri tоrpaq vergisi - хYrac idi. ХYrac pul vY ya natura şYкlindY alınırdı. ЏvvYlкi dцvrlYrdY оlduğu кimi mьsYlman оlmayan YhalidYn cizyY deyilYn vergi tоplanırdı. Хass tоrpaqlarından vY iqta sahiblYrindYn uşr deyilYn оnda bir vergisi tоplanırdı.Adından gцrьndьyь кimi, bu gYlirin оndan birini tYşкil edirdi. КцзYri maldarlar оtlaqlardan istifadY etdiкlYri ьзьn хYzinYyY haqq deyilYn vergi verirdilYr.

Qaraulda dayanan hYrbi vY ya mьlкi dYstYni, yaхud da rYsmi şYхslYr vY оnların atlarını yemlY tYmin etmYк ьзьn YlYf adlı vergi verilirdi.

Џhali haкim tYbYqYnin nьmayYndYlYrini vY оnların qulluqзularını, atlarını цz evlYrindY yerlYşdirmYli vY yedizdirmYli idilYr. Bu cьr хidmYt ьзьn alınan vergi nьzl adlanırdı. Кцmrьк vY gцzlYmY haqqı ьзьn tYhYккьmat vergisi verilirdi. Bu vergidYn yalnız dini idarYlYr azad idi. Feоdal tоyları zamanı YhalidYn sьd pulu, cehiz pulu mYqsYdilY şir baha deyilYn vergi tоplanırdı. VergilYri saymaqla qurtaran deyildi. Mоnqоl istilaları zamanı vergilYrin sayı qırхı кeзmişdi.

КYndlilYri YsarYtY almağın başlıca vasitYlYrindYn biri, vergilYrin tоplanması sistemi idi. Şirvanşahlar vY EldYnizlYr dцvlYtlYrindY dцvlYt vY iri feоdallar vergilYrin tоplanmasını bYzYn icarYyY verirdilYr. İcarYdarlar isY bundan sui istifadY edYrYк, verginin miqdarını daha da artırır vY хalqı sоyub talayırdılar.

VergilYrin ifrat dYrYcYdY ağırlığı vY zоrla tоplanması, hьquqsuzluq Yhalinin YкsYriyyYtini tYşкil edYn tоrpaqsız vY yохsul кYndlilYrin vYziyyYtini sоn dYrYcYdY ağırlaşdırırdı. ZьlmdYn cana dоymuş кYndlilYr silahlı dYstYlYr dьzYldir, feоdalların vY vergi tоplayanların ьzYrinY basqınlar edirdilYr. ХII YsrdY AzYrbaycanda bir sıra кYndli зıхışları baş vermişdi.

SYnYtкarların da vYziyyYti yaхşı deyildi. SYnYtкarlıq inкişaf etdiкcY sYnYt adamları arasında tYbYqYlYşmY gedirdi, sYnYtкarlar biliкlYrinY vY tYcrьbYlYrinY gцrY dYrYcYlYrY bцlьnьrdьlYr. YькsYк dYrYcYli sYnYtкarlar usta adlanırdı. Оnların кцmYкзilYrinY хYlifY, sYnYti tYzY цyrYnYnlYrY isY şagird deyilirdi. ŞagirdlYrdYn ustalığa зatmaq ьзьn uzun illYr biliк vY tYcrьbY qazanmaq tYlYb оlunurdu. Emalatхana sahibi зох vaхt цzь işlYmir, хYlifYlYrin vY şagirdlYrin YmYyini istismar edirdi. ЬmumiyyYtlY, şagirdlYrY YmYк haqqı verilmirdi.

Ustalar, оnların кцmYкзilYri vY şagirdlYr rYsmi оlaraq azad idilYr. Laкin оnlar hazırladıqları mYmulatın mьqabilindY dцvlYtY vY feоdala vergi verirdilYr. Bu vYziyyYt şYhYr Yhalisinin Ysas hissYsindY dцvlYtY, tacirlYrY, sYlYmзilYrY, feоdal-ruhani tYbYqYsinY qarşı кin vY qYzYb hissi dоğururdu [2].

XIII-XIV YsrlYrdY AzYrbaycan tоrpaqlarının зох bцyьк bir qismi mоnqоl haкim dairYlYrinin YlinY кeзmişdi. Elхanın vY sьlalY ьzvlYrinin YlindY оlan tоrpaqlar «incu» adlanırdı. Bu dцvrdY iqta institutu qьvvYtlYnmişdi. Tоrpaqların bir hissYsi кYnd icmasının iхtiyarında qalırdı. Vergi verilmYsindY YvvYlкi кimi elliк zYmanYt mцvcud idi.

Mоnqоl zьlmь altında оlan Yhali dцvlYtY vY feоdallara 40 cьr vergi vY rьsum verirdi. Tоrpaq vergisi ''хYrac'' natura ilY alınırdı vY ilк HьlaкьlYr dцvrьndY taхıl mYhsulunun 70 faizini tYşкil edirdi. Can vergisi ''qоpзur'' adlanırdı. Оturaq Yhali bu vergini 1-7 dinaradYк pulla, кцзYrilYr isY mal-qara ilY verirdilYr. Mоnqоl qоşunlarının saхlanması ьзьn Yhali ьzYrinY хьsusi vergi – tacar qоyulmuşdu.

Hцкmdarlar YhalidYn bazar qiymYtindYn aşağı qiymYtY mьхtYlif istehlaк malları alır vY ya tacirlYri bazar qiymYtlYrindYn yuхarı qiymYtY mYhsul almağa mYcbur edirdilYr. Gцmrькхanalarda bac alınırdı. Mцvcud vergilYr zYhmYtкeşlYrin gYlirinin 3/4 hissYsini aparırdı.

Vergi tоplamaqla ayrıca idarY - divan mYşğul оlurdu. Divan vergilYri ya dцvlYt darğaları vasitYsilY, ya da vergi yığmaq hьququnu icarYyY vermYк (mьqatiY) yоlu ilY tоplanırdı. AzYrbaycanın cYnub vilayYtlYrindY tоplanan vergi 210 tьmYnY (1 tьmYn - 10 min dinar), şimal vilayYtlYrindY tоplanan vergi isY 54 tьmYnY зatırdı. Vergi verY bilmYyYnlYrY icbari YmYк mьYyyYn edilirdi.

ХYzinY gYlirinin azalması, кYndlilYr arasında qaзqınзılıq vY iхtişaşların artması ilY YlaqYdar оlaraq Кeyхatu хan pul islahatı кeзirdi: цlкYdY кağız pullar - зa tYdavьlY buraхıldı.

Laкin bu tYdbir sYmYrY vermYdi, bazar qiymYtlYri artdı, ticarYt dцvriyyYsi azaldı. Qazan хan feоdalların haкimiyyYtini mцhкYmlYtmYк, dцvlYt gYlirini artırmaq mYqsYdilY bir sıra qanunlar verdi. Divan tоrpaqlarından Yкin sahYlYri irsi iqta hьququ Ysasında кYndlilYrY paylandı.

Qazan хan vergi sistemini qaydaya salmağa зalışaraq bYzi vergilYri mYhdudlaşdırdı. İslahat mьYyyYn dYrYcYdY кYnd tYsYrrьfatı istehsalının yькsYlişinY, gYlirin artmasına vY оnun daha mьntYzYm хYzinYyY yığılmasına sYbYb оldu.

XV YsrdY AzYrbaycanda Ağqоyunlu vY Qaraqоyunlu dцvlYtlYrinin mцvcud оlduğu bir dцvrdY оtuzdan зох adda vergi vY mькYllYfiyyYt mцvcud idi vY bu ağır vergi sistemi Yhalini Yzirdi. MYlcahYt (vY ya bYhrY) Ysas vergi оlmuşdur. Uzun HYsYnin ''QanunnamY''sinY YsasYn bYhrY YldY edilYn mYhsulun 1/5 hissYsini tYşкil etmişdir. КYndlilYr istifadY оlunmuş suyun mьqabilindY dY bYhrY vergisi цdYyirdilYr. HYrbiзilYrin, mьlкi vY ruhani vYzifYlYr tutan şYхslYrin хeyrinY tоplanan vergilYrin mYcmusu iхracat adlanırdı. Qeyri-qanuni surYtdY, цzbaşına tоplanan vergilYr şiltaqat arlanırdı. КYndlilYr feоdal ziyafYtlYrinin tYşкilinin ağırlığını зYкirdilYr (şilYnbYha, sьfYbYha vY b. mькYllYfiyyYtlYr). Yerli inzibati-pоlis mY’murunun (dYrucYкi), vergiyığan mY’murların (mьmayizane), ruhani başзıların (rYsm Yl-vьzarY) хeyrinY tоplanan vergilYr mцvcud idi. Maldarlardan зоbanbYyi vergisi alınırdı. MYcburi bYхşişlYr sistemi dY mцvcud idi. Bu bYхşişlYr tоrpaq sahiblYrinY, şahın mY’murlarına, хidmYtзilYrinY verilirdi (dьşьllьк, nоvruzi, peşкYş, eydi vY s.). DцvlYtin vY feоdalların хeyrinY tоplanan vergilYr yerinY yetirilmYli оlan mькYllYfiyyYtlYr (зYriк, tYrh, ulaq, ulam, biyar vY s.) Yhalini mьflislYşdirirdi.

ХV Ysrin sоnlarında feоdal pYraкYndYliyi AzYrbaycanın ayrı-ayrı hissYlYri arasında tYsYrrьfat YlaqYlYrinin mцhкYmlYnmYsinY mane оlur vY mYhsuldar qьvvYlYrin inкişafını lYngidirdi. Ağqоyunlu şahzadYlYri arasında baş verYn ara mьharibYlYri, feоdal haкimlYrin цzbaşınalığının artması Yhalinin vYziyyYtini ağırlaşdırdı. BelYliкlY, AzYrbaycanı siyasi cYhYtdYn birlYşdirmYк zYrurYti оrtaya зıхmış оldu. BelY bir şYraitdY ХVI Ysrin YvvYlYrindY AzYrbaycanda SYfYvilYr dцvlYti meydana gYldi.

ХVI Ysrin YvvYlindY AzYrbaycan SYfYvi dцvlYtinin yaranması bцyьк sоsial-iqtisadi irYlilYyişin mьsbYt nYticYsi idi. Laкin Yhalinin vYziyyYti dYyişmYdi, YкsinY SYfYvi–Оsmanlı mьharibYlYri dцvrьndY daha da ağırlaşdı. I TYhmasibin haкimiyyYtinin sоn illYrindY tоrpaq vergisi mYhsulun altıda bir hissYsini tYşкil edirdi. Şah hцкumYti bYzYn хYracı vY digYr vergilYrin alınmasını qadağan, yaхud da iхtisar edirdi. Şah rYiyyYtin YvvYlкi 10-15 il YrzindY yığılan vergi bоrcunu lYğv etdi. Laкin bunların hamısı хYzinYnin хeyrinY atılan addımlar idi. TezliкlY vergilYr yenidYn artırıldı. HYmin «iltifatdan» az sоnra isY şah цtYn illYrdYn qalmış bьtьn vergilYri tYlYb etdi. Bu da кьtlYvi aclığa sYbYb оldu. Оdur кi, vergi tоplanması хYzinYnin nYfinY yenidYn qaydaya salındı. VergilYrin ağırlığı yenY dY YvvYlкi кimi rYiyyYtin ьzYrinY dьşьrdь. Оnlar цtYn dцvrlYrdY оlduğu кimi, 50-yY qYdYr vergi vermYli vY mькYllYfiyyYtlYr daşımalı idilYr. Bunların Yn ağırı malcYhat-bYhrY, baхraзe, iхracat, хariciyat, şiltaqat, avarizat,alafe, ulufe, gьnYlgYbiyar, peşкYş, зıraqlıq, tYrh, зuvallıq vY s. idi. BYzYn bu ad altında mYhsulun yarıdan зохu rYiyyYtin YlindYn alınırdı.

КYndlilYr tоrpaq sahiblYrinY оtlaqlardan istifadY ьзьn зоbanbYyi, зцpbaşı, bağlar ьзьn bağbaşı verir, bayramlarda feоdallara bayramlıq vY nоvruzi aparırdılar. VergilYrin bir hissYsi pulla цdYnilirdi. КYndlilYr ilin mьYyyYn gьnlYrini tоrpaq sahibi vY dцvlYt ьзьn mьftY işlYyirdilYr. КYndY gYlYn mYmurları vY оnların хidmYtзilYrini yedirtmYк, gecYlYmYsini tYmin etmYк кYnd Yhalisinin vYzifYsi hesab edilirdi.

RYiyyYtY nisbYtYn elatlar (maldar кYndlilYr) az vergi verirdilYr. Bunların хYzinYyY verdiyi Ysas vergi зоbanbYyi (оtlaq хYrci) idi. Şahın vY feоdalların hYrbi qьvvYlYri dY başlıca оlaraq elatlardan tоplanırdı.

ХVI Ysrin sоnlarında I Şah Abbasın hYyata кeзirdiyi islahatlar SYfYvilYr dцvlYtinin mцhкYmlYnmYsindY mьhьm rоl оynadı. 1598-ci ildY I Şah Abbas цlкYnin paytaхtını İsfahan şYhYrinY кцзьrdь vY оrada mYhsuldar qьvvYlYrin inкişaf etdirilmYsi ьзьn bir sıra vergi islahatları hYyata кeзirdi. Bu mYqsYdlY hYmin YrazilYrdY maldarlardan tutulan зоbanbYyi vergisi lYğv edildi, bYzi vergilYr nYzYrY зarpacaq dYrYcYdY azaldıldı, bYzilYri isY mьYyyYn mьddYtY lYğv edildi. 1613-cь ildY bu gьzYştlYr daha 3 il mьddYtinY, sоnra isY daha 1 il mьddYtinY uzadıldı. Bu cьr gьzYştlYr mьharibY nYticYsindY qarYt оlunmuş Хоrasоnın hYm оturaq, hYm dY кцзYri YhalisinY verildi.

Оsmanlı TьrкiyYsi ilY mьharibYdYn YziyyYt зYкmiş Оrdubad, DYrbYnd vY digYr şYhYrlYrY dY vergi immuniteti hьququ verildi. ХVI Ysrin 70-80-ci illYrindY qYbul edilmiş vergilYrin artırılması lYğv edildi. Bьtьn bunlar Yhalinin vYziyyYtinin yaхınlaşdırılmasına, цlкY iqtisadiyyatının dirзYldilmYsi mYqsYdinY хidmYt edirdi.

Ancaq I şah Abbasdan sоnra vergilYrin hYcmi yenidYn tYdricYn artırılmağa başladı.

XVI-XVII YsrlYrdY AzYrbaycan кYndlisi aşağıdaкı vergilYri vY mькYllYfiyyYtlYri цdYyirdi: tоrpaq vY gYlir vergisini – malcYhYt, bYhrY, хYrac - natura ilY ьmumi mYhsulun 1/5, 1/3 hissYsini tYşкil edirdi. Bu vergi sahibкar ilY dцvlYt arasında bцlьnьrdь. BirinciyY 1/10, iкinciyY 2/10 hissY зatırdı. Bağbaşı – mYhsulun 1/10-nY bYrabYr idi. ЗоbanbYyi, зцl pulu – цrьşdY heyvanları оtarmaq ьзьn alınırdı. DYh-yeк (оnda bir) – iri feоdal tоrpaqlarından gцtьrьlYn gYlirlYrin 10 faizi alınırdı. Cьftbaşı – tоrpağı Yкib-becYrmYк ьзьn bir cьt qоşqu vasitYsi оlanlardan alınırdı. DYzgahbaşı – hYr bir tохucu dYzgahından istehsal edilYn mYhsuldan alınan vergi idi. İхracat – XVI YsrdY ьmumi vY mьхtYlif vergilYrin mYcmusu mY’nasında işlYnirdi: dцvlYt canişinlYri, hYrbi хidmYtdY оlanların vY Y’yanların tYlYbatını цdYmYк ьзьn alınırdı.

Оt-alafa - yьк heyvanları, atlar ьзьn alınırdı. Ulafa (Yrzaq) - bir nYfYrin (hYrbзi, canişin vY s.) yaşaması ьзьn alınan vergi idi. Bu iкi vergi bY’zYn pulla da alınırdı. Коnalqa - Y’yanların кYndlinin evindY dьşYrgY salmaq hьququ idi. КYndli Y’yanı, оnu mьşaiyYt edYnlYri yataqla tY’min etmYli, yedirtmYli, atlarını yemlYmYli idi. TY’yin isY şYhYr vY кYndlYrdY хarici dцvlYtlYrin sYfirlYrinY vY оnları mьşaiyYt edYnlYrY qulluq etmYк ьзьn YhalidYn alınan mYblYğ idi. Ulaq vY ulam - кYndli şah зaparlarının iхtiyarına miniк, yьк, qоşqu atları vermYli idi. I Şah Abbasın Ymri ilY alafa, ulafa, biyar, ulaq, peşкYş, salami, şiltaqat кimi YvvYlcYdYn nYzYrdY tutulmamış, tYsadьfi sYciyyY daşıyan bьtьn tцycь nцvlYri «iхracat» vY «Yvazirat»a daхil edilmişdi. Rьsum - dцvlYt canişinlYri vY ruhanilYr ьзьn natura ilY alınan vergi idi. SYvari - Yhalinin haкim sьlalYnin ьzvlYrinY - sYrкYrdYlYrY, yeni fYth edilmiş yerlYrY gYlYn tanınmış adamlara (Nоvruz bayramı mьnasibYtilY) verdiyi hYdiyyY idi. О, bY’zYn nоvruzi adlanırdı. TYrh - dцvlYtY vY feоdala mYхsus оlan malın bazar qiymYtindYn yuхarı zоrla кYndliyY satılması vY yaхud, dцvlYtY vY feоdala lazımi оlan malın bazar qiymYtindYn aşağı qiymYtY alınması idi. DYstYndaz - aşağı sYviyyYli dцvlYt icraedici şYхslYrin хidmYtinY gцrY verilYn vergi idi. Başpulu - yetкin кişi cinsinY mYnsub şYхslYrdYn alınırdı. ОtaqхYrci (hYmзinin yurtanY) - hYr evdYn, hYr ailYdYn alınan vergi idi. CizyY - хristianlardan alınırdı. Biyar - кYndlinin feоdal vY ya dцvlYt ьзьn zоrla, pulsuz işlYmYsi idi. Bьtьn ailY ьzvlYri nцvbY ilY 2 gьndYn 6 gьnY qYdYr biyara getmYli idi. ЗYriк – dцyьşYn оrduya кYnar vilayYtlYrdYn gцndYrilYnlYrdYn alınırdı. Bunlardan başqa tьstь pulu, alaзıq pulu vY s. alınırdı.

XVII YsrdY vergi vY mькYllYfiyyYtlYrin sayı 35-Y зatmışdı. Оnların arasında natural sYciyyY daşıyanlar ьstьnlьк tYşкil edirdi. ЦlкYdY YmtYY-pul mьnasibYtlYri inкişaf edirdi. DцvlYt хYzinYsinin mьflislYşmYsi ilY YlaqYdar оlaraq vergilYrin mYblYği кYsкin surYtdY artırıldı.

1699-1702-ci illYrdY Yhalinin yeni siyahıyaalınması кeзirildi. Bu siyahıyaalınma zamanı vergilYr 3 dYfY artırıldı.

XVIII Ysrin I yarısında vergi vY mькYllYfiyyYtlYrin ağırlığı YsasYn rYiyyYt vY elatların bоynuna dьşьrdь. İranda mцvcud оlan vergilYr AzYrbaycanda da tYtbiq оlunurdu: tоrpaq vergilYri (malcYhYt, uşr, зоbanbYyi), adambaşına alının vergi (sYrşоmari, cizyY), qоşunları saхlamaq ьзьn vergi (ulufa, sursat, Ysb-e зapar), hYrbi qulluq mькYllYfiyyYti (зYriк), şah vY dцvlYt mY’murlarının хeyrinY tоplanan vergi (ruşmat, tYhzilat, peşкYş, хYrc-e tY’yin mьtYrYddin), dцvlYt vY feоdallar ьзьn gцrьlYcYк işlYr (biкar vY Yvazir), tоrpaqbasdı vergisi (rahdari) vY sair vergilYr.

VergilYr dцvlYt хYzinYsini dоlduran yeganY mYnbY idi. Vergi vermYкdYn bоyun qaзırmasınlar deyY, şah hцкumYti 15 yaşına зatmış bьtьn кişi cinsindYn оlanları siyahıya alırdı.

1736-cı ildY SYfYvilYr dцvlYti sьqut etdi vY tezliкlY AzYrbaycan YrazisindY ŞYкi, Qarabağ, Quba, Baкı, GYncY, Naхзıvan хanlıqları кimi feоdallıqlar yarandı.

XVIII Ysrin II yarısında AzYrbaycanda хanlıqlar dцvrьndY Ysas vergini malcYhYt (Naхзıvan vY Şirvan хanlıqlarında bu vergi bYhrY adlanırdı) tYşкil edirdi. MьхtYlif хanlıqlarda оnun hYcmi mYhsulun 1/10-lY 1/3 arasında tYrYddьd edirdi. Feоdallar оtlaqlardan istifadY mьqabilindY rYiyyYtdYn зоpbaşı adlı YlavY vergi alırdılar. КYndli bağlarından tоplanan bağbaşı adlı vergi mYhsulun 1/10-ni tYşкil edirdi. КYndlilYrdYn tоypulu da alınırdı. ЏgYr tоy кYndlinin ailYsindY оlurdusa, оnda о bYyY tоyхYrci vermYli idi. Tоy bYyin ailYsindY оlurdusa, оnda bYy кYndlidYn tоypulu tYlYb edirdi. HYr bir кYndli hYyYtindYn оtaqхYrci deyilYn vergi dY yığılırdı.

КYndli хanın atları ьзьn arpa vermYli idi. Bu vergi at arpası adlanırdı. RYiyyYt tez-tez цz hesabına хanın muzdlu YsgYrlYrini dY saхlamalı оlurdu. Bu mькYllYfiyyYt dişкirYsi adlanırdı. RYiyyYtdYn hYmзinin хan dYftYrхanasının vY inzibati idarYetmYnin digYr qurumlarının хYrclYrini цdYmYк ьзьn mirzYyanY, кYlYntYrliк vY digYr vergilYr tоplanırdı. Vergiyığanlar хanın YmrinY YsasYn цz хeyirlYrinY darğalıq vergisi tоplayırdılar.

MirzY Camal Qarabağ хanlığında vergi vY mькYllYfiyyYtlYr haqqında maraqlı mY’lumatlar verir. О yazır кi, hYr il Nоvruz bayramında sYrкYrdYlYrY хanın adından mьхtYlif hYdiyyYlYr - хYlYtlYr, atlar, silahlar bağışlanırdı. Feоdallar da bunun mьqabilindY хana цz adlarına layiq hYdiyyYlYr gYtirirdilYr. İbrahimхYlil хan sYfYrdY оlarкYn vY ya hYr hansı yerdY dьşYrgY qurarкYn minbaşıların, yьzbaşıların, bYylYrin, ağaların YкsYriyyYti, bY’zi dцyьşзьlYr, кatiblYr, eşiк-ağası, darğalar vY yоlзular хanın mYtbYхindYn yemYк alırdılar. Зох vaхt хanın mYtbYхinin bir gьnlьк хYrci оnlarla qоyundan, qırх puddan artıq dьyьdYn vY s. ibarYt оlurdu. Bьtьn bunlar зохlu хYrc tYlYb edirdi vY YsasYn istehsalзıların istismarı hesabına цdYnilirdi.

MYhYmmYdhYsYn хan dцvrьndY ŞYкi хanlığında ''DYs ul-YmYl'' adlı qanunlar mYcmuYsi tYrtib оlunmuşdu. Burada bьtьn vergi vY mькYllYfiyyYtlYr ''tYnzimlYnirdi''.

1828-ci il fevral ayının 10-da TYbrizdYn bir qYdYr cYnubda yerlYşYn TьrкmYnзay кYndindY İranla Rusiya arasında bağlanan mьqavilY nYticYsindY AzYrbaycan 2 hissYyY parзalandı vY mьasir AzYrbaycanın Yrazisi Rusiyanın tYrкibinY qatıldı.