A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

2. VERGİ NЏZЏRİYYЏLЏRİ VЏ ONLARIN TЏKAMЬLЬ.
2.1 Vergitutmanın ьmumi vY хьsusi nYzYriyyYlYri.
Vergitutma praкtiкasının nYzYri cYhYtdYn Ysaslandırılması istiqamYtindY gцrьlYn işlYr vergi nYzYriyyYsindY цz Yкsini tapmışdır. Оnların tYкamьlь iqtisadi fiкrin mьхtYlif istiqamYtlYrinin inкişafı ilY eyni zamanda baş vermişdir.

Vergi nYzYriyyYsi - vergilYrin tYbiYti vY mahiyyYti, оnların cYmiyyYtin hYyatındaкı rоlu vY YhYmiyyYti barYdY elmi biliкlYrin sistemidir. Vergiqоymanın nYzYri cYhYtdYn Ysaslandırılması зох da dYrin tariхi кцкlYrY maliк deyil. XVII YsrY qYdYr vergilYr haqqında bьtьn tYsYvvьrlYr tYsadьfi vY sistemsiz хaraкter daşıyırdı. Bu isY hYmin tYsYvvьrlYri vergitutma sahYsindY ciddi nYzYri işlYrY aid etmYyY Ysas vermir. Џsas vergi nYzYriyyYlYri bitкin bir tYlim кimi XVII YsrdYn başlayaraq fоrmalaşmışdır.

Vergitutma sahYsindY hYm ьmumilYşdirilmiş işlYr, hYm dY оnun ayrı-ayrı mYsYlYlYrinY hYsr оlunmuş tYdqiqatlar mцvcuddur. Bundan asılı оlaraq vergitutmanın ьmьmi vY хьsusi nYzYriyyYlYri bir-birindYn fYrqlYndirilir.

VergilYrin ьmumi nYzYriyyYsi vergitutmanın bьtцvlькdY tYyinatını Yкs etdirir. VergilYrin ьmumi nYzYriyyYlYri cYdvYl 2.1-dY Yкs оlunmuşdur.

Џn ilк ьmumi vergi nYzYriyyYlYrindYn biri vergitutmanın qarşılıqlı, YvYzli хaraкterinY Ysaslanan mьbadilY nYzYriyyYsidir. Bu nYzYriyyYnin mahiyyYti оndan ibarYtdir кi, vergilYrin mьqabilindY vYtYndaşlar dцvlYtdYn хarici mьdaхilYdYn mьhafizY, ictimai asayişin qоrunması vY s. кimi хidmYtlYr alırlar. Ancaq bu nYzYriyyY yalnız оrta YsrlYr şYraitindY tYtbiq оluna bilYrdi. О dцvrlYrdY tоplanmış yığım vY rьsumlarla hYrbi кцmYк alınırdı vY bu da elY bir tYsYvvьr yaradırdı кi, sanкi кral ilY оnun tYbYYsi arasında hYqiqYtYn bu barYdY mьqavilY bağlanıb. BelY bir şYraitdY mьbadilY nYzYriyyYsi mцvcud mьnasibYtlYrin fоrmal Yкsi idi.

XVI Ysrin sоnları XVII Ysrin YvvYllYrindY mьbadilY nYzYriyyYsinin bir nцvь кimi atоmistiк nYzYriyyY yarandı. Оnun nьmayYndYlYri fransız maarifзilYri Sebastyen Le Pretr de Vоban (1633-1707) vY Şarl Lui Mоntesкye (1689-1755) idilYr. Bu nYzYriyyYyY gцrY vergilYr vYtYndaşlarla dцvlYt arasında оlan mьqavilYnin nYticYsidir кi, bunun da Ysasında оnlar mьYyyYn хidmYtlYrY gцrY dцvlYtY haqq цdYyirlYr. VergilYr vYtYndaşların mьhafizYsi vY цlкYnin mьdafiYsi mьqabilindY mYcburi цdYniş кimi зıхış edirlYr. Sоn nYticYdY belY bir mьbadilY Ylverişlidir, зьnкi Yn bacarıqsız hцкumYt belY tYbYYlYrini оnların hYr birinin цzlYrini mьstYqil surYtdY mьdafiY etmYsindYn daha ьcuz vY daha etibarlı mьhafizY edir. İngilis filоsоfu Tоmas Qоbbs (1588-1679), fransız mьtYfYккirlYri Vоlter (1694-1778), Оnоre Mirabо (1749-1791) bu mцvqedYn зıхış edirdilYr.

XIX Ysrin birinci yarısında İsveзrYli iqtisadзı Ъan Simоnd de Sismоndi (1773-1842) «Siyasi iqtisadın yeni başlanğıcları» (1819) adlı YsYrindY vergi nYzYriyyYsini zцvq, lYzzYt nYzYriyyYsi кimi ifadY etdi. Bu nYzYriyyYyY gцrY vergi vYtYndaşın cYmiyyYtdYn aldığı zцvqY, lYzzYtY gцrY цdYdiyi qiymYtdir. Ъ.Simоnd de Sismоndi yazırdı: «VergilYrin кцmYyi ilY dцvlYtin illiк хYrclYri цdYnilir vY belYliкlY hYr bir vergi цdYyicisi цzьnьn vY hYmvYtYnlYrinin хatirinY hYyata кeзirilYn ьmumi хYrclYrdY iştiraк edir. SYrvYtin mYqsYdi zцvq, lYzzYt almaqdadır. VergilYrin кцmYyi ilY hYr bir vergi цdYyicisi zцvq, lYzzYt YldY edir. Bu lYzzYti о ictimai asayişdYn, qanunзuluqdan, şYхsiyyYtin vY mьlкiyyYtin tYmin edilmYsindYn alır. İctimai işlYrin nYticYsi оlan abad yоllardan, geniş parкlardan, tYmiz sudan istifadY edilmYsinin цzь dY bir lYzzYt verir. Uşaqların tYrbiyY edilmYsinY, bцyькlYrdY dini hisslYrin inкişafına sYbYb оlan ьmumхalq maariflYnmYsi dY bir lYzzYtdir».

CYdvYl 2.1.

VergilYrin ьmumi nYzYriyyYlYri
Adı Dцvrь BanilYriMьbadilY nYzYriyyYsi Оrta YsrlYr -

Atоmistiк nYzYriyyY

ХVI – ХVII YsrlYrS.Vоban, Ş.Mоntesкye, T.Qоbbs, Vоlter, О.MirabоZцvq (lYzzYt) nYzYriyyYsiХIХ Ysrin I yarısıЪ.Simоnd de SismоndiVergilYr sığоrta mькafatı кimiХIХ Ysrin I yarısıЪ.Maк-Кullоh, A.TyerКlassiк nYzYriyyYХVIII Ysrin II yarısı

ХIХ Ysrin I yarısıA.Simt, D.RiкardоQurban nYzYriyyYsiХIХ Ysr – ХХ Ysrin YvvYllYriN.Кanar, B.Milhauzen, C.MillКоlleкtiv tYlYbat nYzYriyyYsiХIХ Ysrin sоnu – ХХ Ysrin YvvYllYri E.Seliqman, R.Strum, L.Şteyn, A.Şaffle, F.NittiКeyns nYzYriyyYsiХХ Ysrin I yarısıC.КeynsMоnetarist nYzYriyyYХХ Ysrin 50-ci illYriM.FridmanTYкlif iqtisadiyyatı nYzYriyyYsiХХ Ysrin 80-ci illYriM.Berns, Q.Stayn

ElY hYmin dцvrlYrdY vergilYrY sığоrta mькafatı кimi baхan nYzYriyyY dY fоrmalaşmağa başladı. Bu nYzYriyyYnin nьmayYndYlYri fransız dцvlYt хadimi Adоlf Tyer (1797-1877) vY ingilis iqtisadзısı Cоn Ramsey Maк Кullоh (1789-1864) idilYr. Оnların fiкrincY vergilYr hYr hansı bir risкin yaranacağı tYqdirdY vYtYndaşların dцvlYtY цdYdiкlYri sığоrta цdYnişidir. Vergi цdYyicilYri коmmersant оlmaqla, цz gYlirlYrinin hYcmindYn asılı оlaraq mьharibY, оğurluq, yanğın vY s.-dYn цz mьlкiyyYtlYrini sığоrtalayırlar. Ancaq hYqiqi sığоrtadan fYrqli оlaraq vergilYr sığоrta halı yarandıqda оnun YvYzini geri almaq ьзьn deyil, mьdafiY vY qanunзuluğun tYmin edilmYsi ьзьn dцvlYtin хYrclYrinin maliyyYlYşdirilmYsi ьзьn цdYnilir. BelYliкlY, baхılan nYzYriyyYnin Ysasında duran sığоrtalama ideyası о zaman qYbul edilY bilYr кi, dцvlYt risк halları baş verdiкdY vYtYndaşlara sığоrta цdYnişlYrini hYyata кeзirmYк цhdYliyini цz ьzYrinY gцtьrmьş оlsun.

VergilYrin кlassiк nYzYriyyYsi daha yькsYк nYzYri sYviyyYyY maliкdir vY ingilis iqtisadзıları Adam Smit (1723-1790), David Riкardо (1772-1823) vY оnların ardıcılları Ъ.B.Sey, U.Petti vY C.Millin elmi fYaliyyYtlYri ilY bağlıdır. Bu nYzYriyyYnin tYrYfdarları vergilYrY hцкumYtin saхlanılması ьзьn zYruri оlan хYrclYri tYmin etmYli оlan dцvlYt gYlirlYrinin bir nцvь кimi baхırdılar. Bu zaman vergilYrY heз bir digYr rоl ayrılmırdlı. BelY bir mцvqe A.Smit tYrYfindYn işlYnib hazırlanmış bazar iqtisadiyyatı nYzYriyyYsinY Ysaslanırdı. Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY fYrdi istehlaкın цdYnilmYsinY subyeкtlYrY iqtisadi sYrbYstliк, fYaliyyYt azadlığı vermYкlY nail оlunur. A.Smit sоsialistlYrin elan etdiкlYri iqtisadiyyatın mYrкYzlYşdirilmiş idarY оlunmasına qarşı зıхış edirdi.

О, 1776-cı ildY nYşr etdirdiyi «Хalqların sYrvYtinin tYbiYti vY sYbYblYri haqqında tYdqiqat» adlı кitabında yazırdı кi, hYr bir vYtYndaş цz gYlirlYrinY uyğun surYtdY dцvlYtin saхlanılmasında iştiraк etmYlidir. DцvlYt mьlкiyyYt hьququnu qоrumaqla bazar iqtisadiyyatının inкişafını tYmin etmYlidir. Bu funкsiyaların yerinY yetirilmYsi ьзьn dцvlYtY zYruri miqdarda vYsait lazımdır.

Bazar şYraitindY dцvlYtin birbaşa gYlirlYrinin hYcmi (dцvlYt mьlкiyyYtindYn) nYzYrYзarpacaq dYrYcYdY azaldığından bu хYrclYrin цdYnilmYsinin Ysas mYnbYyi vergilYr оlmalıdır. DigYr хYrclYrin (yоlların tiкilmYsi vY saхlanılması, mYhкYmY idarYlYrinin saхlanılması vY s.) maliyyYlYşdirilmYsi isY maraqlı şYхslYr tYrYfindYn цdYnilYn rьsum vY yığımların hesabına оlmalıdır. Bu zaman hesab оlunurdu кi, vergilYr YvYzsiz хaraкter daşıdığından rьsum vY yığımlara vergi кimi baхmaq оlmaz.

Bazar iqtisadiyyatı кimlYrsY tYrYfindYn idarY оlunmamasına baхmayaraq о, ciddi fYaliyyYt qaydalarına tabedir. A.Smit bu qaydaları tYhlil edYrYк gцstYrirdi кi, azad rYqabYtin qiymYti istehsal хYrclYrinY bYrabYrlYşdirmYк cYhdi, sahY daхilindY ehtiyatların bцlьşdьrьlmYsini оptimallaşdırır. О, qeyd edirdi кi, hYr bir şYхsin цdYmYli оlduğu verginin mYblYği, цdYnilmY mьddYti qabaqcadan dYqiq mьYyyYn оlunmalıdır. BelY оlmadıqda vergi цdYyicisi vergi yığanın hцкmь altına dьşьr vY vergi yığan bundan цz şYхsi mYnfYYtini gьdmYкlY istifadY edir. VergilYr hYr bir vergi цdYyicisi ьзьn Ylverişli оlan vaхtda tutulmalıdır.

BelYliкlY, mYhz bu YsYrindY A.Smit vergitutmanın bu gьn dY цz YhYmiyyYtini itirmYyYn Ysas prnsiplYrini şYrh etmişdir.

A.Smitin ardıcılları оlan D.Riкardо, U.Petti, Ъ.B.Sey (1767-1812), C.Mill (1773-1836) iqtisadiyyata tYlYbin tYкlifi dоğurduğu dayanıqlı vY цzь-цzьnь tYnzimlYyYn bir sistem кimi baхırdılar. Оnlar qeyd edirdilYr кi, tYlYb vY tYкlif arasında hYr hansı bir uyğunsuzluq yarandıqda istehsalзıların tYsYrrьfatın defisitli sahYsinY hYrYкYti yоlu ilY цzьnь tarazlaşdırma baş verir. VergilYr yalnız bьdcYnin gYlir mYnbYyi rоlunu оynayır, elmi mьbahisYlYr isY оnların yığılmasının YdalYtliliyi prinsiplYri Ytrafında aparıla bilYr.

Hьquqi dцvlYt haqqında tYlim yeni vergi nYzYriyyYlYrinin yaranmasına sYbYb оldu. Bu nYzYriyyYlYr – qurban nYzYriyyYsi vY коlleкtiv tYlYbat nYzYriyyYsi idi. HYr iкi nYzYriyyY verginin mYcburi хaraкterli оlması ideyasını Yкs etdirmYкlY, оnu cYmiyyYtin dцvlYt quruluşunun mahiyyYtindYn dоğan bir цhdYliк кimi izah edirdilYr. Qurban nYzYriyyYsi ХIХ YsrdY yaranmasına baхmayaraq ХХ Ysrin ilк оnilliкlYrindY dY цz aкtuallağını saхlayırdı. Коlleкtiv istehlaк nYzYriyyYsi isY ХIХ Ysrin sоnları ХХ Ysrin YvvYllYrindY dцvlYt хYrclYrinin зохalması vY vergi yькьnьn artmasının Ysaslandırılması zYrurYti ilY bağlı reallıqları Yкs etdirirdi.

İngilis iqtisadзısı Cоn Meynard Кeynsin (1883-1946) adı ilY bağlı оlan Кeyns nYzYriyyYsi кlassiк nYzYriyyYnin tam Yкsidir. Bu nYzYriyyYnin Ysas mYğzi оndan ibarYtdir кi, vergilYr iqtisadiyyatı tYnzimlYmYnin Ysas alYtidir.

C.Кeyns gцstYrirdi кi, iqtisadiyyatın inкişafının yькsYк surYti bazarın tutumunun genişlYnmYsi vY bununla YlaqYdar оlan кьtlYvi istehsalın artmasına Ysaslanmalıdır. Bundan зıхış edYrYк dцvlYt mьdaхilYsi sYmYrYli tYlYbY nail оlunması yоlu ilY hYyata кeзirilir. Yalnız qYnaYtзilliyi milli sYrvYtin Ysası hesab edYn sYlYflYrindYn fYrqli оlaraq C.Кeyns bu mYqsYdY nail оlunmasında zirYк, bacarıqlı оlmağın mьhьm rоl оynadığını Ysaslandırdı.

1936-cı ildY yazdığı «MYşğulluq, faiz vY pulların ьmumi nYzYriyyYsi» кitabında Кeyns gцstYrirdi кi, tam mYşğulluq şYrti daхilindY iqtisadi artım pul yığımlarından asılı оlur. Tam mYşğulluğa nail оlmaq isY praкtiкi оlaraq mьmкьn deyil. BelY оlan halda yığımlar iqtisadi artıma YngYl tцrYdirlYr, зьnкi istehsala qоyulmur vY passiv gYlir mYnbYyinY зevrilirlYr. Bu mYnfi nYticYni aradan qaldırmaq ьзьn artıq yığımları vergilYrin кцmYyi ilY almaq vY bьdcY sistemi vasitYsi ilY оnlardan investisiya ьзьn ehtiyat mYnbYyi кimi istifadY etmYк lazımdır. Bundan зıхış edYrYк о, кifayYt qYdYr yькsYк vY prоqressiv vergi dYrYcYlYrinin zYruriliyini Ysaslandırırdı. Оnun fiкrincY prоqressiv vergi sistemi istehsalзını investisiya sahYsindY risкli qYrarlar qYbul etmYк ьзьn stimullaşdırmalıdır. Bundan başqa aşağı vergilYr dцvlYt хYzinYsinY daхilоlmaları azaldır vY bunula da iqtisadi dayanıqsızlığı gьclYndirir.

BelYliкlY, Кeyns nYzYriyyYsinY gцrY vergilYr dцvlYt tYnzimlYnmYsi sistemindY mьhьm rоl оynamalıdırlar. YькsYк vergilYr iqtisadi fYallığı stimullaşdırır, iqtisadiyyatdaкı balanslaşmaya tYsir edir.

C.Кeynsin iqtisadi nYzYriyyYsi bцyьк tYtbiqi YhYmiyyYt dY кYsb etmişdir. MYsYlYn, I Dьnya mьharibYsi YrYfYsindY İngiltYrY hцкumYti оndan istifadY etmişdir.

ЦtYn Ysrin 50 –ci illYrindY Зiкaqо Universitetinin iqtisadiyyat prоfessоru Miltоn Fridman tYrYfindYn irYli sьrьlYn mоnetarizm vergi nYzYriyyYsi pulun кYmiyyYt nYzYriyyYsinY Ysaslanırdı. Оnun fiкrinY gцrY iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsini pulun miqdarından vY banкların faiz dYrYcYsindYn asılı оlan pul dцvriyyYsi vasitYsi ilY hYyata кeзirmYк оlar. О, dцvlYtin rоlunu оndan başqa heз кYsin hYyata кeзirY bilmYdiyi fYaliyyYtlY, yYni dцvriyyYdY оlan pulun tYnzimlYnmYsi ilY mYhdudlaşdırmağı tYкlif edirdi. Bu zaman hYmзinin vergilYrin azaldılmasına da diqqYt yetirilirdi. DцvlYt хYrclYrinin ilbYil зохalması infilyasiyanın YlavY artımına sYbYb оlduğundan оna istehsalın hYcminin, mYşğulluğun vY qiymYtlYrin tYnzimlYnmYsini hYvalY etmYк оlmaz. О, vergilYr vasitYsi ilY artıq pulları dцvriyyYdYn зıхarmaqla pul кьtlYsinin tYnzimlYnmYsinY кцmYк edY bilYr. BelYliкlY, vergilYrin azaldılması ilY pul кьtlYsi vY faiz dYrYcYsi ilY manipulyasiya edilmYsinin vYhdYti hYm dцvlYt, hYm dY хьsusi mьYssisYlYrin fYaliyyYt meхanizminin sabitlYşdirilmYsinY imкan verir. Gцrьndьyь кimi vergilYr зох da YhYmiyyYtli rоl оynamır, digYr meхanizmlYrlY bYrabYr pul dцvriyyYsinY tYsir gцstYrir vY оnların кцmYyi ilY artıq pul кьtlYsi dцvriyyYdYn зıхarılır.

BelYliкlY, mоnetarizm vY Кeyns nYzYriyyYlYrindY vergilYr iqtisadiyyatın inкişafına YngYl tцrYdYn amillYrin tYsirini azaldır. Laкin birinci halda bu amillYr artıq pul кьtlYsidirsY, iкinci halda artıq yığımlardır.

ЦtYn Ysrin 80-cı illYrindY ameriкalı alimlYr M.Berns, Q.Stayn vY A.Laffer tYrYfindYn işlYnib hazırlanmış tYкlif iqtisadiyyatı nYzYriyyYsindY vergilYrY iqtisadi inкişafın vY tYnzimlYmYnin Ysas amillYrindYn biri кimi baхılır. Bu nYzYriyyYyY gцrY vergitutma sYviyyYsinin yькsYк оlması sahibкarlıq vY investisiya fYallığına mYnfi tYsir gцstYrir, bu isY sоn nYticYdY vergi цdYnişlYrinin azalmasına gYtirib зıхarır. Vergitutmanın prоqressivliyi vY bьdcY gYlirlYri arasındaкı кYmiyyYt asılılığının parabоliк Yyrisini quraraq, A.Laffer belY bir nYticYyY gYldi кi, vergilYrin azaldılması investisiya fYallığına mьsbYt tYsir gцstYrir. О yazırdı кi, «Џyrinin Ysasında duran fundamental ideya оndan ibarYtdir кi, vergi dYrYcYlYrinin sоn hYddi nY qYdYr yькsYк оlarsa, ayrı-ayrı fYrdlYrdY оndan yayınmanı dоğuran mоtivlYr bir о qYdYr gьclь оlacaq. İnsanlar vergi цdYmYк ьзьn işlYmirlYr. VergilYr зıхılmaqla хalis gYlir bu adamın işlYdiyini vY ya yerindY durduğunu mьYyyYn edir».

İqtisadiyyatda daha tez-tez mьraciYt edilYn, laкin hYlY dY цz hYllini tapmamış Ysas prоblem vergilYrin sYviyyYsi ilY dцvlYtin real gYlirlYri arasındaкı nisbYt mYsYlYsidir. Bu prоblemin hYlli Laffer Yyrisi adlanan vY vergi dYrYcYlYri ilY vergi daхilоlmalarının hYcmi arasındaкı asılılığı Yкs etdirYn Yyrini meydana gYtirdi. Qrafiкi оlaraq bu Yyri şYкil 2.1-dY Yкs оlunmuşdur.

y

y₁

0 x₁ x
ŞYkil 2.1. Laffer Yyrisi

burada,

y - bьdcY gYlirlYri;

х - vergi dYrYcYsi;

y₁ - bьdcY gYlirlYrinin maкsimum mьmкьn hYddi;

х₁ – bьdcY gYlirlYrinin maкsimum qiymYt aldığı vergi dYrYcYsi.

X охu bоyunca vergi dYrYcYlYri, Y охu bоyunca isY vergi daхilоlmalarının hYcmi gцstYrilir. Vergi dYrYcYsinin artması getdiкcY yavaşıyan sьrYtlY bьdcY gYlirlYrinin artmasına sYbYb оlur. NY qYdYr кi, iqtisadi prоsesin iştiraкзısının sцvqedici maraqlarına ciddi surYtdY tохunulmur, istehsalın hYcminin azalma sьrYti vergi dYrYcYsinin artım sьrYtindYn az оlur. Ancaq elY bir х₁ hYddi gYlib зatır кi, verginin цdYnilmYsi nYticYsindY istehsalзının хalis gYliri qalmır. Adamlar isY yalnız vergi цdYmYк ьзьn işlYmirlYr. Bunun nYticYsindY dY iqtisadi fYallıq azalır, vergidYn yayınma halları кьtlYvi хaraкter alır. Bьtьn bunlar isY vergi dYrYcYsinin artmasına baхmayaraq bьdcY gYlirlYrinin azalmasına sYbYb оlur.

BelYliкlY, vergi цdYyicilYrinin bir hissYsi iqtisadiyyatın leqal seкtоrundan «gizli» seкtоruna кeзirlYr (şYкil 2.2) . Laffer nYzYriyyYsinY gцrY gizli iqtisadiyyatın inкişafı vergi sistemi ilY Yкs YlaqYlidir, başqa sцzlY, vergi dYrYcYlYrinin artımı «gizli» iqtisadiyyatın цlзьlYrinin artımına sYbYb оlur.

Qeyd etmYк lazımdır кi, коrpоrativ vergilYrin hesablanmasındaкı зYtinliкlYri YvvYlcYdYn gцrYn Laffer цzьnьn Yyri хYttini gYlir vergisi hesabına dцvlYt gYlirinin hesablanmasına istiqamYtlYndirmişdir. GYlirdYn bьdcYyY tutulmalı оlan verginin sоn hYddini Laffer 30 faiz sYviyyYsindY hesab edir. Оnun fiкrincY, bu hYdd daхilindY bьdcY gYlirlYrinin ьmumi mYblYği artır.

y

A
B

0 x
ŞYkil 2.2. Vergitutma sYviyyYsinin dYyişmYsinin iqtisadi

aktivliyi vY vergitutma bazasına tYsiri
burada,

y - vergitutma bazası;

х - verginin dYrYcYsi;

A - vergiyY cYlb оlunmalı gYlirlYr;

B - vergiyY faкtiкi cYlb оlunan gYlirlYr;

ŞtriхlYnmiş zоna – vergidYn gizlYdilYn gYlirlYrdir.

GYlirlYrdYn tutulan vergi dYrYcYsi 40-50 faiz оlduqda isY, Lafferin fiкrincY, iqtisadi fYallıq aşağı dьşьr, bu isY vergi daхilоlmalarının ьmumi hYcminin azalmasına sYbYb оlur.

Qeyd etmYк lazımdır кi, ABŞ hцкumYti цtYn Ysrin 80-ci illYrindY vergi islahatları hYyata кeзirYrкYn tYкlif iqtisadiyyatı nYzYriyyYsinin bir sıra aspeкtlYrindYn istifadY etmişdir.

Artıq qeyd edildiyi кimi ьmumi vergi nYzYriyyYlYri ilY yanaşı хьsusi vergi nYzYriyyYlYri dY mцvcud оlmuşdur. Хьsusi vergi nYzYriyyYlYri cYdvYl 2.2-dY Yкs оlunmuşdur.

CYdvYl 2.2

Хьsusi vergi nYzYriyyYlYri
AdıDцvrьMahiyyYti

Birbaşa vY dоlayı vergilYrin nisbYti nYzYriyyYsi

Оrta YsrlYrin başlanğıcıVergi sistemlYri birbaşa vergilYrdYn tYşкil edilir, dоlayı vergilYr zYrYrli hesab оlunurОrta YsrlYrin sоnuVergi sistemlYri dоlayı vergilYrdYn tYşкil edilir

XIX Ysrin sоnuBirbaşa vY dоlayı vergilYr arasında balans gцzlYnilmYsi zYruridir

Vahid vergi nYzYriyyYsi

MьхtYlif dцvrlYrVahid vergi - mьYyyYn vergitutma оbyeкti ьзьn vahid,mьstYsna vergidir

MьtYnasib vY prоqressiv vergitutma nYzYriyyYsi

MьхtYlif dцvrlYrVergi dYrYcYlYri vahid faizlY mьYyyYn edilir vY ya vergi цdYyicisinin gYlirlYri зохaldıqca artırVergilYrin başqasının ьzYrinY qоyulması nYzYriyyYsi

XVII Ysrin оrtalarıVergi yькьnьn bцlьşdьrьlmYsi yalnız mьbadilY prоsesindY mьmкьndьr

Хьsusi vergi nYzYriyyYlYri arasında Yn ilкini birbaşa vY dоlayı vergilYrin nisbYti nYzYriyyYsidir. Avrоpa sivilizasiyasının inкişafının ilкin mYrhYlYlYrindY birbaşa vY dоlayı vergilYrin tYyin edilmYsi cYmiyyYtin siyasi inкişafından asılı idi. MьlкiyyYtin daha bYrabYr bцlьşdьrьldьyь ilкin оrta Ysr şYhYrlYrindY demокratiк dayaqlar hYlY qalmaqda idi vY vergi sistemlYri YsasYn birbaşa vergilYrdYn tYşкil оlunurdu. Dоlayı vergilYr isY YmtYYnin dYyYrini artırdığından daha ağır vY хalqın vYziyyYtinY mYnfi tYsir gцstYrYn vergilYr hesab edilirdi. ZadYgan sinfi хalqın mьqavimYtini qırmaq ьзьn gьc tоplayandan sоnra YsasYn zYruri tYlYbat mallarına qоyulan dоlayı vergilYrY ьstьnlьк verildi. BelYliкlY, birinci mцvqenin tYrYfdarları хalqın vYziyyYtini ağırlaşdırdığından dоlayı vergilYri zYrYrli hesab edirdilYr.

Оrta YsrlYrin sоnlarında meydana зıхan iкinci mцvqenin tYrYfdarları isY dоlayı vergilYrin tYyin edilmYsinin zYruriliyini Ysaslandırırdılar. ZadYganlar mьхtYlif iltizam vY gьzYştlYrY maliк оlduqlarından оnlar birbaşa vergilYrdYn azad idilYr. Buna gцrY dY dоlayı vergitutma ideyasının tYrYfdarları imtiyazlı sinfin nьmayYndYlYrinin хYrclYrinY vergilYr tYtbiq etmYкlY оnları vergi цdYmYyY mYcbur etmYyY cYhd gцstYrirdilYr. Bununla da dоlayı vergilYrY vergitutmada bYrabYrliyi tYmin edYn bir vasitY кimi baхırdılar.

XIX Ysrin sоnlarında isY iqtisadзılar birbaşa vY dоlayı vergilYr arasında balansın gцzlYnilmYsinin zYruriliyi fiкrinY gYldilYr.

Vahid vergi nYzYriyyYsi vergilYrdYn daha зох sоsial-siyasi mYsYlYlYrY tохunduğundan bu nYzYriyyYyY sоsial-siyasi islahatзılar tez-tez mьraciYt edirdilYr. Bu nYzYriyyYnin tYrYfdarları vahid vergiyY bьtьn bYdbYхtliкlYrdYn хilas yоlu кimi baхırdılar. Оnlar tYsdiq edirdilYr кi, bu vergi tYyin оlunduqdan sоnra yохsulluq aradan qalхacaq, YmYк haqqı yькsYlYcYк, sYnayenin bьtьn sahYlYrindY istehsalın hYcminin artımı baş verYcYк.

Vahid vergi mьYyyYn bir vergitutma оbyeкtinY qоyulan mьstYsna vergidir. MьхtYlif nYzYriyyYзilYr tYrYfindYn vahid vergitutma оbyeкti кimi tоrpaq, gYlir, кapital, daşınmaz Ymlaк vY s. tYкlif edilirdi.

Vahid verginin ilк fоrmalarından biri tоrpaq rentasına tYtbiq оlunan vergidir. CYmiyyYtin inкişafında кYnd tYsYrrьfatını Ysas hesab edYn fiziокratlar hesab edirdilYr кi, bьtьn sYrvYtlYrin yeganY mYnbYyi tоrpaq оlduğundan tоrpaq rentasına vahid vergi mьYyyYn etmYк lazımdır. DemYli, bu vergini yalnız tоrpaq sahiblYri цdYmYlidirlYr. Vahid verginin mьYyyYn edilmYsi ьзьn Ysas кimi tоrpağın ьmumi оlması ideyası irYli sьrьlьrdь, yYni tоrpaq bьtьn sYrvYtlYrin mYnbYyidir, о, allahın bYхş etdiyi bir nemYtdir vY demYli hamıya mYхsus оlmalıdır. HYqiqYtdY isY tоrpaq коnкret şYхslYrY mYхsus оlduğundan, оnlar bьtьn sYrvYtlYrin yeganY mYnbYyinin sahibi кimi vahid vergini цdYmYlidirlYr.

Vergitutmanın nYzYri Ysaslarına vergilYrin sоsial-siyasi хaraкteri dY bцyьк tYsir gцstYrirdi. Bu цzьnь mьtYnasib vY prоqressiv vergitutma nYzYriyyYsindY daha зох bьruzY verirdi. Bu оnunla YlaqYdar idi кi, vergilYr Ymlaкın mьYyyYn hissYsini цzgYninкilYşdirdiyindYn istYnilYn vergi sistemi bu vY ya digYr dYrYcYdY sinfi maraqların, sоsial gьclYrin nisbYtini оbyeкtiv Yкs etdirir.

MьtYnasib vergitutma ideyasına gцrY vergilYr miqdarından asılı оlmayaraq vergi цdYyicisinin gYlirinY eyni bir faizlY tYyin edilmYlidir. Bu tYкlif imкanlı tYbYqY tYrYfindYn hYmişY mьdafiY оlunurdu vY YdalYtliliк vY bYrabYrliк prinsiplYri ilY Ysaslandırılırdı.

Prоqressiv vergitutma ideyasına gцrY vergi цdYyicisinin gYlirinin artmasına uyğun оlaraq vergi dYrYcYlYri dY artmalıdır. CYmiyyYti sоsialist yцnьmьndY qurmağın tYrYfdarları hYmişY bu ideyanı mьdafiY edirdilYr. Оnlar Ysaslandırırdılar кi, prоqressiv vergitutma daha YdalYtlidir, зьnкi cYmiyyYtin tYbYqYlYşmYsinin qarşısını mьYyyYn qYdYr alır vY gYlirin yenidYn bцlьşdьrьlmYsinY tYsir gцstYrir.

Vergitutmanın Ysas prоblemlYrindYn biri цz Yкsini vergilYrin başqasının ьzYrinY кeзirilmYsi nYzYriyyYsindY tapdı. Bu sahYdY tYdqiqatlar XVII YsrdYn başlayaraq aparılırdı. Bu nYzYriyyYnin mahiyyYti оndan ibarYtdir кi, vergi yькьnьn bцlьşdьrьlmYsi yalnız nYticYsi qiymYtin YmYlY gYlmYsi оlan mьbadilY prоsesindY mьmкьndьr. YYni yalnız mьbadilY vY bцlьşdьrmY prоseslYri vasitYsilY verginin hьquqi цdYyicisi vergi yькьnь vergitutmanın bьtьn ağırlığını daşıyacaq başqa bir şYхsin ьzYrinY кeзirmYк iqtidarındadır.

VergilYrin başqasının ьzYrinY кeзirilmYsi nYzYriyyYsinin banisi ingilis filоsоfu Cоn Lокк (1632-1704) hesab оlunur. О, belY bir nYticYyY gYlmişdi кi, bьtьn vergilYrin ağırlığı sоnda tоrpaq mьlкiyyYtзisinin ьzYrinY dьşьr. Ъ.Lокк bu prоblemin hYllinin коnкret yоlları vY ьsullarını gцstYrirdi.

Коlumbiya Universitetinin prоfessоru Edvin Seliqmen (1861-1939) 1892-ci ildY nYşr etdirdiyi «VergilYrin başqasının ьzYrinY кeзirilmYsi vY qоyulması» adlı кitabında bu nYzYriyyYnin Ysas mьddYalarını şYrh etdi vY оnun iкi nцvьnь fYrqlYndirdi: verginin satıcıdan alıcının ьzYrinY кeзirilmYsi (bu bir qayda оlaraq dоlayı vergitutmada baş verir) vY verginin alıcıdan satıcının ьzYrinY кeзirilmYsi (dоlayı vergilYrin nYticYsindY hYr hansı bir YmtYYnin qiymYti hYddYn artıq baha оlduqda bu YmtYYyY tYlYbat YhYmiyyYtli dYrYcYdY mYhdudlaşır).

2.2. Vergitutmanın prinsiplYri sistemi.
Prinsip latın sцzь оlub Ysas, başlanğıc demYкdir. Vergitutmanın prinsiplYri dediкdY vergi sahYsindY mцvcud оlan başlıca ideya vY qaydaların mYcmusu başa dьşьlьr.

VergilYrin mYzmununun зохşaхYli оlmasını, оnların коmpleкs хaraкter daşıdığını vY birmYnalı оlmadığını nYzYrY alaraq qeyd etmYк lazımdır кi, vergi mьnasibYtlYrinin hYr bir sahYsinY цz prinsiplYr sistemi uyğun gYlir. Bu nцqteyi nYzYrdYn ьз belY sistemi qeyd etmYк оlar:

-vergitutmanın iqtisadi prinsiplYri;

-vergitutmanın hьquqi prinsiplYri;

-vergi sisteminin tYşкilati prinsiplYri.

Vergitutmanın prinsiplYri sistemini sхematiк оlaraq şYкil 2.3-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar:

İndi isY bu prinsiplYrin hYr birinY ayrı-ayrılıqda nYzYr salaq.

Vergitutmanın iqtisadi prinsiplYri vergilYrin bir iqtisadi кateqоriya кimi mYqsYdYuyğunluğunu Yкs etdirYn Ysas mьddYalardır. Artıq qeyd оlunduğu кimi,bu prinsiplYr ilк dYfY 1776-cı ildY ingilis iqtisadзısı A.Smitin yazdığı «Хalqların sYrvYtinin tYbiYti vY sYbYblYri haqqında» adlı YsYrindY ifadY оlunmuşdur.

A.Smit vergitutmanın sоnralar «TYdiyYзinin hьquq bYyannamYsi» adlandırılan beş Ysas prinsipini qeyd etmişdir. Bu prinsiplYr aşağıdaкılardan ibarYtdir:

1) TYsYrrьfat mьstYqilliyi vY sYrbYstliк prinsipi. A.Smit belY hesab edirdi кi, yerdY qalan bьtьn prinsiplYr bu prinsipY tabedirlYr.

2) ЏdalYtliliк prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vYtYndaşlar gYlirlYrinin hYcminY uyğun оlaraq vergi цdYmYlidirlYr.

3) MьYyyYnliк prinsipi. Bu prinsipY YsasYn verginin mYblYği, ьsulları vY цdYnilmY vaхtı vergi цdYyicisinY qabaqcadan mYlum оlmalıdır.

Верэитутманын принсипляри

Игтисади

Щцгуги

Тяшкилати

Тясяррцфат мцстягиллийи принсипи

Нейтраллыг вя йа бярабяр верэи йцкц принсипи

Верэи системинин тамлыьы принсипи

Ядалятлилик принсипи

Верэилярин ганунла мцяййян едилмяси принсипи

Верэитутманын еластиклийи принсипи

Таразлыг принсипи

Верэи системинин стабиллийи принсипи
Верэи юдяйижиляринин дювлят тяряфиндян гейри-гануни верэилярдян мцдафия едилмяси принсипи
Верэи юдяйижиляринин мараг вя имканларынын максимум учоту принсипи

Верэилярин чохсайлы олмасы принсипи

Верэи ганунларынын гейри-верэи ганунларындан цстцнлцйц принсипи

Сямярялилик принсипи

Верэилярин сайынын мцяййянлийи принсипи
Верэинин бцтцн елементляринин ганунда якс олунмасы принсипи

Дювлятин вя верэи юдяйижиляринин марагларынын вящдяти принсипи

ŞYкil 2.3. Vergitutmanın prinsiplYri sistemi.

4) Џlverişliliк prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergilYr vergi цdYyicisi ьзьn Yn Ylverişli vaхtda vY Ylverişli ьsullarla tutulmalıdır.

5) QYnaYtliliк prinsipi. Bu prinsipY YsasYn vergilYrin tutulması ilY bağlı оlan хYrclYr verginin mYblYğindYn az оlmalıdır.

Qeyd etmYк lazımdır кi, bu prinsiplYrin şYrh оlunduqları vaхtdan iкi yьz ildYn artıq bir mьddYtin цtmYsinY baхmayaraq оnlar bu gьn dY цz aкtuallığını saхlayırlar, laкin mьYyyYn dYyişiкliкlYrY mYruz qalmışlar.

Hal-hazırda praкtiкi оlaraq vergitutmanın aşağıdaкı Ysas prinsiplYri hYyata кeзirilir:

-tYsYrrьfat mьstYqilliyi vY sYrbYstliyi prinsipi;

-YdalYtliliк prinsipi;

-tarazlıq prinsipi;

-vergi цdYyicilYrinin maraq vY imкanlarının maкsimum uзоtu prinsipi;

-sYmYrYliliк prinsipi.

Bu prinsiplYrin hYr birini ayrılıqda şYrh edYк.