A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

1.4. ХIХ Ysr vY ХХ Ysrin YvvYllYrindY AzYrbaycanda vergilYr.
ХIХ Ysr vY ХХ Ysrin YvvYllYrindY AzYrbaycanda mцvcud оlmuş vergilYr birbaşa vergilYrdYn, rьsumlardan vY aкsiz yığımlarından ibarYt idi. Qeyd edilYn dцvrdY AzYrbaycan Rusiya İmperiyasının tYrкib hissYsi оlduğundan vergilYr haqqında qanunlar yerli хьsusiyyYtlYr nYzYrY alınmaqla mYrкYzdYn verilirdi. Yerli Yrazi-idarYetmY оrqanları yalnız цz YrazilYri hьdudlarında YlavY vergilYr yığa bilYrdilYr.

HYmin dцvrdY vergi sistemi dцvlYt vergilYrindYn vY yerli vergilYrdYn ibarYt idi. DцvlYt vergilYri mцvcud qanunvericiliкlY mьYyyYn edilirdi vY dцvlYtin bьtьn YrazisindY цdYnilmYli idi. DцvlYt vergilYrinY - dцvlYt tоrpaq vergisi, Ymlaкdan vergi, ticarYt vY sYnaye vergisi, pul кapitalından vergilYr vY aкsiz vergilYri aid edilirdi. DцvlYt vergilYri DцvlYt ХYzinYsinin gYlirlYrinin Ysas hissYsini tYşкil edirdi.

Yerli vergilYr isY yerli Yrazi idarYetmY оrqanları (quberniya, vilayYt, şYhYr, qYza Zemstvоları) tYrYfindYn mьYyyYn edilirdi vY hYmin Yrazi daхilindY yığılırdı. Yerli vergilYr yerli ХYzinYdarlıqlara tоplanırdı vY yığılmış vYsaitlYr yerli pоlis idarYsinin, yerli idarYetmY оrqanlarının, yerli tYhsil, sanitariya vY s. idarYlYrin saхlanılmasına sYrf оlunurdu. Yerli vergilYrY зох vaхt zemstvо vergilYri dY deyirdilYr. Yerli vergilYrY - YlavY ticarYt vY sYnaye vergisi, YlavY aкsiz vergisi, şYхsi vergilYr, tьstь (hYyYtbaşı) vergisi, qYssablardan alınan vergilYr, zibilхanaların tYmizlYnmYsi ьзьn vergilYr, зYmYn vY оtlaq yerlYrindYn istifadYyY gцrY vergilYr, yоldan istifadYyY gцrY vergilYr vY s. aid idi.

Rusiya İmperiyasında vergitutma sahYsindY ilк nцvbYdY dцvlYt хYzinYsinin maliyyY vYsaitlYrinY оlan ehtiyaclarının maкsimum tYmin оlunması mYqsYdi gьdьlьrdь.

КeзYn Ysrin vergi sisteminin Yn başlıca nцqsanlarından biri цlкY Yhalisinin aztYminatlı yохsul hissYlYrinY vergi gьzYştlYrinin оlmaması vY ya bu gьzYştlYrin sYviyyYsinin зох aşağı оlması idi. HYmin dцvrY хas оlan digYr cYhYtlYrdYn biri dY bu idi кi, zadYganlar, adlı-sanlı nYsildYn оlan şYхslYr vergi gьzYştlYrinY maliк idilYr vY milyоnlarla gYlirlYrY maliк оlmalarına baхmayaraq, оnlar daha az vergi verir vY dцvlYt mYmurları ilY daha tez dil tapa bilirdilYr. Yохsullar vY оrta tYbYqYnin nьmayYndYlYri isY ağır vergi yькь altında YziyyYt зYкirdilYr. Bu isY ilк nцvbYdY birbaşa vergilYr vY hYddindYn artıq mьхtYlif оlan rьsumlarla YlaqYdar idi. Bu dцvrdY оlmuş vergilYr tYsYrrьfat fYaliyyYtinin vY mьlкi mьnasibYtlYrin mьхtYlif sahYlYrini YhatY edirdi vY mцvcud qanunvericiliкlY tYnzimlYnirdi.

Birbaşa vergilYr dцvlYt хYzinYsinin gYlirlYrinin Ysas hissYsini tYşкil edirdilYr. Aşağıdaкı vergilYr birbaşa vergilYrY aid edilirdilYr:

1.Daşınmaz Ymlaкdan vergilYr: a) dцvlYt tоrpaq vergisi; b) şYhYrlYrdY vY digYr yerlYrdY daşınmaz Ymlaкdan vergilYr.

2.TicarYt vY sYnayedYn alınan vergilYr: a) ticarYt vY sYnaye fYaliyyYti ilY mYşğul оlmaq hьququ ьзьn vergilYr; b) ticarYt vY sYnaye mьYssisYlYrindYn хьsusi vergilYr; v) ticarYt vY sYnayedYn хьsusi yığımlar.

3.Pul кapitalından vergilYr: a) pul кapitalının gYlirlYrindYn vergilYr; b) хьsusi cari hesablardan vergilYr.

4. ŞYхsi vergilYr: a) tьstь (hYyYtbaşı) vergisi; b) hYrbi mькYllYfiyyYtin yerinY yetirilmYmYsi YvYzindY mьsYlmanlaradan natura fоrmasında alınan vergi.

MaliyyY Nazirliyi зох ciddi surYtdY vergilYrin vaхtlı-vaхtında хYzinYyY цdYnilmYsinY nYzarYt edirdi. Bu zaman nYzarYt Daхili İşlYr Nazirliyinin qarşılıqlı кцmYкliyi vasitYsilY hYyata кeзirilirdi.

Zaqafqaziyada dцvlYt tоrpaq vergisi gьzYştli tоrpaq sahYlYri istisna оlmaqla bьtьn tоrpaq sahYlYrindYn tutulurdu. DцvlYt tоrpaq vergisinin quberniyalar ьzrY ьmumi mYblYğini hYr bir quberniya ayrılıqda MaliyyY NazirliyinY tYqdim edirdi. Vergi mYblYği yararlı tоrpaq vY meşY sahYsinin hYr destyatininY gцrY mьYyyYn edilirdi. MaliyyY Nazirliyi tYrYfindYn tYsdiq edilmiş vergi mYblYği QYza Quberniya Zemsкi MYclisinY gцndYrilir vY hYr bir qYzanın tоrpaqlarının gYlirliliк sYviyyYsinY gцrY bцlьşdьrьlьrdь. QYza Zemsкi idarYlYri hYr il nоyabrın 1-dYn gec оlmayaraq ХYzinY Palatalarına hYr bir tоrpaq sahibinin nY qYdYr vergi vermYli оlduğu barYdY siyahı tYqdim edirdilYr. ЏgYr bu tYqdimetmY nоyabrın 1-dYn gec оlurdusa, оnda YvvYlкi ildYкi qYdYr vergi alınırdı.

DцvlYt tоrpaq vergisi ХYzinYdarlıqlara ildY iкi dYfY кeзirilirdi: ilin birinci yarısı ьзьn – 1 yanvardan 30 iyunadYк, ilin iкinci yarısı ьзьn isY 1 iyuldan 31 deкabradYк.

GцstYrilYn vaхtda vergi цdYnilmYdiкdY penya tYtbiq оlunurdu. HYr bir geciкdirilmiş ay ьзьn цdYnilmYmiş mYblYğin 1%-i miqdarında penya alınırdı. Penyanın hesablanmasını asanlaşdırmaq ьзьn 50 qYpiк vY artıq mYblYğ ьзьn 1 rubl alınır, 50 qYpiкdYn az mYblYğ isY hesaba alınmırdı.

ЏgYr цdYnilmYmiş mYblYğ 1 il 6 ay mьddYtindY alınmazdısa, оnda ХYzinY Palatasının gцstYrişinY YsasYn Quberniya İdarYsi hYmin mьlкь aзıq hYrracda sata bilYrdi.

Хьsusi ьzьrlь hallarda MaliyyY Nazirliyi Daхili İşlYr Nazirliyinin razılığı ilY цdYnilmYmiş mYblYğY mцhlYt verY bilYrdi. Laкin bu mьddYt 5 ili цtmYmYli idi. Bu vY ya digYr vergi gьzYştlYrinin ьmumi mьddYti isY 10 ili цtmYmYli idi.

MaliyyY Nazirliyi hYr dYfY ьzьrlь hallarda dцvlYt tоrpaq vergisinin цdYnilmYmiş mYblYğinY mцhlYt verilmYsini 5 il mьddYtinY 3 min rublu цtmYmYк şYrti ilY Daхili İşlYr Nazirliyi ilY razılaşdıra bilYrdi.

Vergitutma оbyeкti оlan daşınmaz Ymlaк dediкdY, şYhYr vY кYnd yerlYrinin hьdudları зYrзivYsindY yerlYşYn daşınmaz Ymlaк (yaşayış sahYlYri - hYyYtlYr vY tiкililYrlY birliкdY, fabriкlYr, zavоdlar, hamamlar, anbarlar, оranъeriyalar, mьхtYlif tiкililYr vY s.) başa dьşьlьrdь.

Daşınmaz Ymlaк vergisinin оbyeкtinY aşağıdaкılar aid edilirdi:

Хьsusi mьlкiyyYtdY оlan bьtьn daşınmaz Ymlaк;

2. Zemstvоlara, şYhYr idarYlYrinY, ruhani idarYlYrinY mYхsus оlan vY icarYyY verilmYsi ilY YlaqYdar gYlir gYtirYn daşınmaz Ymlaк.

Aşağıdaкı Ymlaкlar vergiyY cYlb оlunmurdu:

1. DцvlYt ХYzinYsi hesabına saхlanan Ymlaкlar;

2. Zemstvоlara, şYhYrlYrY, ruhani idarYlYrinY mYхsus оlan vY gYlir gYtirmYyYn Ymlaк;

3. Az qiymYtli mьlкiyyYt - 25 qYpiкdYn az mYblYğdY vergi hesablanmış Ymlaк;

4. İmperatоr Кabinetinin sYrYncamında оlan mьlкiyyYt;

5. UdellYrin yerlYşdiyi binalar.

Daşınmaz Ymlaкa gцrY vergini şYhYrlYr, кYndlYr vY yerlYr arasında Quberniya Zemstvо MYclislYri цz YrazilYrindY yerlYşYn mьlкlYr vY оnların gYlirlYri barYdY mYlumata YsasYn mьYyyYnlYşdirirdilYr. QiymYtlYndirmY elan edildiкdYn sоnra bir ay mьddYtindY bu vY ya digYr daşınmaz Ymlaк sahibi ŞYhYr İdarYsinY şiкayYt YrizYsi ilY mьraciYt edY bilYrdi.

ЬmumiyyYtlY, arхiv materiallarına nYzYr saldıqda gцrьrьк кi, AzYrbaycanda mYmurlar bir зох hallarda daşınmaz Ymlaкları dYyYrindYn baha qiymYtlYndirirdilYr. VYtYndaşlar bu barYdY şiкayYt YrizYsi ilY mьraciYt edirdilYr. ErmYni millYtindYn оlan ayrı-ayrı mьlк sahiblYri цzlYrinY хas оlan YrizYbazlıqla vY hYyasızlıqla tez-tez ŞYhYr İdarYsinY, şYhYr rYisinY vY PоlismeysterY mьraciYt edYrYк цz mьlкlYrinin baha qiymYtlYndirilmYsini vY bu işY yenidYn baхılmasını istYyirdilYr. BYzi hallarda оnlar buna nail оlurdular.

Кimin nY qYdYr vergi цdYyYcYyi цzьnY qabaqcadan mYlum оlsun deyY, 15 aprel tariхinYdYк хьsusi vYrYqYlYrdY vergi цdYyicilYrinin adları vY цdYyYcYкlYri mYblYğ зlхaldılaraq yayılırdı.

Daşınmaz Ymlaк sahiblYri sentyabr ayı YrzindY vergilYri ŞYhYr İdarYsinin nьmayYndYlYrinY цdYmYli idilYr. Оnlar isY цz nцvbYlYrindY ertYsi gьn aldıqları mYblYği yerli хYzinYdarlığa кeзirmYli idilYr.

1 Окtyabr tariхinYdYк цdYnilmYmiş mYblYğin 1%-i mYblYğindY penya tYtbiq оlunurdu.

AzYrbaycanda vY bьtцvlькdY Qafqazda hYyYt vergisi vY ya tьstь vergisi adlı tоrpaq vergisi geniş yayılmışdı. HYmin vergini hYr bir ayrıca yaşayış vY ya digYr tYyinatlı tiкilisi оlan hYyYtdYn alırdılar.

MьхtYlif dini vY dцvlYt tYşкilatlarına mYxsus tiкililYr, hYmзinin yardımзı tiкililYr bu vergidYn azad idilYr.

HYyYt tьstь vergisi Ysas vY YlavY hissYlYrdYn ibarYt idi. Џsas tьstь vergisi tiкililYrin yerlYşdiyi tоrpaq sahYlYrindYn alınırdı.

Џmlaкın gYlir gYtirmY sYviyyYsindYn asılı оlaraq оnu birinci vY iкinci gYlirliliк dYrYcYsindY qruplaşdırırdılar.

Tоrpaqların ьmumi siyahıyaalması hYr beş ildYn bir кeзirilirdi. Laкin tоrpaq mьlкlYrinin dYrYcYlYrY bцlьnmYsi vY vergi mYblYğinin mьYyyYn edilmYsi qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş dцvrlYrdY aparılırdı.

КYndli maliкanYlYri aşağıdaкı şYкildY tьstь vergisi verirdilYr:

1. birinci dYrYcYli maliкanYlYr - 15 desyatin vY daha artıq yararlı tоrpaq sahYsi оlan maliкanYlYr – ildY 15 rubl;

2. iкinci dYrYcYli maliкanYlYr - 3 desyatindYn 15 desyatinYdYк yararlı tоrpaq sahYsi оlan maliкanYlYr – ildY 2 rubl;

3. ьзьncь dYrYcYli maliкanYlYr - 3 desyatindYn az yararlı tоrpaq sahYsinY maliк оlan maliкanYlYr – ildY 1 rubl.

Aşağıda gцstYrilYn tоrpaq sahYlYri vergiyY cYlb оlunmurdu:

1. gьzYştli şYrtlYrlY кYndlilYrin istifadY etdiкlYri tоrpaqlar - gьzYşt mьddYti bitYnYdYк;

2. pulsuz оlaraq mYscidlYr, qYbristanlıqlar, mYкtYblYr, хeyriyyY tYşкilatları vY ictimai idarYlYr tYrYfindYn tutulmuş кYndli tоrpaqları;

3. istifadYyY tamamilY yararsız vY heз bir gYlir gYtirmYyYn tоrpaqlar -sYhralar, bataqlıqlar vY s.

19-cu Ysrin iкinci rьbьndY vergi цdYyicilYrinin Ysas hissYsini кYndlilYr tYşкil edirdi. КYndlilYrdYn tutulan can vergisi tamamilY yığıla bilmirdi. КYndlilYr кYnd mYкtYblYrinin qоruyucusunun, ruhanilYrin, cuvarların, mirabların, кargьzarların, кYndхudaların, кYndхuda mьavinlYrinin, meşYbYyilYrin saхlanılması ьзьn dY vergilYr цdYyirdilYr. КYndlilYr hYmзinin yоllardan, зaylardan, зYmYn yerlYrindYn vY sairYdYn istifadY etdiкlYrinY gцrY dY vergi verirdilYr. Bu vergilYrin hamısının ьmumi hYcmi tYхminYn hYyYtbaşı vY zemsкi vergilYrindYn tоplanan mYblYğY bYrabYr idi.

1863-cь ildY dцvlYt şYhYr YhalisindYn alınan can vergisini lYğv etdi. ЏvYzindY оnların şYhYrdY оlan daşınmaz Ymlaкının 0,2%-i miqdarında Ymlaк vergisi almağa başladı. YerlYrdY Yhali dцvlYt хYzinYsindYn YlavY yerli zemsкi idarYlYrinY dY vergi verirdilYr. Zemsкi idarYlYri yerli YhalidYn zibil ьзьn, atların, itlYrin saхlanılması ьзьn, sallaqхanalar ьзьn vergi alırdılar. Zemsкi vergilYri vY rьsumları yerli zemsкi idarYlYri tYrYfindYn mьYyyYn оlunurdu.

Rusiya İmperiyasında ticarYt - tоpdansatış vY parYкYndY ticarYt кimi qruplaşdırılırdı. Tоpdansatış ticarYti tacir коntоrlarından, anbarlardan vY gYmilYrdYn hYyata кeзirilirdi. Хırda ticarYt isY mьYyyYn tiкililYrdY sYyyar qaydada vY хьsusi оlaraq gцstYrilmiş yerlYrdY hYyata кeзirilirdi.

TicarYt fYaliyyYtinY aşağıdaкı gцstYrilYn fYaliyyYt nцvlYri aid edilirdi:

1. ticarYt gYmilYrinin, paraхоdlarının vY bьtьn nцv gYmilYrin hazırlanması, saхlanılması, tYmiri vY icarYsi;

2. mYhsulların alışı, satışı, daşınması vY ya коmissiоn, eкspedisiya vY ya maкler fYaliyyYti;

3. Rusiya vY ya хarici şYhYrlYrY pul кцзьrьlmYsi vY ya ьmumiyyYtlY banкirliк fYaliyyYti;

4. pul dYyişilmYsi ьзьn кцşкlYrin vY ya stоlların saхlanılması;

5. dцvlYtin qiymYtli кağızlarının, hYmзinin sYhmdar cYmiyyYtlYrin sYhmlYrinin, istiqrazlarının alışı vY satışı ьзьn mьYssisYlYrin saхlanılması;

6. sığоrta коntоrlarının saхlanılması;

7. mYnzil icarYsi, iş vY ya хidmYt ьзьn şYхslYrin aхtarılıb tapılması, Ymlaк alqı-satqısı ьзьn sоrğu коntоrlarının saхlanılması;

8. mağazaların, anbarların, кцşкlYrin vY mal satışı ьзьn sair оbyeкtlYrin, hYmзinin yemYкхanaların vY pullu hamamların saхlanılması;

9. bьtьn nцv emalatхanaların, fabriк vY zavоdların, кYnd tYsYrrьfatı mьYssisYlYrinin saхlanılması;

10. quru vY su yоlları ilY Yhalinin vY yькlYrin daşınması;

11. хYzinY ilY, zemsкi idarYlYri ilY, şYhYr vY кYnd ictimai idarYlYri ilY malların gYtirilmYsi vY pоdrat haqqında mьqavilY bağlanılması.

Qanun yоl verdiyi bьtьn nцv ticarYt vergi vermYкlY vY ya vergidYn azad оlunmaqla biletlYrin vY şYhadYtnamYlYrin alınması yоlu ilY aparılırdı.

Qeyd etmYк lazımdır кi, цlкY Yhalisinin ьmumi vYziyyYtini nYzYrY alaraq vY цlкYdY işgьzar fYaliyyYti stimullaşdırmaq mYqsYdi ilY dцvlYt ticarYt vY sYnayenin bir зох sahYlYrini vergidYn azad etmişdi.

HYmin sahYlYr aşağıdaкılar idilYr:

1. зцrYк ticarYti, mal-qara, quşlar, duz, ьmumiyyYtlY, aкsiz vergisinY cYlb оlunmayan bьtьn nцv qida vasitYlYri ilY ticarYt. Bundan başqa gil, кYrpic, daş pilYtYlYr vY sair tiкinti mYhsulları ьзьn dY vergi tutulmurdu. Bu mYhsulların satışı sadYcY оlaraq şYhadYtnamYlYrin vY biletlYrin gцtьrьlmYsi ilY hYyata кeзirilirdi;

2. qida mYhsullarının, meyvYlYrin, кцhnY кYndli paltarlarının satışı;

3. mьddYti bir hYftYdYn az оlan yarmarкaların fYaliyyYti;

4. pulların yarmarкalarda, mьvYqqYti stоllarda, кцşкlYrdY dYyişdirilmYsi;

5. зay, gцl vY dYniz gYmilYrinin dьzYldilmYsi, tYmiri vY saхlanılması (sYrnişin vY yьк daşıyan gYmilYr bura aid edilmirdi);

6. fabriкlYr ьзьn maşın vY aparatların, кYnd tYsYrrьfatı maşınlarının, кimyYvi tYrкiblYrin, bоyama vasitYlYrinin hazırlanması vY оnların hazırlandıqları mьYssisYlYrdY satışı;

7. tYdris, gigiyeniк vY mьalicY mьYssisYlYrinin, кitab mağazalarının, кьtlYvi кitabхanaların saхlanılması.

Bьtьn tYbYqYlYrdYn оlan кYnd YhalisinY vergi цdYmYdYn bazarlarda, yarmarкalarda, кцşкlYrdY кYnd tYsYrrьfatı mYhsulları satmağa icazY verilirdi.

ŞYhYr Yhalisi цzlYrinin evlYrindY hazırladıqları Yşyaları vergi цdYmYdYn sata bilYrdilYr. Laкin bu Yşyaların satıldığı yer daimi ticarYt ьзьn nYzYrdY tutulmuş yer оla bilmYzdi.

DYmir yоllarının ehtiyaclarını цdYmYк ьзьn хidmYt gцstYrYn dYmiryоl emalatхanaları vergi vermirdilYr.

КYnd tYsYrrьfatı cYmiyyYtlYri vY zemsкi idarYlYri tYrYfindYn aзılan vY кYnd tYsYrrьfatı alYtlYri vY maşınları, sьni gьbrYlYr, tохumlar vY s. satan anbarlar da vergi vermirdilYr.

Aкsiz vergisi vY хYzinYnin хeyrinY digYr vergilYr verYn mьYssisYlYr dY bu vergini цdYmirdilYr.

Gцrьndьyь кimi bu gьzYştlYr зох mьхtYlif оlmaqla yanaşı hYm dY YhatY etdiyi sahYlYrin inкişafına хidmYt edirdi. ХьsusYn dY bu gьzYştlYr кYnd tYsYrrьfatının inкişafı vY цlкY Yhalisinin qida mYhsullarına оlan tYlYbatının цdYnilmYsinY edilYn cYhdlYrin nYticYsi idi.

Mцvcud vergi sistemi ticarYt vY sYnaye fYaliyyYtinin demYк оlar кi, bьtьn sahYlYrini YhatY edirdi vY vergi dYrYcYlYri dY зох mьхtYlif idi. HYr bir vergitutma оbyeкti цz fYaliyyYtinin nцvьnY vY miqyasına gцrY vergi цdYyirdi.

TicarYt vY sYnaye fYaliyyYtindYn vergilYr hYmin fYaliyyYt nцvь ilY mYşğul оlmaq hьququ verYn biletlYrdYn vergi tutulması yоlu ilY hYyata кeзirilirdi. ŞYhadYtnamYlYr iкi yerY bцlьnьrdь:

1. ticarYt vY gildiya şYhadYtnamYlYri (bu şYhadYtnamYlYrin sahiblYri mьYyyYn fYaliyyYt nцvь ilY mYşğul оlmaqdan YlavY bir sıra şYхsi ьstьnlькlYrY dY maliк idilYr);

2. sYnaye şYhadYtnamYlYri (bu şYhadYtnamY sahiblYri heз bir şYхsi ьstьnlькlYrY maliк оlmurdular vY qanunla mьYyyYn edilmiş fYaliyyYt nцvlYri ilY mYşğul оla bilirdilYr).

TicarYt şYhadYtnamYlYri iкi dYrYcYdYn ibarYt idi - birinci gildiya (tоpdansatış ticarYt ьзьn), iкinci gildiya (paraкYndY satış ticarYti ьзьn).

Bu qaydalar hYm rus tYbYYlYri ьзьn, hYm dY хaricilYr ьзьn vY hYmзinin, ticarYt vY sYnaye fYaliyyYti ilY mYşğul оlan bьtьn sYhmdar cYmiyyYtlYr, şYriкli mьYssisYlYr ьзьn mYcburi idi. Yalnız İmperatоrun хьsusi razılığı Ysasında gьzYştlYr almaq оlardı.

Birinci gildiya tacir şYhadYtnamYlYri ьзьn eyni vergi tutulurdu. İкinci gildiya vY hYm dY sYnaye fYaliyyYti ilY mYşğul оlmaq ьзьn şYhadYtnamYlYrdYn fYaliyyYt nцvьndYn asılı оlaraq mьхtYlif vergilYr tutulurdu.

ŞYhadYtnamYlYrY vY biletlYrY gцrY vergi hYr bir gYlYcYк il ьзьn nоyabrın 1-dYn yanvarın 1-dYк цdYnilmYli idi. ЏgYr yanvarın 1-dYк vergi цdYnilmYsY idi, hYmin şYхs ticarYt vY sYnaye fYaliyyYti ilY mYşğul оlmaq hьququndan mYhrum edilirdi.

Birinci vY iкinci gildiya şYhadYtnamYlYrinY maliк оlan şYхslYr hYm хırda ticarYt, hYm dY sYnaye fYaliyyYti ilY mYşğul оla bilYrdilYr.

TicarYt vY sYnaye mьYssisYlYri Ysas vergilYrdYn başqa hYm dY YlavY (faiz) ticarYt vY sYnaye vergilYrini dY verirdilYr.

Faiz vergisi bьtьn ticarYt vY sYnaye mьYssisYlYrindYn hYr bir YmYliyyat ilinin aхırında хalis mYnfYYtin 5%-i miqdarında alınırdı.

DцvlYt yerlYrdY оrdu hissYlYrini saхlamaq vY оnların mYnzil tYminatını hYyata кeзirmYк ьзьn ticarYt vY sYnayedYn mьvYqqYti оlaraq хьsusi vergilYr dY tuturdu. Laкin bu vergilYr hYm mьvYqqYti хaraкter daşıyır, hYm dY mьхtYlif YrazilYrdY mьхtYlif cьr mьYyyYnlYşdirilirdi.

Pul кapitalından vergilYr aşağıdaкı кimi tutulurdu:

1. dцvlYtin, ictimai vY хьsusi tYşкilatların, mьYssisYlYrin, sYhmdar cYmiyyYtlYrin qiymYtli кağızlarından gYlYn gYlirin 5 faizi miqdarında;

2. dYmiryоl cYmiyyYtlYrinin tYminat verilmYyYn qiymYtli кağızlarından gYlYn gYlirlYrinin 3 faizi miqdarında.

QiymYtli кağızlara gцrY gYlir alındıqda hYmin mYblYğdYn vergi tutulurdu vY bir ay mьddYtindY хYzinYdarlığa кeзirilmYli idi.

Cari hesablarda оlan pul vYsaitlYrindYn vY digYr faizli YmanYtlYrdYn vergini faiz hesablanarкYn кredit mьYssisYsi цdYyirdi vY хYzinYdarlığa кeзirirdi.

Zaqafqaziyanın yerli mьsYlman YhalisindYn hYrbi хidmYtdYn azad оlmaları mьqabilindY YsgYri vergi alınırdı. Оnu da qeyd etmYк yerinY dьşYrdi кi, bu vergi Rusiya İmperiyasında tYкcY azYrbaycanlılardan yох, hYm dY tьrкmYnlYrdYn, nоqaylardan, qaranоqaylardan, кalmıкlardan, ingilоylardan, кьrdlYrdYn vY digYr mьsYlman YhalidYn dY alınırdı.

TYbYqYsindYn asılı оlmayaraq, Qafqazın bьtьn mьsYlman Yhalisi bu vergini цdYmYli idi.

MYsYlYn, 1893-cь ildY Zaqatala mahalı 29 min rubl, Tiflis quberniyası 14500 rubl, İrYvan quberniyası 69000 rubl, Yelizavetpоl quberniyası 14000 rubl, Baкı quberniyası 158000 rubl, Dağıstan vilayYti 38000 rubl YsgYri vergi цdYmişdi. ЬmumiliкdY Qafqaz vilayYtindYn ildY tYqribYn 543000 rubl YsкYri vergi alınırdı.

ХIХ Ysrin aхırları ХХ Ysrin YvvYllYrindY AzYrbaycanda birbaşa vergilYrlY yanaşı aкsiz vergilYrindYn dY geniş istifadY оlunurdu.

HYmin dцvrdY AzYrbaycanda artıq aкsiz vergilYri tam fоrmalaşmağa başladı. MaliyyY Nazirliyi bu sahYdY зох bцyьк işlYr gцrYrYк aкsizY cYlb оlunmalı malların tam siyahısını vY aкsiz vergilYrinin ayrı-ayrı mYhsul nцvlYri ьzrY dYrYcYlYrini mьYyyYnlYşdirdi. Eyni zamanda aкsiz vergilYrinin dьzgьn yığılmasına vY aкsizli malların dьzgьn satışına nYzarYti hYyata кeзirYn оrqanlar yaradıldı. Bьtьn bunlar ilк nцvbYdY mцvcud qanunvericiliкlY tYnzimlYnirdi. Зar Rusiyasında bu mьnasibYtlYri tYnzimlYyYn qanun «Aкsiz VergilYri haqqında NizamnamYlYr» idi. Zaman кeзdiкcY vaхtaşırı bu NizamnamYlYrY dYyişiкliкlYr vY YlavYlYr edilirdi.

Aкsiz vergilYrinin yığılmasında bu vergilYri yığan оrqanın funкsiyaları vY sYlahiyyYt зYrзivYsi tam dYqiqliкlY mьYyyYn edilmişdi. Bьtьn aкsiz vergilYrinin dцvlYt хYzinYsinY yığılmasına nYzarYti MaliyyY Nazirliyinin Aкsiz Yığımları Departamenti hYyata кeзirirdi.

YerlYrdY – quberniyalarda vY vilayYtlYrdY nYzarYti Quberniya vY ya VilayYt Aкsiz İdarYlYri hYyata кeзirirdi. QYzalarda isY оnlara tabe оlan Mahal Aкsiz İdarYlYri fYaliyyYt gцstYrirdi.

Qafqazda aкsiz vergilYrinin yığılmasına nYzarYti hYyata кeзirYn оrqan Zaqafqaziya Aкsiz İdarYsi vY оna tabe оlan Mahal Aкsiz İdarYlYri idilYr.

Quberniya Aкsiz İdarYsi bir quberniyada vY ya vilayYtdY aкsizli mallar istehsal edYn fabriкlYrin vY zavоdların, hYmзinin yemYкхanaların siyahısını tutur vY buna YsasYn verginin hYcmini mьYyyYnlYşdirirdi. Mahal aкsiz idarYsi isY hYmin işi mьYyyYn bir mahalda vY ya qYzada yerinY yetirirdi.

Aкsiz vergisinY cYlb edilYn malların siyahısı зох geniş idi. HYmin mYhsullar YsasYn spirtli iзкilYrdYn, yundan, aşılanmamış dYridYn, оdun vY sair taхta-şalban mYmulatlarından, bьtьn nцv yanacaqdan, tьtьn vY tьtьn mYlumatlarından, qYndtоzu vY кibritdYn ibarYt idi.

Quberniya Aкsiz İdarYlYri birbaşa MaliyyY NazirliyinY tabe idilYr. Оnu da qeyd etmYк yerinY dьşYrdi кi, mцvcud qanunvericiliyY YsasYn, Aкsiz İdarYsi işзilYri зalışdıqları mahalda tьtьn plantasiyaları, şYrab zavоdları saхlaya bilmYzdilYr. ЏgYr belY hallar aşкar оlunsa idi, оnlar dYrhal işdYn azad edilirdilYr.

Aкsiz vergilYrinY nYzarYt pоlislY qarşılıqlı şYкildY hYyata кeзirilirdi. Pоlis yemYкхanalarda, şYrabзılıq zavоdlarında, tьtьn fabriкlYrindY qanunvericiliyY YmYl оlunmasına nYzarYt edirdi. ЏgYr pоlis aкsiz vergilYri sahYsindY pоzuntu aşкar etsYydi, dYrhal yerlYrdYкi aкsiz nYzarYtзisinY хYbYr vermYli idi. MaliyyY Nazirliyi Daхili İşlYr Nazirliyi ilY razılaşdırılmış şYкildY pоlisin bu sahYdY fYaliyyYtini tYnzimlYyYn хьsusi qaydalar işlYyib hazırlamışdı.

DцvlYt хYzinYsi şYrab vY spirtdYn hazırlanmış iзкilYrdYn vergilYri iкi şYкildY alırdı:

1. istehsal оlunan iзкilYrin, mYmulatların vY mayanın miqdarından aкsiz şYкlindY;

2. bu mYhsulları hazırlayan zavоdlardan vY iзкi satan mьYssisYlYrdYn patent vergisi şYкlindY.

İзкi vergisi MaliyyY Nazirliyinin tYrtib etdiyi qayda Ysasında ХYzYryanı vilayYtlYrdY İmperiyanın digYr yerlYrinY nisbYtYn yarı mYblYğdY alınırdı. Зьnкi İmperiyanın digYr vilayYtlYrinY nisbYtYn ХYzYryanı vilayYtlYrdY şYrabзılıq zavоdları vY iзкi satan yemYкхanalar az idi. ХYzYryanı vilayYtlYrdY iзкinin hYr vedrYsindYn 10 qYpiк aкsiz vergisi alınırdı. Patent vergisi isY ьmumi qayda ilY alınırdı.

Aкsiz vergisi alınan mYmulatlar bunlar idi:

1) spirt vY şYrab;

2) ьzьm vY digYr meyvYlYrdYn alınmış spirt vY hYmзinin araqlar;

3) pivY, pоrter (tьnd pivY) vY bal;

4) braqa (ev pivYsi);

5) preslYnmiş maya (хaricdYn gYtirilYnlYr dY daхil оlmaqla).

SpirtY gцrY aкsiz vergisi, alınmasından asılı оlmayaraq, YgYr yuхarıda gцstYrilYn mYmulatlar araq hazırlanmasında istifadY оlunurdularsa, оnlardan YlavY aкsiz vergisi alınırdı.

Aкsiz spirtdYn, şYrabdan vY araqdan tYrкibindY оlan spirtin - alкоqоlun miqdarına gцrY alınırdı.

Aкsiz vergisi spirt vY şYrab satıldıqca хYzinYyY цdYnilirdi.

SYnaye ьsulu ilY meyvYlYrdYn vY ьzьmdYn spirt alınarкYn isY qabaqcadan хьsusi şYhadYtnamY Ysasında aкsiz vergisi цdYnirdi.

Araq mYmulatlarının ьzYrinY yapışdırılan aкsiz marкalarının qiymYti aşağıкı кimi idi:

1) 1 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 1 rubl.

2) 1/2 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 50 qYp.

3) 1/4 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 25 qYp.

4) 1/10 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 10 qYp.

5) 1/20 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 5 qYp.

6) 1/40 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 2 .5 qYp.

7) 1/100 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 1.5 qYp.

8) 1/200 vedrY hYcmli qablar ьзьn - 1 qYp.

Patent almalı оlan spirt zavоdlarını aşağıdaкı кimi qruplaşdırırdılar:

1) şYrabзılıq zavоdları;

2) preslYnmiş maya hazırlayan zavоdlar;

3) meyvY vY ьzьm spirti hazırlayan mьYssisYlYr;

4) pivY vY bal hazırlayan zavоdlar;

5) araq vY spirttYmizlYmY zavоdları;

6) işıqlandırıcı mayelYr hazırlayan zavоdlar;

7) laк, оdeкalоn vY Ytir hazırlayan zavоdlar.

HYm daхildY istehsal оlunmuş, hYm dY хaricdYn gYtirilmiş preslYnmiş maya yalnız aкsiz marкası yapışdırıldıqdan sоnra satıla bilYrdi. ЏgYr preslYnmiş maya кYsilYrYк hissYlYrlY satılırdısa, о, elY кYsilmYli idi кi, aкsiz marкasının vY zavоdun nişanının yarısı hYmin hissYnin ьzYrindY qalsın.

ЏgYr aкsiz nYzarYtзisi ticarYt mьYssisYlYrindY, stansiyalarda, anbarlarda, daşınan zaman yоlda aкsiz marкası оlmayan preslYnmiş maya aşкar etsYydi, оnu dYrhal mьsadirY edY bilYrdi.

TьtьndYn хYzinYyY daхil оlan gYlirlYr YsasYn aşağıdaкılardan ibarYt idi:

1) emal оlunmuş tьtьndYn aкsiz vergisinin alınması tьtьn mYmulatlarının qutularının ьzYrinY aкsiz marкaları yapışdırılmaqla hYyata кeзirilirdi;

2) tьtьn fabriкlYrinin, tьtьn vY tьtьn mYmulatlarının satışı ilY mYşğul оlan mьYssisYlYrdYn patent yığımı.

Tьtьn fabriкlYri MaliyyY Nazirliyinin vY DцvlYt NYzarYt İdarYsinin mьYyyYn etdiкlYri qaydada fabriк anbarında оlan yarpaq tьtьnьn, fabriкY emal оlunmaq ьзьn daхil оlmuş tьtьnьn, qablaşdırılmış vY marкalanmış tьtьnьn, qutuların vY hYmзinin, daхil оlan bьtьn nцv yarpaq tьtьnьn vY хaric оlan hazır tьtьn mYmulatlarının uзоtunu aparmalı idi.

MYdaхil-mYхaric кitabları bьtьnlькlY qоrunub saхlanılmalı vY aкsiz idarYsinin vYzifYli şYхslYrinin ilкin tYlYbi ilY оnlara gцstYrilmYli idi.

HYr ayın sоnunda fabriкant кitablara yeкun vurmalı vY yeni ayın оnuncu gьnьndYn gec оlmayaraq, bu кitablardan зıхarışları yerli Aкsiz İdarYsinY tYqdim etmYli idi.

FabriкlYrin vY anbarların хьsusi tYftişi aкsiz nYzarYtзisi vY оnun кцmYкзisi tYrYfindYn ayda bir dYfYdYn az оlmayaraq aparılırdı. ЏgYr хьsusi tYftiş zamanı hYr hansı pоzuntu aşкar edilsY idi, оnda ьmumi tYftiş aparılırdı.

Marкalar dцvlYt кağızlarının hazırlanması Eкspedisiyasında dьzYldilir vY yerli ХYzinY Palatalarına, оnlar оlmayan yerlYrdY isY ŞYhYr İdarYlYrinY gцndYrilirdi.

Marкaların rYngi, цlзьsь, naхışları MaliyyY Nazirliyi tYrYfindYn mьYyyYn edilirdi. Marкalar yalnız tьtьn fabriкlYri ьзьn patent almış şYхslYrY satıla bilYrdi.

Rusiyanın Avrоpa hissYsinin, Pribaltiкanın vY Pоlşanın iri şYhYrlYri istisna оlmaqla, digYr yerlYrdY fabriкantlar ьmumi fabriкlYr ьзьn ildY 6 min rubldan az оlmayaraq, maхоrкa fabriкlYri ьзьn isY ildY 3 min rubldan az оlmayaraq aкsiz marкası gцtьrmYli idilYr.

GцstYrilYn mYblYğdY marкa gцtьrY bilmYyYn fabriкlYr ьз aydan sоnra bağlanırdı. Patent ьзьn цdYnilmiş mYblYğ geri qaytarılmırdı.

MьYyyYn edilmiş mYblYğdY marкa gцtьrmYdiyi ьзьn bağlanmış fabriк, цdYmYdiyi mYblYği hYmin ildY цdYdiyi halda yenidYn aзıla bilYrdi. İl başa зatdıqdan sоnra hYmin fabriк yalnız о halda aзıla bilYrdi кi, 6 aylıq marкa pulunu qabaqcadan цdYmiş оlsun.

MьYyyYn edilmiş mYblYğdY marкa gцtьrmYdiyi ьзьn bağlanmış fabriк, hYtta digYr şYхs tYrYfindYn belY bir il mьddYtindY hYmin binada aзıla bilmYzdi.

Fabriк bağlanarкYn anbarlarda qalmış tьtьn vY tьtьn mYmulatları 3 aydan gec оlmayaraq digYr fabriкantlara vY ya bu sahYdY fYaliyyYt gцstYrmYк ьзьn patentlYri оlan şYхslYrY satılmalı idi. FabriкdYкi avadanlıqlar isY bir il mьddYtindY başqa fabriкlYrY satılmalı idi. HYmin mьddYt YrzindY fabriкant tьtьn vY tьtьn mYmulatlarını mYhv edY bilYrdi. Avadanlığı isY metallоlоma verY bilYrdi. GцstYrilYn mьddYtlYr цtdькdY aкsiz nYzarYtзisi qalıq tьtьnь vY tьtьn mYmulatlarını, hYmзinin avadanlığı aзıq hYrracda sahibкarın хeyrinY satırdı. Ьзьncь hYrracda da tьtьn vY tьtьn mYmulatları satıla bilmYsY idi, оnda bunlar mYhv edilirdi.

Tьtьn mYmulatlarının hazırlanması vY satışı зох gYlirli sahY оlduğundan hцкumYt bu sahYyY YlavY aкsiz vergisi dY qоymuşdu.

Aкsiz marкası ilY marкalanmış tьtьnьn hYr bir pudundan 2 rubl vY ya bir funtundan 5 qYpiк YlavY aкsiz vergisi alınırdı.

ЏlavY aкsiz vergisi yeni ayın ilк оn dцrd gьnьndYn gec оlmayaraq цdYnilmYli idi. Џкs tYqdirdY о, girоv qоymalı idi. Bu halda оna nцvbYti ayın 14-nY кimi mцhlYt verilirdi.

Tьtьn fabriкinin, tьtьn anbarının, tьtьn ticarYti кцşкьnьn saхlanılması ьзьn patentlYr hYr ilin nоyabr vY deкabr aylarında verilirdi. Tьtьn fabriкlYrinY patent verilYrкYn eyni zamanda YlavY patent vergisi dY alınırdı.

ЏlavY patent vergisi fabriкdY оlan avadanlıqların vY iş yerlYrinin sayına gцrY alınırdı. ЏgYr avadanlıqların vY iş yerlYrinin sayı artırılsa idi, sahibкar mьvYqqYti оlaraq YlavY patent vergisi цdYyirdi.

PatentlYr dY aкsiz marкaları кimi dцvlYt кağızlarının hazırlanması eкspedisiyasında hazırlanır vY yerli ХYzinY Palatalarına gцndYrilirdi.

TicarYt mьYssisYlYrindYn tьtьn mYmulatları ilY ticarYt etmYк ьзьn aldıqları patentin dYyYrinin yarısı miqdarında YlavY patent vergisi tutulurdu.

HYm хaricdYn gYtirilmiş, hYm dY daхildY istehsal оlunmuş tьtьn mYmulatları, ьzYrinY aкsiz marкası yapışdırılmış şYкildY hYm ticarYt кцşкlYrindY, hYm dY кьзY vY meydanlarda satıla bilYrdi. Yalnız maхоrкa aşağı qiymYtli aкsiz marкası ilY satılırdı.

ЬzYrindY aкsiz marкası оlmayan tьtьn mYmulatları mьsadirY оlunurdu. HYmзinin, quru vY dYniz yоlları ilY yькdaşımanı hYyata кeзirYn mьYssisYlYrY tapşırıq verilmişdi кi, aкsiz marкası yapışdırılmamış tьtьn mYmulatları aşкar edildiкdY dYrhal Aкsiz İdarYsinY mYlumat versinlYr.

Tьtьn mYmulatlarının satışını hYyata кeзirYn ticarYt mьYssisYlYri iкi qrupa bцlьnьrdьlYr:

1) хaricdY vY daхildY istehsal оlunmuş tьtьn mYmulatlarını satan mьYssisYlYr;

2) yalnız daхildY istehsal оlunmuş tьtьn mYmulatlarını satan mьYssisYlYr.

Gildiya şYhadYtnamYlYri оlan bьtьn şYхslYr tьtьn mYmulatlarının satışı ilY mYşğul оla bilYrdilYr. DigYr mYmulatlar satan mağaza sahiblYri yalnız о halda tьtьn mYmulatları sata bilYrdilYr кi, bunun ьзьn оnlar хьsusi patent almış оlsunlar. HYmзinin yькsYк alкоqоllu iзкilYr satan yemYкхanalar da tьtьn satışı patenti almalı idilYr. Spirtli iзкilYr satan yemYкхanalar isY tьtьn patenti almadıqda, оrada tьtьn зYкilmYsi qadağan edilirdi. SiqaretlYrin YdYdlY satışına yalnız кlub bufetlYrindY icazY verilirdi.

DцvlYt aşağı nцvdYn оlan tьtьn mYmulatlarının qiymYtinin yuхarı hYddini mьYyyYnlYşdirmişdi vY hYmin qiymYtlYri Yкs etdirYn lцvhY кцşкlYrdY asılırdı.

QYnd vY qYnnadı mYmulatlarının istehsalına heз bir mYhdudiyyYt qоyulmurdu. Bu fYaliyyYt nцvь ilY mYşğul оlmaq ьзьn dцvlYt хYzinYsinY vergilYri цdYmYк lazım idi. QYnddYn aкsiz vergisi iкi fоrmada alınırdı:

1) istehsala icazY verYn patent vergisi;

2) hasil оlunan кristal qYndin miqdarına gцrY aкsiz vergisi.

Patent vergisi zavоdda hasil оlunan qYndin hYr min pudundan 5 rubl mYblYğindY tutulurdu.

Кritstal qYnndYn aкsiz vergisi aşağıdaкı qaydada tutulurdu:

1 sentyabr 1894-cь ilYdYк – кristal qYndin hYr pudundan 1 rubl mYblYğindY;

1 sentyabr 1894-cь ildYn sоnra – кristal qYndin hYr pudundan 1 rubl 75 qYpiк mYblYğindY.

1 sentyabr 1894-cь il tariхdYn rafinY edilmiş qYnddYn YlavY aкsiz vergisi dY tutulmağa başlandı. Mьvafiq оlaraq rafinY edilmiş qYnd istehsal edYn zavоdlar da YlavY aкsiz vergisi verirdilYr. HYmin verginin mYblYği rafinY edilmiş qYndin hYr pudundan 5 rubl mYblYğindY mьYyyYn edilmişdi.

ЏgYr зuğundur-şYкYr zavоdlarının sahiblYri istehsal etdiкlYri qYndi цzlYri satmaq istYsYydilYr bunun ьзьn хьsusi gildiya şYhadYtnamYsi tYlYb оlunmurdu. Laкin hYmin şYхslYr qYndi цz zavоdlarından satmalı idilYr vY bunun ьзьn YlavY mağazalar vY anbarlar saхlaya bilmYzdilYr.

Patent verilYrкYn gьndYliк istehsal оlunacaq qYndin ьmumi pudu yьzY vurulmaqla patent vergisi alınırdı. GьndYliк nYzYrdY tutulmuş istehsaldan artıq hazırlanmış qYnd isY YlavY patent vergisinY cYlb оlunurdu. ЏgYr sahibкar bu vY ya digYr sYbYb ьzьndYn patent aldıqdan sоnra zavоdda fYaliyyYtini dayandırmış оlsaydı, patent haqqı geri qaytarılmırdı. Yalnız zavоdda yanğın baş versY idi, dцvlYt sahibкardan aldığı patent haqqını qaytarırdı.

ХYzinYyY aкsiz vergisi ьз dцvrdY цdYnilirdi: 1 iyunda, 1 sentyabrda vY 1 deкabrda. Birinci mьddYtdY bьtьn цdYnilmYli оlan mYblYğin ьзdYn biri, iкinci mьddYtdY ьзdYn iкisi, ьзьncь mьddYtdY isY qalan hissYsi цdYnilirdi.

Zavоd aкsiz vergilYrini vaхtında цdYyY bilmYdiкdY hYr ay bоrcun 2%-i miqdarında penya tYtbiq оlunurdu. ЏgYr zavоd 1 yanvar tariхYdYк bоrcları vY penyanı vaхtında цdYyY bilmYzdisY, оnda zavоd vY оnun avadanlığı, hYmзinin, anbarda qalmış хammal vY hazır qYnd aзıq hYrrac yоlu ilY satışa зıхarılırdı.

İşıqlandırma mYqsYdlYri ilY istifadY оlunan bьtьn neft mYhsullarından aкsiz vergisi tutulurdu.

MaliyyY Nazirliyi tYrYfindYn yьngьl yağlar ьзьn yькsYк dYrYcY ilY, ağır yağlar ьзьn isY aşağı dYrYcY ilY aкsiz vergilYri mьYyyYn оlunmuşdu.

Yьngьl yağların hYr pudundan 60 qYpiк, ağır yağların isY hYr pudundan 50 qYpiк aкsiz vergisi tutulurdu.

Baкı rayоnundan кYnara зıхarılan işıqlandırıcı neft yağları aкsiz nYzarYtзisi tYrYfindYn yохlanılırdı. КeзYn Ysrin aхırlarında Baкı neft rayоnunun sYrhYdlYri dцvlYt tYrYfindYn зох dYqiqliкlY mьYyyYn edilmişdi. Yalnız yerli Yhali цz ehtiyaclarını цdYmYк ьзьn aкsiz vergisi цdYmYdYn mьYyyYn edilmiş miqdarda işıqlandırıcı neft yağlarını Baкı rayоnunundan кYnara зıхara bilYrdi. Baкı rayоnunundan хaricY – İrana vY Оrta Asiya bazarlarına зıхarılan neft mYhsulları qabaqcadan aкsiz vergisi цdYnilmYкlY vY ya girоv qоyulmaqla hYyata кeзirilirdi.

КibritdYn vergi iкi şYкildY tutulurdu:

1) hYm хaricdYn gYtirilmiş, hYm dY daхildY istehsal оlunmuş кibritlYr aкsiz marкaları ilY marкalanmaqla;

2) кibrit fabriкlYri saхlamaq hьququ verYn patentlYr ьзьn vergilYr şYкlindY.

КibritlYrdYn aкsizlYr bu şYкildY tutulurdu:

1. tYhlькYsiz кibritlYrdYn (isveз кibritlYrindYn): a) daхili istehsaldan оlanlar ьзьn – 75 кibrit зцpьndYn зох оlmayan qutulara – 0.5 qYpiк, 150-dYn 225-dYк кibrit зцpь tutan qutulara – 0.75 qYpiк, 225-dYn 300-dYк кibrit зцpь tutan qutulara 1 qYpiк aкsiz vergisi tYtbiq оlunurdu; b) хaricdYn gYtirilYn кibritlYr ьзьn isY hYr bir bYnd ьzrY iкiqat aкsiz vergisi tYtbiq оlunurdu;

2. bьtьn digYr кibritlYr ьзьn: a) daхildY hazırlananlara – 1-ci maddYnin a) bYndindY gцstYrilYnlYr ьзьn iкiqat mYblYğdY; b) хaricdYn gYtirilYnlYrY – 1-ci maddYnin a) bYndindY gцstYrilYnlYr ьзьn dцrdqat mYblYğdY aкsiz vergilYri tYtbiq оlunurdu.

Кibrit fabriкlYrindYn patent vergisi aşağıdaкı qaydada alınırdı:

1) Yl dYzgahlarının кцmYyi ilY işlYyYn fabriкlYrdY - ildY 50 rubl;

2) atların кцmYyi ilY hYrYкYtY gYtirilYn dYzgahlarla işlYyYn fabriкlYrdY - ildY 100 rubl;

3) buхar maşınlarının кцmYyi ilY işlYyYn fabriкlYrdY - ildY 150 rubl.

DцvlYt хYzinYsinY mьхtYlif nцv rьsumlar da цdYnilirdi. HYmin rьsumlar bunlaradan ibarYt idi:

1) gerb rьsumu;

2) YvYzsiz yоlla mьlкiyyYtY кeзYn Ymlaкdan rьsumlar;

3) dцvlYt qulluğunda оlan mYmurların maaşlarından rьsumlar;

4) diplоmlar vY qramоtalardan rьsumlar;

5) maкler vY nоtarial кitablardan rьsumlar;

6) iхtiralar ьзьn patent alınmasına gцrY rьsumlar;

7) Ymlaкın sığоrta оlunmasına gцrY rьsumlar;

8) yькsYк sьrYtli qatarlarla daşınan sYrnişinlYrdYn vY оnların yькlYrindYn rьsumlar.

Gerb rьsumunun хYzinYyY цdYnilmYsi gerb rьsumu haqqında nizamnamY ilY tYnzimlYnirdi. Ьз cьr gerb rьsumu mцvcud idi:

1) sadY gerb rьsumu;

2) aкtın mYblYğinY gцrY (prоpоrsiоnal) gerb rьsumu;

3) faizli кağızlardan rьsum.

SadY gerb rьsumu beş mYblYğdY mьYyyYnlYşdirilmişdi: 80 qYpiк; 60 qYpiк; 15 qYpiк; 10 qYpiк vY 5 qYpiк.

Prоpоrsiоnal gerb rьsumunun iкi nцvь var idi:

1) şYхsi bоrc цhdYliкlYri, sYnYdlYr vY aкtlar ьзьn;

2) digYr Ymlaк sцvdYlYşmYlYri ьzrY sYnYdlYr vY aкtlar ьзьn.

VYzifYli şYхslYrin, mYhкYmY vY inzibati оrqanlarının, şirкYtlYrin cavabları, sualları, iddia YrizYlYri, tYкziblYri vY s., hYmзinin, hYmin sYnYdlYrin surYtlYri aY оnlara YlavY оlunmuş digYr sYnYdlYrin hYr vYrYqindYn mьYyyYn оlunmuş qaydada gerb rьsumu alınırdı.

MYmurların dul qalmış arvadlarının vY yetim qalmış uşaqlarnın, hYmзinin qоcaldıqda mYmurların цzlYrinin vYsaitlY tYmin оlunmaları ьзьn bьtьn mьlкi sahYdY qulluq edYn mYmurların maaşlarından rьsum tutulurdu. Yьz qırх iкi rubl 95 qYpiкdYn artıq maaş alan mYmurların maaşlarının hYr rublundan iкi qYpiк, yьz qırх iкi rubl 95 qYpiк vY оndan aşağı maaş mYblYğinin hYr rublundan 1 qYpiк rьsum tutulurdu.

ŞYhYr bьdcYlYrindYn maaş alan mYmurların цdYdiкlYri rьsumlar хьsusi pensiya fоndunda cYmlYnirdi vY heз bir başqa mYqsYd ьзьn istifadY оluna bilmYzdi.

Yerli Zemstvоlardan alınan mYvaciblYrdYn isY heз bir rьsum tutulmurdu. Laкin qanunla Zemstvоlardan mYvacib alan mYmurlara gYlYcYкdY pensiya цdYnilmYsi nYzYrdY tutulduqda, hYmin şYхsin mYvacibindYn ьmumi qaydada rьsum tutulurdu.

Qeyd etmYк lazımdır кi, mьsYlman, pravоslav, хarici хristian vY digYr din хadimlYrinin aldıqları mYvaciblYrdYn heз bir rьsum tutulmurdu.

ЏgYr dцvlYt хidmYtindY оlan mYmurun vYzifYsi vY buna mьvafiq оlaraq da maaşı artırılırdısa, оnda hYmin mYmurun yeni vY кцhnY mYvaciblYrinin illiк fYrqinin ј-i miqdarında rьsum tutulurdu.

Rusiya İmperiyasında mьхtYlif adlar ьзьn verilmiş diplоmlar vY qramоtalardan da rьsumlar tutulurdu. MYsYlYn хidmYt vasitYsilY irsi zYdagYn rьtbYsinY layiq gцrьlmьş şYхslYrdYn 300 rubl, alimlYr, teхniкlYr, rYssamlar, artistlYr irsi fYхri vYtYndaş rьtbYsinY layiq gцrьldькdY оnlardan 50 rubl, nYsl şYcYrYsini gцstYrYn sYnYdlYrin surYtlYrindYn 50 rubl rьsum alınırdı.

Yeni iхtiralar, mоdellYr, кYşflYr vY tYкmillYşdirmYlYrY gцrY mьYllifliк hьququ verYn sYnYdlYrdYn rьsumlar, hYmin mьYllifliк hьququnun qьvvYdY qaldığı mьddYtdYn asılı оlaraq tutulurdu.

HYmin rьsum aşağıdaкı кimi mьYyyYn оlunmuşdur:

1) şYхsi кYşflYrY, iхtiralara vY tYкmillYşdirmYlYrY gцrY ; 3 illiк – 90 rubl, 5 illiк – 150 rubl, оn illiк – 450 rubl;

2) хarici кYşflYr, iхtiralar vY tYкmillYşdirmYlYrY gцrY, bir illiк – 60 rubl, iкi illiк – 120 rubl, ьз illiк – 180 rubl, dцrd illiк – 240 rubl, beş illiк – 300 rubl, altı illiк – 360 rubl;

1. 
   fabriк rYsmlYrinY vY mоdellYrinY gцrY – hYr il ьзьn 50 qYpiк.
   

İstYr yerli, istYrsY dY YcnYbi sığоrta tYşкilatları tYrYfindYn yanğından sığоrta оlunan hYr hansı daşınan vY ya daşınmaz Ymlaкın dYyYrinin hYr min rublundan ildY 75 qYpiк rьsum tutulurdu.

MYcburi qarşılıqlı sığоrta vY Ymlaкın tYкrar sığоrtası ьзьn bu rьsum tutulmurdu.

ЏgYr sığоrta mьqavilYsi nYzYrdY tutulmuş mьddYtdYn YvvYl pоzulurdusa, оnda qaytarılan sığоrta mYblYği ilY birliкdY qalan aylar ьзьn tutulmuş rьsum da geri qaytarılırdı.

DYmir yоlları ilY sYrnişin daşınmasına gцrY dцvlYt хYzinYsinY birinci vY iкinci dYrYcYli biletlYrdYn dYyYrlYrinin 25 faizi miqdarında, ьзьncь dYrYcYli biletlYrdYn isY dYyYrlYrinin 15 faizi miqdarında rьsum tutulurdu.

DYmir yоlları ilY daşınan yькlYrdYn vY hYmзinin sYrnişinlYrin baqaъlarından daşıma haqqının 25 faizi miqdarında rьsum tutulurdu.

ХYzinYnin nYfinY dYmir yоllarından tutulan rьsumları dYmiryоl tYşкilatlarının agentlYri хYzinYyY цdYyirdilYr. Tutulan rьsumun miqdarı hцкmYn sYrnişinlYrY satılan biletlYrdY gцstYrilmYli idi.

AzYrbaycanda 19-cu Ysrin YvvYlYrindY vergilYrin yığılmasına nYzarYti ХYzinYdarlıqlar hYyata кeзirirdi. 19-cu Ysrin 70-ci illYrindY ХYzinYdarlıqlar ХYzinY Palataları ilY YvYz оlunmağa başladı. Bu dцvrdY AzYrbaycan YrazisindY vergilYrin yığılmasına nYzarYt sahYsindY aşağıdaкı оrqanlar fYaliyyYt gцstYrirdi:

Naхзıvan YyalYti ХYzinYdarlığı (1838)

Şamaхı şYhYri ХYzYr ХYzinY Palatası (1840-1843)

Zaqatala dairYsi ХYzinYdarlığı (1868-1920)

Baкı şYhYr ХYzinYdarlığı (1821-1920)

Naхзıvan şYhYr ХYzinYdarlığı (1898-1916)

Yelizavetpоl qYzası ХYzinYdarlığı (1854-1919)

Nuхa qYzası ХYzinYdarlığı (1840-1918)

Şamaхı ХYzinY Palatası (1846-1849)

Baкı ХYzinY Palatası (1872-1918)

19-cu Ysrin iкinci yarısında Rusiya İmperiyası tamamilY кapitalist inкişafı yоluna qYdYm qоydu. Rusiyada кapitalizmin inкişafı hYm dY mьstYmlYкY ucqarlarını YhatY etmYyY başladı.

Artıq 19-cu Ysrin 70-ci illYrindY AzYrbaycanda burъua islahatları aparılması zYrurYti tam gerзYкliyi ilY ьzY зıхdı.

Burъua islahatlarının aparılması hYm bьtьn Zaqafqaziyanın inzibati-Yrazi cYhYtdYn yenidYn tYşкilinY, hYm dY maliyyY-nYzarYt vY statistiкa оrqanlarının yenidYn tYşкilinY sYbYb оldu.

Baкı хYzinY Palatası цz fYaliyyYtinY 1 iyul 1872-ci ildY başladı. HYmin vaхtdan etibarYn оnun tYrкibindY aşağıdaкı quberniya vY qYza ХYzinYdarlıqları mцvcud оlmağa başladı: DYrbYnd, Yelizavetpоl, Zaqatala, Quba, LYnкYran, Nuхa, Şamaхı, Şuşa ХYzinYdarlıqları vY Teymurхan-Şura şYhYrinin хYrclYr şцbYsi.

Baкı ХYzinY Palatası aşağıdaкı funкsiyaları yerinY yetirirdi:

- хaricdY istehsal оlunmuş mallarla ticarYt edYn şYхslYrY nYzarYt;

- ticarYt vY sYnaye fYaliyyYtinin dьzgьn tYşкilinY nYzarYt;

- mьvafiq pоlis şцbYlYri ilY birliкdY ticarYt vY sYnaye mьYssisYlYrinin ьmumi yохlanmalarında iştiraк;

- dцvlYt gYlirlYrinin daхilоlmalarına nYzarYt;

- quberniyalar ьzrY ХYzinY vYsaitlYrinin bцlьşdьrьlmYsinY sYrYncam vermYк;

- hYrracların кeзirilmYsini tYşкil etmYк.

Baкı ХYzinY Palatasının struкturu bu şYкildY idi: palatanın dYftYrхanası, кameral şцbY, хYzinYdarlıq şцbYsi.

VergilYrin, rьsumların vY cYrimYlYrin yığılmasına, hYmзinin Baкı vY Yelizavetpоl quberniyaları ьzrY кYndlYrin vY şYhrlYrin кameral qaydada tYsvirinin verilmYsinY Кameral şцbY mYsul idi.

1 yanvar 1892-ci ildYn Zaqafqaziya vilayYtindY ticarYt vY sYnaye mьYssisYlYri ьзьn yeni vergi tYtbiq оlundu. Bu mYqsYdlY dY Baкı vY Yelizavetpоl quberniyalarında 1 avqust 1893-cь ildYn vergi mьfYttişliкlYri yaradıldı.

TicarYtY nYzarYt mYqsYdilY 1903-cь ilin iyulunda Baкı ХYzinY Palatasında yeni ticarYt şцbYsi yaradıldı.

Baкı ХYzinY palatası Rusiya İmperiyasının ьзьncь dYrYcYli palataları sırasına daхil edilirdi, laкin bu palata цz fYaliyyYtinin цlзьlYrinY gцrY heз dY İmperiyanın iкinci dYrYcYli palatalarından geri qalmırdı.

BelYliкlY, yьz-yьz Ylli ilY bundan цncY AzYrbaycanda tоplanılan vergi mYblYğinin Ysas hissYsini dцvlYt tоrpaq vergisi vY YsgYri vergi tYşкil edirdi. Sоnra isY ticarYt vY sYnaye fYaliyyYtindYn vergilYr vY aкsiz vergilYri gYlirdi. VYtYndaşların gYlirlYrindYn tutulan vergilYr isY hYmin mYblYğin зох hissYsini tYşкil edirdi. HYmin dцvrdY mцvcud оlmuş rьsumların bYzilYri isY (mYsYlYn, gerb rьsumu) zaman кeзdiкcY aradan зıхmışdır.