0g9az(1-6)esas
Yüklə 3,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 195 • VII fəsil • İqtisadi-sosial həyat və onun inkişaf yolları • Ölkədə olan əksər təsərrüfat müəssisələri, energetika, nəqliyyat və rabitə şəbəkə- ləri, dövlət mənzil fondu, dövlət idarələrinin əmlakı, mədəni sərvətlər və tarixi abi- dələr, dövlət bankları, maliyyə və kredit ehtiyatları, qiymətli kağızlar dövlət mülkiy- yətinə aiddir. Müasir dünyada mülkiyyətin ən mühüm qolu kimi intellektual (əqli) mülkiyyətə üstünlük verilir. İntellektual mülkiyyət ayrıca bir mülkiyyət forması olub şəxsi xü- susi mülkiyyətin bir qolu hesab sayılır. Bədii və elmi əsərlər, musiqi və incəsənət nümunələri, müxtəlif kompüter proqramları intellektual mülkiyyətdir. 1. Mülkiyyət formalarını müqayisə edin: Mülkiyyət formaları Aid olan əlamətlər Xüsusi Bələdiyyə Dövlət 2. Mətndən istifadə edərək dövlətə məxsus olan mülkiyyəti aşağıdakı cədvəl üzrə qruplaşdırıb yazın: Fiziki-coğrafi obyektlər İqtisadi-sosial obyektlər • Bill Qeytsin zəkası ən böyük sərvətdir. Bill Qeyts fərdi kompüter inqilabının ən məşhur sahibkarlarından biridir. O, informasiya texnologiyalarının yaradıcısıdır. B.Qeyts məktəb illərindən kompüterdə proqram təminatı məcəllə- sini mükəmməl öyrənmişdir. Hazırda Bill Qeyts saniyədə 250$, gündə isə 20 mln. $ qazanır. Maraqlıdır ki, "Maykrosoft"un banisi və adı kompüter erasının rəmzinə çevrilən Bill Qeyts öz uşaqlarına lazım olmadan kompüterdən istifadəni qadağan edib. 1. Kompüter texnologiya mütəxəssisi olmaq üçün hansı biliklərə malik olmaq lazımdır? 2. Sizcə, Bill Qeyts niyə öz övladlarına kompüterdə məqsədsiz məşğul olmağı qa- dağan etmişdir? Biliklərin tətbiq edilməsi və yoxlanılması 1. Azərbaycan Respublikasında əqli mülkiyyəti patentləşdirmək üçün nə etmək lazım olduğunu araşdırın və təqdimat hazırlayın. https://az.wikipedia.org/.../Ümumdünya_Əqli_Mülkiyyət 2. Yaşadığınız ərazinin bələdiyyə idarəsi ilə maraqlanın və onun fəaliyyəti haqqında məlumat toplayın. Dərs prosesində hazırladığınız sorğulara cavab alın, onları təqdim edin. Dərsdən sonra 196 A ZƏRBAYCANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI Müzakirə edin: 1. 2000–2010-cu illər ərzində istehsal olunan məhsul və göstərilən xidmətlərin dəyəri nə qədər artmışdır? 2. İstehsal olunan məhsul, göstərilən xidmətlərin dəyəri və yoxsulluq səviyyəsini əks etdirən qrafiklər arasında hansı əlaqə olduğuna aid fikirlərinizi yazın. İqtisadi, demoqrafik, sosial və ekoloji sahələrdə qazanılan nailiyyətlər Azərbay- canın dünyada “yuxarı orta gəlirli” və “insan inkişafı indeksinin yüksək olduğu” ölkələr qrupuna aid olduğunu göstərir. Əhalinin hər nəfərinə düşən illik gəlirləri (manatla) – (www.az.stat.org. saytına əsasən) İllər 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Manat 508,9 618,8 796,7 1201,3 2378,3 2866,1 3789,3 4180,6 1. Cədvəldəki rəqəm göstəriciləri əsasında diaqram qurun. 2. Gəlirlərin daha sürətli artım dövrü hansı illəri əhatə edir? 3. Sizcə, gəlirlərin kəskin artımına hansı amillər təsir edə bilər? Azərbaycanın hazırkı iqtisadi inkişafı müəyyən mərhələlərdən keçmişdir. Hər mərhələdə təsərrüfat sahələrinin quruluşu bir-birindən fərqli olmuşdur. Sxem üzrə iş Cədvəl üzrə iş 55 Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin mə- lumatlarına görə, istehsal olunan məhsul, gös- tərilən xidmətlərin dəyəri və Azərbaycan Res- publikasında əhalinin yoxsulluq səviyyəsinin dəyişməsi Azərbaycanda istehsal olunan məhsul və göstərilən xidmətlərin dəyərinin 1990– 2010-cu illər üzrə dinamikası 7 197 • VII fəsil • İqtisadi-sosial həyat və onun inkişaf yolları • 1900-cü ilə qədərki dövrü əhatə edən I mərhələdə Azərbaycan aqrar öl- kəsi idi. Kənd təsərrüfatı şəxsi təsərrüfatlarda cəmləşmişdi. Yüngül və yeyinti sənayesi qismən inkişaf etmişdi. Həmin dövrdə Azərbaycandan xarici ölkələrə yun, ipək parça, xalça, kürü ixrac edilirdi. II mərhələ 1900–1940-cı illəri əhatə edir. Ölkə neft hasilatına görə dün- yanın ən qabaqcıl dövlətlərindən birinə çevrilmişdi. Xüsusilə 1920-ci illərdə Azərbaycan nefti ölkəyə xeyli miqdarda gəlir gətirirdi. Neft hasi- latının artması neft-mədən avadanlığı istehsalına tələbatın artmasına sə- bəb oldu. Azərbaycan aqrar ölkədən aqrar-sənaye ölkəsinə çevrildi. Öl- kədə istehsal edilən neft maşınqayırması məhsulları daxili bazarı təmin etməklə yanaşı, həm də xarici ölkələrə satılmağa başladı. 1940–1990-cı illəri əhatə edən III mərhələ Azərbaycanda sənayenin digər sahələrinin inkişafı ilə fərqlənir. Bu dövr ərzində ölkənin təsərrüfat strukturunda mühüm dəyişikliklər baş verdi. Bununla yanaşı, neft maşın- qayırması ölkənin ixtisaslaşmış sahəsinə çevrildi. Bu mərhələdə qeyri- neft sektorunun inkişafına da diqqət artırıldı. Gəncə alüminium, Daş- kəsən filizsaflaşdırma, Sumqayıt boru-prokat və sintetik kauçuk zavodları, Mingəçevir SES-i, Bakı məişət kondisionerləri və digər iri müəssisələr fəaliyyətə başladı. Bu müəssisələri ixtisaslı kadrlarla təmin etmək üçün mütəxəssis hazırlığına diqqət artırıldı. Hazırda Azərbaycan iqtisadi inkişafının IV mərhələsindədir. Bu mər- hələ ölkə iqtisadiyyatının dünyaya inteqrasiyası kimi səciyyələnir. Azər- baycanın zəngin təbii sərvətləri, aqroiqlimi, rekreasiya ehtiyatları və əl- verişli iqtisadı mövqeyi xarici kapital axınını ölkəyə cəlb edir. 1994-cü ilin 20 sentyabrında Azərbaycan Respublikası ilə dünyanın 20-dək ölkə- sinin neft şirkətləri arasında bağlanan “Əsrin müqaviləsi” iqtisadiyyatda dönüş yaratdı. Müqaviləyə əsasən, yeni neft yataqlarının (“Azəri”, “Gü- nəşli”, “Çıraq”) istismarı üçün investisiyalar qoyuldu. Müstəqillik illə- rində ölkə iqtisadiyyatına 120 milyarda qədər ABŞ dolları həcmində sər- mayə qoyulmuşdur. Müasir dövrdə ölkədə nəhəng beynəlxalq nəqliyyat layihələri həyata keçirilir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Ərzu- rum qaz kəməri, Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryol xətti, TANAP və s. Bu isə qeyri-neft sektorunu (nəqliyyat, aqrar, turizm, ticarət və s.) inkişaf etdir- mək üçün iqtisadi islahatlar həyata keçirməyə imkan yaratdı. Sosial problemlərin həllində böyük nailiyyətlər əldə edildi. Yeni mülkiyyət formalarının inkişafına diq- qətin artırılması da əhalinin gəlirlərinin artmasına səbəb olmuşdur. Müzakirə edin: 1. Diaqrama əsasən maddi və qeyri-maddı təsər- rüfat sahələrindən alınan gəlirlərin cəmini he- sablayın. 2. Sənayenin payının yüksək olması hansı amil- lərlə əlaqədardır? Azərbaycan Respublikasının istehsal olunan məhsul və göstərilən xidmətlərin dəyərində təsərrüfat sahələrinin payı Diaqram üzrə iş 198 Çoxsahəli təsərrüfat ölkədə iqtisadiyyatın inkişafına, əməkhaqlarının artmasına, xidmət sahələrinin genişlənməsinə və s.-yə səbəb olur. Əhalinin mülkiyyət növləri üzrə iş yerlərində də mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. İqtisadi islahatların həyata keçirilməsi üçün müxtəlif illəri əhatə edən dövlət proqramları qəbul olunur. Dövlət proqramları tərtib edilərkən müxtəlif regionların potensialı, problemləri nəzərə alı- nır, görüləcək işlərin siyahısı tərtib edilərək vəsait ayrılır. Hazırda “Azərbaycan Res- publikası regionlarının 2014–2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proq- ramı” tətbiq edilir ki, bu da regionlarda müxtəlif sahələrin inkişafına səbəb olur. 1. Mətndən istifadə edərək Azərbaycanda iqtisadi inkişafın mərhələlərinin səciyyəsini müəyyən edin və cədvəli dəftərinizdə tamamlayın: Mərhələlər İllər Səciyyəvi əlamətlər 1 ... 2. Diaqrama əsasən Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına qoyulan sərmayənin miqdarını müqayisə edin və səbəblərinə dair fərziyyələrinizi şərh edin. Biliklərin tətbiq edilməsi və yoxlanılması 133,1 204,9 227,6 311,2 394,1 400,1 703 706 794,5 29339,7 100,4 101,1 102,5 133,5 147,3 145,5 223 203,4 303 2735,1 Dağlıq Şirvan Şəki- Zaqatala Yuxarı Qarabağ Lənkəran Quba- Xaçmaz Gəncə- Qazax Naxçıvan Abşeron Aran Bakı 2007-ci ilin investisiya həcmi 2002-2006-cı illərdə investisiyaların ümumi həcmi 1. “Azərbaycanda əhalinin iş yerləri” mövzusunda sorğu aparın. Ətrafınızda olan insan- ların təsərrüfatın hansı sahəsində çalışdığına və onların yaşayış səviyyəsinə aid (əməkhaqqı, məzuniyyət vaxtını harada keçirməsi və s.) aid məlumat toplayın. Apar- dığınız sorğunun nəticələrini təhlil edin və cədvəl formasında hesabat hazırlayın. 2. İnternet axtarış sistemlərindən istifadə edərək, işçi axtaran saytlarda hansı ixtisas- çıların daha çox tələb olunduğunu müəyyənləşdirib dəftərinizə yazın. Dərsdən sonra 7 199 • VII fəsil • İqtisadi-sosial həyat və onun inkişaf yolları • “ T ÜSTÜSÜZ SƏNAYE ” – TURİZM Turizm üçün ərazilərin cəlbedicilik səviyyəsi dünya iqtisadi forumlarında qəbul edilmiş göstəricilər əsasında müəyyən olunmuşdur. Göstəricilərə görə: – siyasi cəhətdən sabitlik; – güclü iqtisadiyyat; – yüksək xidmət səviyyəsi; – əhalinin milli-mənəvi adət-ənənələri; – zəngin təbii şərait hər hansı ölkəni turizm və səyahətçilər üçün cəlbedici edə bilər. Turizm ən inkişafda olan təsərrüfat sahələrindən biridir. O, əhalinin həyat səviy- yəsini əks etdirir. Turizm baxımından ölkələr iki qrupa ayrılır: ABŞ, Norveç, Böyük Britaniya, Almaniya və s. ölkələrdən digər ölkələrə turist axını yüksəkdir. Türkiyə, İspaniya, Yunanıstan, İtaliya və bu kimi ölkələr isə daha çox turist qəbul edir. İnkişaf sürətinə və qazanılan gəlirlərə görə turizm yalnız neft və neft məhsulları ticarəti və avtomobil satışından sonra üçüncü yeri tutur. Turizmin inkişafı müxtəlif amillərdən asılı olduğu kimi, özü də iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə təsir edir. İlk növbədə turizm xeyli sayda iş yeri deməkdir. 56 Dünyanın siyası xəritəsindən istifadə edərək turizm və səyahət üçün cəlbediciliyə görə ölkələri qruplaş- dırın və cədvəli tamamlayın. Xəritə-sxem üzrə iş Çox yüksək Yüksək Orta Aşağı Çox aşağı Müzakirə edin: – Sizcə, ölkələrin cəlbedici olması hansı meyarlara əsaslanmışdır? Turizm və səyahət baxımından ölkələrin cəlbedicilik səviyyəsi Dünyada turizmdən əldə olunan gəlirlərin artım dinamikasının qrafikini qurun. İllər 2000 2004 2009 2013 Gəlirlər (ABŞ dolları ilə) 500 mlrd. 600 mlrd. 850 mlrd. 1 trln. Gəlir ($) İllər Cədvəl üzrə iş 200 Hazırda dünyada bu sahədə çalışanların sayı 300 milyon nəfərdən çoxdur. Bu isə dünyanın iqtisadi cəhətdən fəal əhalisinin hər 16 nəfərindən biri deməkdir. Xidmət sahələrinin bəzi sahələri turizmlə birbaşa əlaqədardır: istirahət edənlərin daşınması, yerləşdirilməsi, qidalanması, onlar üçün əyləncələrin təşkili, ekskursiya turları, mehmanxanalar (hotel, motel, kempinq, resort), hədiyyə istehsalı və s. sa- hələr də bilavasitə turizmə xidmət edir. Turizm və səyahətlər, əsasən, turizm şirkətləri tərəfindən təşkil olunur. Müəssi- sələr öz xidmətlərini turizm şirkətlərinə reklam etməklə yeni müştəri axını qazanırlar. Bu proses müxtəlif reklam və sərgilər vasitəsilə həyata keçirilir. Elektron vasitələr – televiziya kanalları və internet vasitəsilə turizmin təbliği ge- nişlənmişdir. Xüsusilə inkişaf etmiş Avropa, Asiya və Amerika ölkələrində elektron marketinq üsullarından daha geniş istifadə olunur ki, bu da daha böyük potensiala malikdir. Turizmin növləri çoxdur: təbii ekoloji turizm, dini turizm, tarixi turizm, ticarət turizmi və s. Buna baxmayaraq turizm şirkətləri ildən-ilə bu sahələrə daha yenilərini əlavə edir. Turizm sənayesindəki yeni istiqamət yerli ənənələrinə sadiq qalmış regionlar üçün səciyyəvidir. Yüksək göstəricilərə malik ölkələrlə yanaşı, nisbətən inkişafdan geri qalmış, xidmət şəraiti zəif olan regionlara da maraq artmışdır. Nepal, Qırğızıstan, Peru, Meksika və digər ölkələr buna misal ola bilər. Efiopiya, Somali, Nigeriya, Əfqanıstan, CAR, Misir və bu kimi ölkələrdə turizm imkanları böyük olsa da, siyasi sabitliyin olmaması bu sahənin inkişafına mane olur. Turizm Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün önəmlidir. Azərbaycan dövləti turizm sahəsini iqtisadiyyatın qeyri-neft sektoru üzrə mühüm sahə elan etmişdir. Turizmin inkişafı üçün ölkə zəngin təbii sərvətlərə, cəlbedici turizm landşaftına, rəngarəng iq- • Xidmət sahələrinin əksəriyyəti kimi, turizm də Avropa ölkələrində təşək- kül tapmışdır. 1985-ci ildə Lüksemburqun Şengen şəhərində Avropa ölkələri arasında gömrük-sərhəd nəzarətinin ləğv olunmasna dair razı- laşma (hazırda Şengen vizasına 26 Avropa ölkəsi daxildir) əldə edil- mişdir. Şengen vizası almış turistlərin həmin zona daxilində sərbəst hə- rəkəti bu regiona xeyli gəlir gətirir. EKSPO mərkəzi, turizm sərgisi. Bakı, 2015 “Şahdağ” Qış-Yay Turizm Kompleksi. Qusar rayonu 7 201 • VII fəsil • İqtisadi-sosial həyat və onun inkişaf yolları • limə, qədim tarixi-mədəni irsə, adət-ənənəyə, milli mətbəxə, milli musiqiyə malik- dir. Hazırda Azərbaycanda 300-ə qədər turizm şirkəti vardır. Şirkətlərdən 35%-i gəl- mə və daxili, 65%-i isə getmə turizmi ilə məşğul olur. 1. Cədvəldə verilən məlumatları təhlil edin, ayrı-ayrı illər üçün ölkəyə gələn və ölkədən gedən turistlərin sayı arasında fərqi əks etdirən diaqram tərtib edin. 2010 2011 2012 2013 2014 Azərbaycana gələn xarici ölkə vətəndaşlarının sayı (min nəfər) 1962,9 2239,2 2484,1 2508,9 2297,8 Xarici ölkələrə gedən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı (min nəfər) 3175,6 3550,2 3874,4 4284,7 4244,3 2. Ölkəyə gələn turistlərin sayını artırmaq üçün təkliflər yazın. • Uzun illər turizmin əsas etalonu – dəniz- günəş–qumu əks etdirən “SSS” (“Sea- Sun-Sand”) olmuşdur. • Hazırda turizmin inkişaf istiqaməti milli adətlər–peyzaj–asudə vaxtı əks etdirən LLL-dir (“Lore-Landscare-Leisure”). Müzakirə edin: 1. Dünyanın hansı ölkələrində “SSS” istiqamətli turizm mərkəzləri mövcuddur? 2. Azərbaycanın hansı rayonlarında “SSS” və “LLL” istiqamətli turizmin inkişafına imkan vardır? 3. Sizi turizmin hansı istiqaməti daha çox cəlb edir? Səbəbi izah edin. Mətn və şəkil üzrə iş Biliklərin tətbiq edilməsi və yoxlanılması 1. İnternet axtarış sistemindən hər hansı ölkənin və ya Azərbaycanın ən məşhur turizm zonalarının si- yahısını əldə edin. Turizm zonala- rından biri haqqında plan üzrə mə- lumat toplayaraq onu təqdim edin. 2. Gələcəkdə şəxsi turzim şirkəti yaratsanız və ya orada işləsəniz, şirkətin gəlirlərini artırmaq üçün hansı təklifləri verərdiniz? Fikirlərinizi layihə formasında yazın. Dərsdən sonra Plan 1.Ölkə 2. Turizm zonasının adı 3.İldə neçə nəfər turist qəbul etmək imkanı vardır 4. Turizmin hansı növü inkişaf etmişdir 5. İldə neçə nəfər turist qəbul edir 6. Birgünlük istirahətin qiyməti nə qədərdir 7. İstirahət üçün hansı xidmətlər göstərilir 202 1. ABŞ-da alüminium sənayesi, əsasən, Kolumbiya və Kolorado çayları ətrafında cəmlənmişdir. Buna səbəb... a) ərazidə ağır maşınqayırmanın inkişafı b) burada ucuz elektrik enerjisinin istehsalıdır. c) İxtisaslı kadrların mövcudluğu d) Sakit okeana çıxışın olmasıdır. 2. Diaqrama əsasən doğru ifadələri müəyyən edin. a) inkişaf etmiş ölkədir. b) əhalinin əksəriyyəti maddi istehsal sahələrində çalışır. c) aqrar ölkədir. d) iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkədir. 3. Məntəqələrdə kənd təsərrüfatının hansı sahələrini inkişaf etdirmək mümkündür? a) suvarma əkinçiliyi b) heyvandarlıq c) dəmyə əkinçilik 84 10 16 İŞ YERLƏRİ (%-lə) Sənaye Kənd təsərrüfatı Xidmət sahələri Ü m u m i l ə ş d i r i c i t a p ş ı r ı q l a r 7 203 • VII fəsil • İqtisadi-sosial həyat və onun inkişaf yolları • 4. Xəritə-sxemdə işarələnmiş məntəqələrdən biri metallurgiya zavodunu, digəri isə ticarət mər- kəzini əks etdirir. Yerləşmə prinsipinə əsasən onları müəyyən edin. 5. Cədvəli dəftərinizdə tamamlayın. № Təsərrüfat sahəsi Yerləşmə amili 1. Əlvan metallurgiya (yüngül metalların istehsalı) 2. Yeyinti sənayesi (meyvə-tərəvəz konservləri istehsalı) 3. Xidmət sahələri 4. Qara metallurgiya (ağır metalların istehsalı) 5. Maşınqayırma (kompüter istehsalı) 6. Yüngül sənaye (pambıq parça istehsalı) a _______ b _______ 204 COĞRAFİYA – 9 Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün “ Coğrafiya ” fənni üzrə dərslik Tərtibçi heyət: Müəlliflər: Elbrus Kərim oğlu Əlizadə Nərminə Səftər qızı Seyfullayeva İrkən Fatixovna Aktoprak Yelena Ələkbər qızı Şabanova Elmi redaktoru: E.Əlizadə , АМЕА-nın müxbir üzvü, coğrafiya üzrə elmlər doktoru, professor Dil redaktoru: K.Cəfərli Nəşriyyat redaktoru K.Abbasova Bədii redaktoru T.Məlikov Texniki redaktoru Z.İsayev Dizayneri T.Məlikov Rəssamları M.Hüseynov, E.Məmmədov Korrektoru A.Məsimov Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 03.06.2016-cı il tarixli 369 №-li əmri ilə təsdiq olunmuşdur. © Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016 Kağız formatı 70 100 1 / 16 . Fiziki çap vərəqi 12,75. Səhifə sayı 204. Tiraj 112 500. Pulsuz. “Şərq-Qərb” ASC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur. Yüklə 3,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|