Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məmməd Cəfərə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 27
olan cəhətlərin hamısını alıb Məhəmmədin simasında cəmləşdir- mişdir.” Böyük Azərbaycan dramaturqu Hüseyn Cavid isə başqa yolla getmişdir. O, tarixi hadisələrə obyektiv yanaşmış, hər şey- dən əvvəl, həmin sosial-tarixi hadisələrin konkret mahiyyətini vermişdir. Başqa sözlə, “... Peyğəmbər surətini verərkən drama- turq tarixi həqiqətə əzəmi dərəcədə sədaqət göstərməyə çalışır. Tarixi həqiqətə münasibətində isə onun yaradıcılığında, həmişə olduğu kimi, romantizmlə realizm ünsürləri birləşir. Ən nəhayət isə realizm romantizmə qalib gəlir.” Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramlarının obyektiv qiymətləndirilmə- sində Hənəfi Zeynallının, Əli Sultanlının, Məsud Əlioğlunun və başqa ədəbiyyatşünasların müəyyən xidməti vardır. Əli Sultanlı “Topal Teymur”dan danışarkən bir neçə məsələni ədəbiyyatşü- nasların nəzərinə çatdıraraq yazmışdır: “Topal Teymur”dan da- nışarkən bir məsələni də qeyd etmək lazımdır. Bu əsərdə dra- maturq ilə Teymurun saray şairi Kirmani və yaxud anadolu filo- sofu Şeyx Buxari arasında eyniyyət düzəltmək yanlış bir üsuldur. Bu üsul, ədəbiyyatşünası əsərin ideyasını düzgün müəyyən et- məkdən uzaqlaşdırır. H.Cavid nə yarımxarabatı şair Kirmanidir, nə də filosof Şeyx Buxari. O, tarixə sədaqət göstərərək, hadisələri əzəmi dərəcədə düzgün təsbit etməklə, onları nisbətən romantik- ləşdirmişdir. Dramda Topal Teymur tarixdə olduğu kimi həm mənfi, həm də müsbət sifətləri ilə canlanmışdır.» 1
yığın insanlara, ucu-bucağı yox məmləkətlərə... sənin kimi bir kor
2 , mənim kimi bir topal müsəllət olmazdı” sözlərini misal çəkən alim onun müasirliyinə işarə vuraraq yazmışdır: “Teymu- run son sözü öz dövrü üçün nə qədər tipikdirsə, imperializm dövrü üçün, müharibə qızışdıranlar üçün də olduqca tipikdir.”
1 Əli Sultanlı, Məqalələr, Bakı, Azərnəşr, 1971, səh. 153. 2 Türk sultanı Yıldırım Bayazidə işarədir. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 28
Əli Sultanlı Əkbər Ağayevdən fərqli olaraq Hüseyn Cavidin dünyagörüşündəki və yaradıcılığındakı ziddiyyətlər barəsində başqa fikirdədir. Onun fikrincə, dramaturq cəmiyyətin inkişaf qa- nunları ilə tanış olmadığı üçün ziddiyyətlərdən canını qurtara bilmirdi. Onun vahid bir sistemə malik fəlsəfi konsepsiyası da yox idi. Ona görə də o, təbii olaraq sıx-sıx ziddiyyətə düşürdü... Sonralar həmin fikirləri bəzi ədəbiyyatşünaslarımız, demək olar ki, eynilə təkrarlamışlar. Ümumiyyətlə, bədii yaradıcılıqda vahid fəlsəfi konsepsiyaya malik olmaq yazıçını sxematizmə və fikir yeknəsəkliyinə aparıb çıxarmazmı?.. Unutmaq olmaz ki, bədii yaradıcılıqda yazıçı üçün vahid bir fəlsəfi konsepsiyanı izləmək, fəlsəfi sistemə malik olmaq çox çətin olur. Bu, nəticə etibarilə ya- zıçını bədii yaradıcılıqda sxematizmə aparıb çıxarar. Bilmək la- zımdır ki, bədii əsərlərdə qoyulan problemlərlə, irəli sürülən fəl- səfi konsepsiyalarla əlaqədar olaraq yazıçının fəlsəfi sistemi, kon- sepsiyaları dəyişilə bilir. Əgər söhbət konkret olaraq Hüseyn Caviddən gedirsə, onda “Şeyx Sənan”da, “İblis”də, “Peyğəm- bər”də, “Topal Teymur”da, “Səyavuş”da və “Xəyyam”da vahid fəlsəfi konsepsiyadan necə çıxış etmək olardı?.. Əlbəttə, bu kimi məsələlər cavidşünaslıqda dərin elmi izahını gözləyən mürəkkəb nəzəri problemlərdir. Mən belə fikirləşirəm ki, Hüseyn Cavidin dünyagörüşündə və yaradıcılığında müəyyən ziddiyyətlər olsa da, onun insan və əxlaq, sülh və müharibə, cəmiyyət və şəxsiyyət, hu- manizm, inam və əqidə, gözəllik və eybəcərlik, ülvilik və faciəvi- lik, tarixilik və müasirlik... haqqında vahid fəlsəfi konsepsiyası vardır. O, bəzən dramaturq haqqında kəskin fikirlər də demişdir. Guya Hüseyn Cavid dünyadan xəbərsizdi, onun ictimai-siyasi biliyi müşahidələri dairəsindən kənara çıxmırdı, cəmiyyət qanun- larını və imperialist müharibəsinin əsl mahiyyətini dərk etmirdi, “Afət”də hadisələr ümumiləşdirilməmişdi və i.a. Əlbəttə, bu, o qədər də inandırıcı görünməyən və dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac olan fikirlərdir.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 29
IV 1960-cı illərdə Azərbaycan tənqidi və ədəbiyyatşünaslığının nəzəri və professional səviyyəsi xeyli yüksəlir, klassik irsin daha dərindən öyrənilməsində müəyyən nailiyyətlər qazanılır, yeni elmi tədqiqat əsələri meydana gəlir. Klassik sənətkar Hüseyn Cavid haqqında yüzlərcə məqalə, bir monoqrafiya, bir neçə dissertasiya yazılır. Hüseyn Cavid irsinin araşdırılmasında Məm- məd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev, Məsud Əlioğlu, Zahid Əkbərov, İzzət Rüstəmov, Əbülfəz İbadoğlu və başqaları diqqətə- layiq işlər görürlər. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında XX əsr romantik poeziyamızın və mənzum dramlarımızın bədii-estetik, dil və üs- lub, sənətkarlıq xüsusiyyətləri kifayət qədər dərindən araşdırılma- mışdır. Lakin bu sahədə əhəmiyyətli tədqiqat işləri aparılmışdır. Cavidin romantik şerinin, mənzum dramlarının dil-üslub və sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin tədqiq olunmasında mühüm xidmət görkəmli alim və nəzəriyyəçi Məmməd Cəfərə məxsusdur. Onun ədəbi-nəzəri görüşləri, elmi əsərləri və konsepsiyaları bütövlükdə cavidşünaslığın inkişafına səmərəli təsir göstərmişdir. Ədəbiyyat- şünaslığımızda, ümumiyyətlə, dil, üslub, yaradıcılıq metodu və sənətkarlıq məsələlərinin işlənib hazırlanmasında Məmməd Cəfər çox iş görmüşdür. O, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan romantik poeziyasında gedən axtarışlardan bəhs edərək yazmışdır: “Cavi- din üslub xüsusiyyətlərini düzgün müəyyənləşdirmək üçün hər şeydən əvvəl nəzərdə tutmaq lazımdır ki, onun, habelə M.Hadi, A.Səhhət, A.Şaiq kimi başqa romantik şairlərin yaradıcılığa başla- dığı dövr bədii forma, xüsusən bədii dil, üslub sahəsində yeni axtarışlar dövrü idi. Bu axtarışlar yolunda çox ciddi çətinliklər meydana çıxırdı. Bu çətinliklərə Cavid də rast gəlmişdi...” Alim bu çətinlikləri törədən səbəbləri açıb göstərmiş, ənənə ilə novatorluq arasındakı əlaqənin mahiyyətini və əhəmiyyətini aydınlaşdırmışdır. Klassik Azərbaycan və şifahi xalq şeir dilinin və üslubunun biçimlənməsində bu iki şeir dilinin oynadığı rol
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|