Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

51 

irsinə qayğıkeş, həssas münasibət, onun adı ilə bağlı olan dərin 

məzmunlu tamaşaları yüksək məsuliyyət hissi ilə yaratmaq bu 

günün heç də az əhəmiyyətli olmayan problemlərindən biridir.”

1

 

Tamilla Təhmasib müasir Azərbaycan teatrında Hüseyn Cavi-

din ayrı-ayrı  əsərlərinin möhkəm yer tutmasının səbəblərini ay-

dınlaşdırır, Cavid teatrının yenidən bərpası ilə bağlı problemlərə 

toxunur. Müasir tamaşaçıların Cavid şeiri və dramaturgiyasından 

uzaq düşməsini müxtəlif bəhanələrlə izah edənlərə tutarlı cavab 

verir. Biz əminik ki, müasir Azərbaycan teatrında Cavid teatrı 

bərpa ediləcək, iyirmi-otuzuncu illərdə olduğu kimi, tamaşalar 

anşlanqla keçəcək. 

Vilyam  Şekspir və Hüseyn Cavid! Biri Qərbin, o biri isə 

Şərqin böyük dramaturqu, mütəfəkkiri, şair və filosofu. Azərbay-

can dramaturqu ingilis dramaturqunu dərin məhəbbətlə sevirdi, 

onun bədii irsindən bəhrələnmişdi. Bu bəhrələnmə,  ədəbi təsir 

necə olmuşdur?  Şər qüvvələr, insanın nəcib keyfiyyətləri və bö-

yük idealları,  şəxsiyyət və  cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı  əlaqə, 

tarixilik və müasirlik, obrazlılıq və bədiilik, konflikt və xarakter, 

faciə  və faciəvilik haqqında onların  ədəbi konsepsiyalarında nə 

kimi oxşarlıq və özünəməxsusluq vardır? Cavidşünasların qarşı-

sında duran aktual problemlərdən biri bu və bu kimi mürəkkəb, 

ancaq vaxtı çatmış məsələlərin araşdırılması ilə ilgəlidir. 

Deməliyik ki, yetmişinci illərdə  həmin problemlər Azərbay-

can sovet ədəbiyyatşünaslarını daha çox maraqlandırmağa baş-

layır. Cavid və Şekspir, Cavid və Göte haqqında məqalələr yazı-

lır. Həmin məqalələrin müəllifi gənc cavidşünas Əjdər İsmayılo-

vun fikrincə, “Şekspirin Yaqosu və Cavidin İblisi bəşər fanta-

ziyasının ilk məhsulu olan şər qüvvənin müxtəlif dövrlərdə ayrı-

ayrı adlar altında verilmiş səhnə təcəssümüdür.” 

Sual oluna bilər: Yaqo və  İblis kimi müxtəlif fəlsəfi düşün-

cəli, müxtəlif tipli, ayrı-ayrı  sənətkar dühasının və  ədəbi epo-

                                                 

1

 Tamilla  Təhmasib. “Cavid teatrı”nın dünəni və bu günü, “Ədəbiyyat və 

incəsənət”, 1 fevral 1975. 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

52 

xaların məhsulu olan iki klassik obrazı müqayisə etmək olarmı? 

Əjdər İsmayılov sənət nöqteyi-nəzərindər bu suala müsbət cavab 

verir. “Otello”da Yaqonun, “İblis”də  İblisin – bu iki eybəcər və 

bədxah xislətin bədii  ədəbiyyatda təcəssümünü klassik ənənənin 

və dünya ədəbiyyatının inkişaf qanunauyğunluğunun təsdiqi 

hesab edir. Yaqo və  İblis surətlərinin fəlsəfi konsepsiyalarındakı 

oxşarlığı müəyyənləçdirərək yazır: “Caviddə də, Şekspirdə də şər 

qüvvənin planı insanı  fəlakətlərə salmaqdır. Lakin Yaqonun 

güddüyü niyyət mənsəb və şöhrət mənasında nə qədər kiçikdirsə, 

İblis obrazının ifadə etdiyi fəlsəfi-estetik ideal bir o qədər böyük 

və cahanşümuldur.”

1

 

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında milli tarixi dramlarımızda 

müasirlik problemlərinin öyrənilməsində müəyyən iş görülmüş-

dür. Bu sahədə  Hənəfi Zeynallının,  Əli Sultanlının, Məmməd 

Arifin, Məmməd Cəfərin, Sokrat Musayevin, gənc tədqiqatçı-

lardan  Əjdər  İsmayılovun, Hüseyn İsrafilovun və başqalarının 

müəyyən xidməti vardır. Lakin bu gün bizim əlimizdə “Azərbay-

can tarixi dramları” (D.Hacıyevin tarixi dramlara aid kitabı ilk 

təşəbbüs kimi diqqəti cəlb edir) və “Azərbaycan tarixi dramla-

rında müasirlik problemi” adlı sanballı bir kitabımız yoxdur. 

Ümumiyyətlə, Azərbaycan tarixi dramlarında tarixilik və müasir-

lik problemlərinin işlənib hazırlanmasında  ədəbiyyatşünasları-

mızın önündə böyük vəzifələr durur. 

Hüseyn İsrafilov Cavidin tarixi dramlarında müasirlik prob-

lemini “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” dramları  əsasında araş-

dırmışdır. Onun məqaləsi bir neçə cəhətdən maraqlıdır. Özündən 

əvvəlki tədqiqatçılardan fərqli olaraq, İsrafilov həmin tarixi 

dramlarının meydana gəlməsini Avropa və  Şərq romantizminin 

spesifik  ənənələri ilə bağlamışdır. Həmin  əsərlərin tədqiq, təhlil 

və qiymətləndirilməsində yol verilən nöqsanları, tətbiq edilən 

yanlış metodoloji prinsipləri nəzərə çarpdıraraq yazmışdır: “... 

                                                 

1

 Əjdər  İsmayılov. Cavid və  Şekspir (“İblis” və “Otello” faciələri), “Elm və 

həyat”, 1976, № 9, səh. 22. 

---

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

53 

İslam dininin banisi Məhəmməd peyğəmbərin və  məşhur  Şərq 

fatehi Topal Teymurun “vahiməli” və “qorxulu” adları, xüsusilə 

vulqar sosiologizm və ondan sonrakı dövrdə bu əsərlərin huma-

nist mahiyyətini, onlarda bədii həllini tapan və  tərənnüm edilən 

ümumbəşəri idealları açmağa, araşdırmağa mane olmuşdur. Son 

vaxtlarda bu əsərlərdə islam dininin modernizə edilməsi, pey-

ğəmbərin və Topal Teymurun idealizə

1

 olunması kimi həqiqətlə 

heç bir əlaqəsi olmayan mülahizələr söyləyənlər də vardır.” 

Hüseyn İsrafilov tarixi dramlar barəsində birtərəfli, çox halda 

həqiqətə uyğun gəlməyən fikirlər söyləyən tədqiqatçılarla razılaş-

mır, Məmməd Cəfərlə polemikaya girir. 

Tədqiqatçı “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramla-

rının yazılmasının başqa bir səbəbini ədəbi ənənə və dramaturqun 

fərdi yaradıcılıq üslubu ilə ilgələyir. Türk ədəbi mühitinin və 

ədəbiyyatının Hüseyn Cavidə  təsirini göstərir, onun ümumi mə-

həbbət haqqında konsepsiyası üzərində dayanır, dünya romantik-

lərinin tarixi keçmişə münasibətlərini aydınlaşdırır. Onun müla-

hizəsinə görə, tarix tarixi hadisələri yenidən canlandırmaq xatirinə 

deyil, bu günün, müasir gerçəkliyin tələblərinə örnək olması ilə 

cəlbedicidir: “... Əlbəttə, başlıca məsələ peyğəmbərin və cahan-

girlərin həyat və  fəaliyyətlərini qələmə almaqda deyil, onları 

mənalandırmaqda, dövr, zaman, yeni nəsillər üçün gərəkli, faydalı 

ola biləcək idealları hansı  cəhətdən, hansı ictimai qüvvələrin 

mövqeyindən əks etdirməkdir.” 

Hənəfi Zeynallı, xüsusən Əli Sultanlının məqalələrindən bəh-

rələnən tədqiqatçı XVI əsrdən başlayaraq Məhəmməd və Teymur-

ləngin həyat və fəaliyyətinin dünya ədəbiyyatı və tarixində diqqət 

mərkəzinə  çəkilməsi məsələsi üzərində dayanır. Avropalı Volter 

və Marlonun həmin  şəxsiyyətlər haqqında yazdıqları tarixi əsər-

ləri  şərqli Hüseyn Cavidinki ilə tutuşduraraq maraqlı  nəticələrə 

gəlir: “... Cavid sübut edir ki, Teymur kimi sərkərdələrin dövlət 

                                                 

1

 “Peyğəmbər”də islam dininin modernizə edilməsi, dramlarda Məhəmməd və 

Teymurun idealizə olunması fikri iyirminci illərdə irəli sürülmüşdür.  

---