Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 559
Onda “barmağımı dişlədim”. O vaxt onun nəyi axtarıb tapdığı mənə indi aydın oldu. * * * Cavid nəzəriyyəçi deyildi. Amma nəzəri biliyə, sənət və həyat məsələlərinə dair geniş məlumata malik idi. Onun həyat və sənət məsələlərinə həsr edilmiş ayrıca əsəri yoxdur və çap olunmamış- dır *
sibətinə dair Cavidin mülahizələri, maraqlı fikirləri onun bədii əsərlərində, xüsusilə “Azər” poemasında və bir sıra şeirlərində ifadə olunmuşdur. Nəzəri-estetik görüşlərin bədii əsərlərin tərkibinə hopdurulması bizim klassiklərimizdən ta qədimlərdən başlayıb gələn bir ənənədir ki, H.Cavid də onu davam etdirmişdir. Yeri gəlmişkən ənənə haqqında. Cavid hansı ənənələrə istinad etmiş, hansı təsir mənbələrindən qidalanmışdır? Mən hər dəfə bu böyük sənətkarı xatırlayanda ixtiyarsız bu sualla qarşılaşıram. Tədqiqatçılar bu suala hələ kafi və aşkar cavab verməmişlər. Bu bəlkə də ayrıca araşdırmaya möhtac maraqlı və mürəkkəb bir məsələdir. Cavidlə əlaqədar xatirələrim, onun öz dilindən eşitdiklərim şəxsən məndə belə ehtimal oyadır ki, onun yaradıcılığını, Cavid teatrını qidalandıran mənbələr həm zəngin, həm də müxtəlifdir. Hər şeydən əvvəl qoca Şərqin qədim mədəniyyəti, Azərbay- canın klassik poeziyası və klassik şairləri. Fəlsəfi təfəkkürlə onun yüksək poetik ifadəsi şübhəsiz ki, bu təsir mənbələrindən biridir. Qərb dramaturgiyası, onun Şekspir, Şiller, Höte kimi simaları, teatrın böyük məramını nəhəng miqyasda təbliğ eləyən nüma- yəndələri. Və əlbəttə, Türkiyənin mütərəqqi yazıçıları, adları Cavidin dilindən düşməyən Tofiq Fikrət, Rza Tofiq, Namiq Kamal kimi şairləri, Əbdulhəqq Hamid dramaturgiyası... Bu şairlərin üsyankar poeziyası, inqilabi fikirləri, zülmə, əsarətə insan məhkumiyyətinə
* Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə, 1919-cu ildə Abdulla Şaiqlə birlikdə ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid “Ədəbiyyat dərsləri” kitabını yazmış və çap etdirmişdir. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 560
qarşı odlu etirazı Cavidi daima ehtizaza, cuşa gətirir, qanadlan- dırırdı. Nəhayət, XIX əsrin qabaqcıl rus ədəbiyyatı, onun cahanşümul nümayəndələri. Xüsusilə Tolstoy və Dostoyevski! Dostoyevski dünyasını duymaqda və düzgün qiymətləndirə bilməkdə məncə Cavidlə bəhsə girmək çətindir. O bu rus dühası haqqında bir qəmxar və həmdərd kimi danışardı. Axı, bəşəriyyətin, cəmiyyətin dərdini görüb, dərmanını tapa bilməyənlərin dərdi-əzabı çox böyük olur. Onların harayı-çağrışı əgər bəzən xəstə adamın, çaş- qın qəlbin fəryadı kimi səslənirsə, əgər bu haray təkcə real hadisələrdə, adi, təbii insan obrazlarında deyil, həm də xəyal, fantastika aləmində ucalırsa, yaxud bəzən ifrat natural, bəzən isə sırf romantik və simvolik boyalarda əks edir, İblis və Mələk, Skelet, Teyf və Peyğəmbər surətlərində təcəssüm tapırsa, bunu belə başa düşmək lazımdır ki, dərdin, qubarın böyüklüyündən irəli gəlir. Dostoyevski, Cavidin dediyi kimi, oxucunu dəhşətə gətirən, vahiməyə salan cinayətləri, rəzalətləri, vəhşəti və miskinliyi, dərin ictimai ziddiyyyətləri və ədalətsizlikləri işıqlandırmaqdan, insanın özünü-özünə durbin və zərrəbin ardında göstərməkdən, onun var- lığındakı gözəlliyi də, eybəcərliyi də təşrih etməkdən çəkinmirdi. Bu güçlü meyl, bu ürək yanğısı Caviddə də vardır. Mən, əlbəttə Cavidi Dostoyevski ilə eyniləşdirmək, yaxud onları bir mərtəbədə tutmaq niyyətindən uzağam. Amma, bununla belə, bu fikirdəyəm ki, onların ədəbi-zehni meyllərində, yaradıcılıq ziddiyyətlərində, insansevərlik naminə qaldırdıqları fəryad səsində bir bənzəyiş görmək və eşitmək mümkündür. Dostoyevski kimi H.Cavid də insan mənəviyyatını tədqiq və təşrih etməyi gözəl bacarmışdır. Həmişə cərrahlıq əməliyyatı apara bilməsə də, əlac göstərməsə də, dərdi-bəlanı görməyi, haray qoparmağı, ah-nalə ilə danışmağı yaxşı bacarmışdır. “Ana”, “Şeyx Sənan”, “İblis” faciələri buna misaldır. Dostoyevski irsində Cavidi maraqlandıran və cəlb edən bir də yəqin ki, güclü dramatizm mayası, dərin dramatik konfliktlər idi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 561
O, səhnə üçün yazmamışdır. Amma buna baxmayaraq onun romanlarının, hekayələrinin əksəriyyəti dəfələrlə səhnələşdirilmiş və çox təsadüflərdə bu iş səmərəli olmuşdur. Bu paradoks necə şərh edilməlidir? Onun əsərlərinin ən yaxşı quruluşçularından biri rejissor V.İ.Nemiroviç–Dançenko elə bil bu suala cavab verərək deyir ki, Dostoyevski həmişə “romançı kimi yazmış, amma dramaturq kimi hiss etmişdir, buna görə onun əsərlərinin çoxu səhnəyə sanki yol axtarır... asanlıqla və üzvi surətdə səhnə çərçivəsinə daxil olur, onun spesifik tələblərinə və şərtlərinə uyuşur”. Belə şərtlərdən biri və ən mühümü böyük ədibin qələmə aldığı hadisələrin və xarakterlərin dramatizmidir. Onun əsərlə- rində vəziyyətlər konfliktlə mayalanmış, insanların mənəviyyatı, xasiyyəti mübarizələrlə aşılanmışdır. Dostoyevskinin də, Cavidin də əsas qəhrəmanları bir tərəfdən mühitlə, digər tərəfdən öz daxili aləmləri ilə mütəmadi çəkişmədədirlər. Onların faciəsi, onların etiraz və üsyanı bütün insanlığı xoşbəxt etmək istəyənlərin mənə- viyyatını formalaşdırmaq işinə xidmət edir, bizim oxucularımıza, tamaşaçılarımıza böyük estetik qida verir. Yaradıcılığındakı, təfəkküründəki məlum ziddiyyətlərə, əsər- lərindəki boyaların tutqunluğuna, bəzən ifrat qatılığına, bəlkə də qaranlığına baxmayaraq, F.M.Dostoyevski kimi Hüseyn Cavid də bu gün bizim üçün qiymətlidir, əzizdir. Çünki o, insan və həyat haqqında ürək ağrısı, can yanğısı ilə danışmışdır, bəşəriyyətin işıqlı gələcəyinə ümid və inam bəsləmişdir. Xatirələrim yenidən mənə xatırladır və təsdiq edir ki, Cavid acı fəryadlar, şirin arzular, böyük diləklər, böyük ümidlər şairidir. 1982 Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|