Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 556
misal göstərirdi. Misal üçün o, “Hind qızı” pyesini ingilis müstəmləkəçiliyini qəzəblə ifşa eləyən parlaq ideyalı əsər kimi qiymətləndirir və deyirdi: “Halbuki, orda heç bir şüar-çağırış, “yavan təbliğat” yoxdur. Rayçaran və sürücü kimi hindli obrazları siyasi mübarizə ilə məşğul olmur və bu xüsusda danışmırlar. Amma bunun əvəzində mübarizə arzusu, fikri və əzmi tamaşa- çıların qəlbində oyanır, mübarizə şüuru tamaşa salonunda fəal- laşır. Cavid bizim dərslərimizdə Əbdülhəqq Hamidin “Əşbər” façiəsini də yaxşı bir misal kimi tez-tez xatırladırdı. O belə hesab edirdi ki, makedoniyalı İsgəndərin cahangir və hərbçi xarakterini, qanlar-qurbanlar, fəlakətlər bahasına yürütdüyü siyasəti ifşa üçün bu əsərin finalındakı iki cümlə kifayətdir. İsgəndər yandırıb, xaraba qoyub işğal etdiyi şəhəri və şəhər qapısından asılan cənazələri Aristotelə göstərib qürurla soruşur:
Klassik irsə bəsit, cahil, vulqar münasibət bəslənən o illərdə, “Rapp” və “Azapp” cəngavərlərinin keçmişin böyük sənətkar- larını irtica və gerilik damğası ilə damğaladığı o illərdə Dosto- yevskinin yaradıcılığından danışmaq, onun əsərlərində huma- nizm, yaxud mütərəqqi fikirlər axtarmaq, bəşəriyyətin taleyinə qayğı göstərmək hər adamın işi deyildi. Cavid belə məqamda böyük rus yazıçısının bəyüklüyünü həssas qəlblə duyur və onun haqqında məhəbbətlə danışırdı. Dostoyevskinin əsərlərində irtica, mistika görənlər onu qəzəbləndirirdi. Cavid 1934-cü ildə yazıçı- ların birinci qurultayından qayıdandan sonra * M.Qorkinin məru- zəsində Dostoyevskiyə verilən qiymətlə də heç cür razılaşa bilmir, bunu ədalətsiz rəftar hesab edirdi. Cavidin dediyinə görə, Fyodor Dostoyevski insana bəslədiyi eşqin, ehtiramın naminə həyatın
* Həmin qurultay Moskvada keçirilmişdi. Cavid qurultayda iştirak etməmişdi. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 557
dibsiz qaranlıqlarına, insan qəlbinin dərin guşələrinə baş vurur, cəmiyyəti və zehniyyəti bürüyən zülməti sənətin şüaları ilə kəsir. Cavidin dediklərini xatırlayanda indi mən daha dərin inamla deyə bilərəm ki, o böyük rus yazıçısını həqiqətən gözəl duyur, onun insanpərvər ideyalarını düzgün dərk edir, buna görə də M.Qor- kinin məruzəsindən sonra Dostoyevskinin rus ədəbiyyatı tari- xindən silinməsini dözülməz hal hesab edirdi. ÜİK(b) partiyası Mərkəzi Komitəsinin sovet ədəbiyyatı haq- qında 1932-ci ilin aprelində qəbul elədiyi məşhur qərarından (Sovet yazıçılarını vahid sovet ədəbiyyatı platformasında birləş- dirmək haqqındakı qərardan) sonra mətbuat orqanlarının ayrı-ayrı sol tənqidçilərin, sabit “Azapp”çıların Hüseyn Cavidə münasibəti xeyli dəyişmişdi. Cavidi inkar edənlər indi onun təsdiqi ilə məşğul olur, sənətkarlığını yüksək qiymətləndirirdilər. “Hücum” jurnalında çıxan bir məqalə çoxumuza həm qəribə, həm təəc- cüblü, həm də xoş gəldi. Müəllif yazırdı: “H.Cavid olduqca böyük sənətkar və söz ustadıdır. “İblis” müəllifi şeirin musiqisi və gözəl- liyi etibarilə Puşkinin əsərlərini xatırladır. İblisin monoloqları öz şiddətli həyəcanı və qüvvəsi ilə hər bir oxucunu özünə bağlayır”. Cavid indi Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının fəal üzvü- lərindən, onun ağsaqqal nümayəndələrindən hesab olunurdu. Teatr da görünür ki, Cavidlə öz münasibətlərini bərpa eləmək, yaxşılaşdırmaq fikrinə düşmüşdü. “Şeyx Sənan” pyesini 1932-ci ilin sonunda yeni quruluşda tamaşaya qoymaq üçün hazırlıq gedirdi. Tamaşanı hazırlamaq dörd rejissora – R.Təhmasibə, R.Darablıya, İ.Hidayətzadəyə və Ə.Şərifova tapşırılmışdı (ümumi bədii rəhbərliyi səhv etmirəmsə teatrın direktoru Əhməd Trinç öz öhdəsinə götürmüşdü). Bu hadisə ilə əlaqədar olaraq mən Cavidin ədəbiyyat dərs- lərində ətrafında tez-tez söhbət açdığı və açmağa çalışdığı bir nəzəri-estetik problemi və ona dair müəllimimizin dediklərini də yaxşı xatırlayıram. Bu da ədəbiyyatda, başlıca olaraq drama- turgiyada janr problemidir. O illər bu dolaşığa düşmüş, dolaş- dırılmış problemlərdən biri idi. Bir sıra başabəla nəzəriyyəçilərin Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 558
“kəramətindən” belə bir “nəzəriyyə” yaranmışdı ki, müasir teatrda komediya ola bilməz, güya ona görə ki, “sovet cəmiyyətində nəyə və kimə güləcəksən?!” Faciə də ola bilməz. Ona görə ki, sovet tamaşaçılarını bədbinliyə düşürmək və ağlatmaq yaramaz. Görü- nür, bu “nəzəriyyəyə” istinad və riayət edərək teatrın rəhbərliyi Caviddən tələb edirdi ki, “Şeyx Sənan” bu dəfə yeni quruluşda tamaşaçılara göstəriləndə onun qəhrəmanları əsərin sonunda ölməsinlər, qaçıb qurtarsınlar. Müəllif isə buna razılıq vermirdi. Neçə gün davam edən mübahisələr Cavidi cana doydurmuşdu. Bir gün texnikuma dərsə gələndə biz onu haldan-təbiətdən çıxmış, rəngi ağarmış, son dərəcə əsəbi vəziyyətdə gördük (yuxarıda dediyim kimi belə hal, görkəm onun üçün heç də xas deyildi). Bir neçə yerdən cırılmış “Şeyx Sənan” pyesini mizin üstünə tullayıb əyləşdi, bir əlini çəliyinə, o birini geniş alnına söykəyib uzun sükuta daldı. Sonra sanki öz-özü ilə danışır kimi dodaqaltı qırıq cümlələrlə dilə gəldi: – Başa sala bilmirəm... Qandıra bilmirəm ki, komediya ko- mediyadır... Faciə də faciə... Başa düşmürlər ki, faciə faciə kimi də bitməlidir... Getdim, axtardım, tapdım... Axırda Marksdan da misal göstərdim, amma yenə başa sala bilmədim ki, bilmədim... “Cahilləşmiş beyinlər!” deyib çıxdım. O, başını qaldırıb, sinfi gözdən keçirdi. Uzun müddət özünə gələ bilmədi. Çox susdu. Hiss olunurdu ki, indi ürəyində danışır. Özü ilə danışır. Onun dərs deyə-deyə sanki özü ilə danışdığını mən ara-sıra sezirdim. Onun öz dərslərində söylədiklərinin, dediyi fikirlərin hamısını dərk eləməyə, açığını desəm, biz o vaxt hazır deyildik. Amma biz onları eşitməli idik. Düşünürəm ki, Cavid ya bunu vacib hesab edirdi, yaxud özünün dediklərini deməyə və eşitməyə özü ehtiyac hiss eləyirdi. Həmin gün də biz onun dediklərinin hamısını axıra qədər başa düşmədik. Marksdan nəyi axtarıb tapdığını isə əlbəttə heç cür bilmədik. Lakin üstündən illər keçəndən sonra mən Moskvada teatr institutunda təhsil alarkən Marksın, Engelsin estetikaya və ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair yazdıqlarını oxuyanda, onların komediya və faciə janrlarına verdikləri şərhi, tərifi öyrənəndə Cavidin sözləri yadıma düşdü.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|