Vii. Uluslararasi
VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ 42
Türk devletçiliyine yansıyan diger inanç kaplumbağa kültüdür. Kaplumbağa Türk halklarının bildiğimiz en eski yazılı edebi yazılarından olan Göktürk kitabelerinden Kül Tigin yazıtının temel taşını oluşturmaktadır 24 . Hem Kül Tigin`e, hem de eşine iki kaplumbağa üzerinde anıt dikilmiştir. Görüldüğü gibi Göktürkler`in hakimiyeti döneminde bu hayvana oldukça önem verilmiştir. Bu hayvana inancın Tengricilikle bağlı olmasını hakkında A.A.Aslan`ın Uno Halmberg`ten aktardığı aşağıdaki efsane ilginçtir ve bizce, Türk halklarında kaplumbağa inancının geniş yer tutmasının kanıtı olabilir. Öyle ki, Türkistan Türkleri`ne ait bir efsaneye göre, dünyanın başlangıcında her taraf su olmuş ve suda sadece kaplumbağa yaşıyormuş. Gök Tanrı bu kaplumbağayı sırtı üste çevirmiş ve dünyayı onun karnı üzerine koyarak, her kıtayı ise onun ayakları üzerine yerleştirmiştir 25
dört ayağının birbirini izleyişi dört sezonun ahenkli bir şekilde birbirini takip edişine benzetiliyor 26 . Azerbaycan`da kaplumbağa ile ilgili çeşitli inançlar da mevcuttur. Doğrusu, üzerlik ve göz boncuğu gezdirilmesi kadar önemli olmasa da, halk arasında özellikle de, yaşlı neslin temsilcileri arasında kaplumbağanın göz değmesini savma gibi bir özelliği olduğuna inanılmıştır. Kazak ilinin Kazakbeyli ve Eskipara köylerinde uykuda ürken bebeğin giysisine dağdağandan (sert bir ağac türü) yapıılmış nazar boncuğu ile kaplumbağa kemiğini gök, ya da siyah kumaşa sarıp dikerdiler 27 . Aynı gelenek Türkiye'de de mevcuttur. Amasya bölgesinde araştırmalar sırasında üzerliklerden yapılmış nazarlıklarda kaplumbağa kabuğu (çanağı) tespit edilmiştir. Dr. A. A. Aslan Sürmeli Çukuru`nda (Doğu Anadolu`da - N.S.) kaplumbağaya tosbağa denildiğini ve onu öldürmenin günah sayıldığını belirtmiştir 28 . Genel olarak, Türkler arasında kaplumbağanın kabuğu muska gibi kullanılmıştır. Fakat sol gözü Güneş`i, sağ gözü Ay`ı temsil eden tüm kabuklu hayvanların reisi sayılan kaplumbağa kışın hareketsiz kaldığı ve ilkbaharda kabuğunu değişerek kabuğundan dışarı çıktığı için uzun bir ömre sahip olmuş, bundan dolayı uzun ömürlülüğün ve sabrın sembolü sayılmıştır 29 .
halıları üzerinde rastliyoruz. Önemlisi bu halılar esasen Karabağ bölgesinde dokunmuş ve üzerinde İslami yasalara bakmayarak stilize olunmadan kaplumbağa tasvirleri yaşamaya devam etmiştir. Karabağ halıcılık mektebinin Cebrayıl yarımqrupuna dahil olan “Behmenli” halısı üzerinde kaplumbağa tasvirini göre biliriz. Tanınmış halıcı-ressam L.Kerimov 1932 yılında bu halının dokunduğu Büyük Behmenli köyünde olarken oradakı yaşlı halı ustaları ilə sohbet zamanı bazılarının bu tasvirleri “heykel”, “manqal”, bazılarının ise “tosbağa” olduğunu söylediklerini belirtmişler 30 . Azerbaycan halılarında diğer hayvanalara oranla bu hayvanın tasvirine az rastlıyoruz. L.Kərimov “Azerbaycan Halçası” isimli kitabında halılar üzerinde tosbağa, kurbağa harçeng gibi hayvanların tasvirlerinin dokunduğunu yazmıştır 31 . Lakin üretim yerdeyişmesi sonucundə bu tasvir Bakü halılarında da 24 Kalafat Y., İslamiyet ve Türk Halk İnançları. Berikan Yayınevi, Ankara 2009, 2. bs., s. 58. 25 Kalafat, a.g.e., Ankara 2009. s. 58. 26 Çoruhlu Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2000, s. 149. 27 Qeybullayev Qiyasəddin, Azerbaycanlılarda Aile ve Nikah, c. II, Elm, Bakı 1994, s. 394. 28 Kalafat, a.g.e., Ankara 2009. s. 58. 29 Çoruhlu, a.g.e., s.149. 30 Kerimov Latif Azerbaijanskiy kover, Baku 1983. S.227 31 Kərimov Lətif, Azərbaycan xəlçəsi, Bakı 1961. Tablo 17-4,5,6,7. VII. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ 43
dokunmaya başlamıştır. Şöyle ki, yazar çanaklı bağa təsvirinin nadiren Bakı halılarında da dokunduğunu yazıyor. Eski türk dininden devletçiliyine ve halk sanatlarına yansıyan diğer inançsa koç inançıtır. Koçun Türk halklarının dini dünya görüşünde özel bir konumu olmuştur. Birçok atasözleri ve deyimlerde koçun hüneri ifade edilmiştir. Bunlara örnek olarak, Tekede koç hüneri olmaz, Koç savaşına koç durur gibi atasözlerini gösterebiliriz 32 . Azerbaycan`da yiğit, hünerli kişiler için kullanılan koçu deyimi de işte koçun yiğitliği ile ilgili şekillenmiştir. Tesadüfi deyil ki, halk kendi kahramanına koç Köroğlu adını vermiştir. Koç hem de totem olarak kullanılmıştır. Günümüzün Şamanist inanca sahip toplumlardan biri olan Beltirler gök için düzenledikleri törende beyaz koyun veya oğlak kurban ediyorlar. Beyaz renkte olmayan koyun ve keçi ise Yer Tanrısı`nın hayvanı sayıldığından, özellikle, yas törenlerinde Yer Tanrısı`na kurban edilirdi 33 . Burdan şu sonuca varabiliriz ki, beyaz renkli koyun ve keçi göğü sembolize etmiştir. Ortaçağ döneminde oluşan devletlerde de Tengricilikle ilgili ayinler devlet işlerinde gözlemlenmektedir. 1410-1468 yıllarında Karakoyunlu ve 1468-1501 yıllarında mevcut olmuş Akkoyunlu devletlerinin sadece isimlerinde değil, bayraklarında da beyaz ve siyah koç tasvirlerine rastlıyoruz. Belirtmek gerekir ki, Azerbaycan`da henüz milattan önce yaygın olan koç heykelleri bu devletlerin ortaya çıkışından sonra yeniden kullanılmışdır. Koç heykellerinin kabir abidelerinde kullanılması konusunda farklı bilimsel görüşler mevcuttur. Azerbaycan'da - Nahçıvan'da eski Kültepe, I Mahta, İsmailli`de Mollaisaklı, Mil`de Karatepe meskenlerindeki kurganlarda bulunan küçük koç-koyun figürleri Tengricilikle, koç-koyun kemikleri Kurban merasimi ile bağlıysa, kurganların üzerine konmuş koç heykelleri ise ölenin ruhunun öteki dünyada Tanrı katına gitmesi inancı ile ilgilidir 34 . 1834 yılında Azerbaycan'da olmuş Fransız gezgini Dyubua de Monpere Karabağ'da birçok hayvan heykelleri gördüğünü ve yerel halkın onlara özel saygı beslediğini kaydetmişti 35 . Rus bilim adamı V.M.Sısoyev 1926-1927 yılları arasında Azerbaycan'ın Ordubad, Naxçıvan, Gorus, Kara Kilise (Sisyan) ve Laçın bölgelerinde yaptığı gözlemlere dayanarak yazıyordu ki, yerel aşiretler (Türkler) burada rastlanan koç heykellerini kutsal sayarak onlara tapıyorlar 36 . Genellikle, koç heykelleri çeşitli nedenlerle yapılmıştır. Doğu Anadolu bölgesindeki mezarlıklarda koç-koyun heykellerinin yayıldığını kaydeden Y.Kalafat, bu tür balbal heykellerin öbür dünyada ölünün ruhuna hizmet edeceğine olan inançla ilişkili bulunduğunu bildiriyor 37 . R.Efendiyev, gençlik ve şecaat yansıtan mezar taşları üzerinde kılıç, kalkan, at, koç ve kartal kuşu resimlerine rastladıklarını kaydetmiştir 38 . On iki Hayvanlı Türk takviminin sembollerinden biri de koç sembolü olmuştur. Koç tasvirleri Türk halklarının sanatkarlığının tüm sahelerine yansımıştır. Zamanla koç buynuzu tasvirleri stilize olunaraq çeşitli biçimlerde kullanılmaya
32 Abdulova Gülzadə, Atalar Sözleri ve Xalq Meselleri Etnoqrafik Duyum-Yozum Kontekstinde, Bakü 2012, s. 99. 33 Çoruhlu, a.g.e., s. 150. 34 Ağasıoğlu F., Daşbaba, Bakı, 2013, s. 30. 35 Efendi Rasim, Efendi T., “Tarix, folklor ve mifologiya menbeyi”, Azerbaycan xalçaları, c. III / sy. 6, (2013), ss. 125-129, s. 71. 36 İsmayılov Faiq, Laçın: Heqiqetler, mülahizeler, deyerler, Nurlar Neşriyatı, Bakı 2012, s. 95. 37 Kalafat Y., Doğu Anadoluda Eski Türk İnancının İzleri, s. 104-105. 38 Efendi R., Azerbaycan Dekorativ-Tetbiqi Senetleri (Orta Esrler), İşıq, Bakı 1976, s. 67. Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|