Utepbergenov Farxad

 

15

G’arbiy Osiё asholisi uy-xonadonlari twrtburchak shaklida qurilib (ichkari 

va tashqari) 2 qismga bwlinadi. Uy jishozlari bwyra-kigiz, gilam, taxta krovatlar, 

sandiqlardan iborat. Mebellardan stol, stullar, xontaxtalar mavjud. 

 

İdishlar sopol va temir buyumlardan tashkil topgan bwlsada, qishloqlarda 

quritilgan qovoqlardan qilingan idishlar sham uchrab turadi.Bugungi kunda 

zamonaviy fabrika idish-tovoqlar ananaviy buyumlarni wrnini olmoqda.  

Kiyimlari. Erkaklar beldan pastga tushadigan kwylak keng ishton, chopon, 

yaxtaklar, turli bosh kiyimlari kiyishadi. Qishda kwy terisidan tikilgan pwstinlar 

sham kiyiladi. Afg’onistonda pushtunlarda chakmonlar sham mavjud. 

 

Arablar kufiya, Eron va Afg’onistonda qorakwl teridan tikilgan telpaklar 

asosiy bosh kiyimdir. Oёq kiyimi sandal, tufli, etiklardan iborat.  

 

Aёllar esa twpig’igacha kwylak, uzun tor lozim, ustilariga shuningdek turli 

yaktak kwrinishidagi kiyimlar kiyishgan. Boshlariga rwmol wrashib turli zargarlik 

buyumlari taqishadi.  

 

Taomlari: bug’doy, non, wsimlik va sut mashsulotlaridan iborat. Kofe, kwk 

va qora choy asosiy ichimliklardir. 

Manaviy madaniyati: 

 G’arbiy  Osiё xalqlari falklori nishoyatda boy. Jashon madaniyati 

durdonalaridan shisoblangan «Ming bir kecha» ertaklari shu shududda yaratilgan.  

Dinlari: islom (sunna va shia mazshablari) xristianlik, buddizm  mavjud. 

WRTA OSİЁ VA QOZOG’İSTON XALQLARİ. 

 Wrta 

Osiё va Qozog’iston xududi 4 mln kv.km. Bu erda 5 ta mustaqil 

davlat: Wzbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmaniston va Tojikiston 

respublikalari 1991 yida Sobiq SSSRning parchalanishidan vujudga kelgan. Wrta 

Osiё va Qozog’iston xududlari: quruq chwl va dashtlardan, janubda va janubiy-

sharqda Tyan-Shan, Pomir va Kopet  Dog’ tog’ tizmalari bilan tugaydi. Uning 

janubiy-g’arbida subtropik zonalari sham mavjud. Dunё dengizlariga chiqish ywq 

Kaspiy va Orol dengizlari aslida katta kwllardir. İshlab chiqarish xwjaligi asosan 

darё, soy va buloqlarga yaqin joylarda qadim zamonlarda rivojlangan. 

Etnogenez va etnik tarixi. 

 Olimlar Wrta Osiёning eng qadimgi madaniyati markazlaridan biri 

bwlganini tasdiqlashgan. Seleng’ur topilmalari bu xududda asholining 600-700 

ying yildan buёn yashab kelaёtganini tasdiqlaydi. Neolit davrida miloddan avvalgi 

Vming yildan Wrta Osiёning janubida deshqonchilik xwjaligi shakllanadi. 

Qadimgi asholining tillari fanga malum emas. Neolit davridanoq bu xududda 2 ta 

xwjalik-shimoliy dasht (ovchilik, baliqchilik va termachilik) va janubiy sug’orish 

deshqonchiligi xwjaligi shakllanadi. Janubiy xududlarda bronzadaёq ishlab 

chiqarish xwjaligi asosida shasharlar shakllanishi kuzatiladi. Asholining bu 

davrdagi tillari sham, shind-evropa til oilasiga mansub deyilsada, oxirigacha 

aniqlanmagan.  

 Wrta 

Osiёda temir davri I-ming yillikning 1chi yarmida boshlanadi. Bu 

davrda dastlabki davlat uyushmalari «Baqtriya» va «Xorazm» vujudga keladi. 

---

 

16

Xududda xorazmiylar, baqtriyaliklar, swg’diylardan tashqari chwl 

xududlarida sak-massagetlar yashaganlar. Wrta Osiё keyinchalik ashamoniylar, 

yunon-makedonlar tomonidan istilo qilingan. Turkiy qabilalarning xududda 

joylashuvi miloddan avvalgi II-I asrlarga oiddir. Kushon davlati, keyinchalik 

kwchmanchilarning qang’, toshariylar, kidariylar davlatlari sham etnik tarixda wz-

wrnini qoldirgan. Turkiy qabilalarning  Markaziy Osiё xududiga kelib joylanishi 

miloddan avvalgi  VII-VI asrlarda ayniqsa kuchaydi. Janubda dari-tojik va 

shimolda turkiy tilli etnoslarning shakllanishi sham shu davrdan kuchayadi.  

 

Arablar istilosining mashalliy asholi manaviy-madaniyatiga tasiri milodiy 

VIII asrdan boshlangan. Keyinchalik somoniylar  va qorluq-qoraxoniylar davri 

(IX-XI asrlar) Wrta Osiёdagi  2ta yirik xalq: tojiklar va wzbeklarning shakllanishi 

yakunlaydi.  

 

Mug’ullar istilosi esa shududda 2 yirik irq evropeoid va mongoloidlarning 

joylashuvini boshlab beradi. 

Turkiy xalqlarning  swngi katta qatlami Wrta Osiё va Qozog’istonga XIV-

XVI asrlarda tarqaladi. XVII asrga kelib turkiy tillar tog’li Tojikistondan tashqari 

barcha joylarda xukmronlikni egallaydi. Ushbu etnik  jaraёnlar tasiridan faqat 

Tojikistondagi-vaxan, ishkoshim, yazg’ulom  va shugnonlar wzlarining Sharqiy 

Eron tili laxjalarini saqlab qolganlar. Qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq etnoslarining 

shakllanishi XV-XVI asrlarda bwladi. 

 Wrta 

Osiёda ulardan tashqari kamsonli xalqlar qurdlar, belujiylar, buxoro 

yaxudiylari, arablar, eronilar, lwlilar sham bwlgan. Rossiya istilosidan swng  

wlkaga yangi etnoslarning kelib joylashuvi rwy beradi. 1980 yilda xududda 9,3 

mln. ruslar, 1194 ming ukrainlar, 181 ming beloruslar, 1154 m tatarlar, 195 m 

koreyslar, 52 m dunganlar yashagan.  

Xwjaligi. 

 Ananaviy xwjalik turlari neolit davridaёq shakllana boshlab XIX asrga 

kelganda 3 ta xwjalik madaniy tiplari: Wtroq deshqonchilik (tojiklar, wzbeklar, 

turkmanlar va qisman qoraqalpoq va qirg’izlar). Kwchmanchi chorvachilik- 

qozoq, qirg’izlar va qisman turkmanlar va wzbeklar. Yarim wtroq aralash 

deshqonchilik-chorvachilik shakllangan. Qoraqalpoq, qisman wzbeklar, turkman, 

qozoq va qirg’izlar ushbu kompleks xwjalikni olib borishgan.  

 

Neolit davrida shakllangan deshqonchilik qadimdan suniy sug’orishga 

asoslangan edi. Uning eng shimoliy xududlarga tarqalishi uchun minglab yillar 

kerak bwlgan. Suniy sug’orish inshoatlari qurilishi, ularni tartibda saqlab turish 

nishoyat katta meshnat talab qilgan.   

 

Kwchmanchi chorvachilik bilan chwl-dasht zonalarida yashovchi asholi 

miloddan avvalgi II-I ming yillikning chegarasida shug’ullana boshlagan. Uning 3 

ta turi: «meridional», «vertikal» va «statsionar» wtroq turlari rivojlangan. 

Wrta Osiёning tog’li xududlarida yaylov chorvachiligi yaxshi rivojlangan. 

Wrta Osiё va Qozog’iston xalqlari xwjaligining  ajralmas qismlaridan biri 

xunarmandchilik va turli kasb-korlar sham bwlgan. Xususan kwchmanchi 

---