21
qwshiqlar; Tailand- boy folklor, qwg’irchoq teatri, soya teatrlari; İndoneziyada -
soya teatri vayang - kurvo, marionetkalar teatrlari nom chiqargan.
SHARQIY VA MARKAZIY OSIЁ XALQLARI.
Shududga Xitoy - 1 mlrd. 218,8 mln, Yaponiya - 125,2 (1995 y.) mln,
KXDR - 23,5 mln, Janubiy Koreya - 44,9 mln va Mongoliya Xalq Respublikasi -
2,3 mln, Tayvan - 21,2 mln, Makao - (0,4 mln. kishi) kiradi. Gonkong (Syangan)
1998 yili 6,0 mln. asholisi bilan Xitoyga qaytarildi.
Etnogenez va etnik tarixi.
Dastlabki ishlab chiqarish xwjaligi makoni Tsinlyangan (Sharqiy Xitoy)
miloddan avvalgi V ming yillikka oiddir. Asholi unda sholi etishtirgan. G’arbda
xuddi shu davrga oid Yanshoo madaniyati (Xuanxe darёsi shavzasidan) topilib,
uning asholisi chumiza (sulining bir turi) etishtirgan.
Miloddan avvalgi III ming yillikda yanshooliklar janublik qabilalar bilan
twqnashadilar. Ular orasida wzaro munosabatlar protoxitoy tilini vujudga
keltiradi. Miloddan avv. II ming yil. Sya va Shan (İn) qabilalari dastlabki qabila
ittifoqi tarzidagi davlatlarga asos soldilar. Miloddan avv. I ming yillik boshlarida
wrtaxitoy pasttekisligida «xuayya» etnosi shakllanadi va qadimgi podsholiklar
Tsin va Xanga asos soladi.
Deyarlik shu davrda Mwg’uliston dashtlarida oltoy tillariga mansub syunnu
(xunn) qabilalari shakllanadi. Xunnlar wrniga mwg’ullar sanbiy qabilalari kelib
wrnashadi. Koreyada Kogurё - janubda Silla va Pekche davlatlari shakllanadi.
Yaponiyada - Yamato davlati vujudga keladi.
Etnolingvistik klassifikatsiya.
Shududda 5 ta yirik til oilalari mavjud. Oltoy, xitoy-tibet, avstroneziya, tay va
avstroosiё. Yapon, ayn va koreys tillari shech qaysi til oilasiga kirmaydi.
1. Xitoy-tibet (tibetliklar, inzu, bay va sh.k.)
2. Tay tiliga (tay, kaday va shakazolar)
3. Avstroneziya (Tayvanning tub asholisi gaoshanlar)
4. Avstroosiёga (myao-yao, mon-kxmer, kave, benlun, bukaylar)
5. Oltoyga (turk, mwg’ul, dunsyan, tu, mongarmlar, tungus-manchjurlar, sungar,
xechje, evenn, orochinlar).
Xwjaliklari.
1. Ovchilik, baliqchilik va termachilik bwlgan. Uning xususiyatlari tungus-
manchjurlar va aynlarda saqlanib qolgan.
2. Qwl (motiga) deshqonchiligi. Xitoyning shimoliy rayonlarida omoch
deshqonchiligiga miloddan avv. I ming yillikning wrtalarida wtilgan.
3. Omoch deshqonchiligi - temirdan foydalanish bilan boshlangan bwlib,
miloddan avv. I ming yillikning wrtalarida xitoy, koreys va manchjurlarda
shukmron xwjalik turiga aylanadi.
4. Chorvachilik bilan mwg’ullar, turklar qisman tungus-manchjurlar
shug’ullanganlar.
Bu xwjalik miloddan avv. I ming yillikda vujudga kelgan.
Moddiy madaniyat.
22
Uy-joylarning xilma-xilligi, xwjalik madaniy tiplar bilan bog’liq.
Deshqonchilik asholisida miloddan avv. IV-III ming yillikda yarim ertwlalar,
swngra er ustidagi uylar vujudga keladi. Asosiy turar-joylar sinch-ustunlar
ёrdamida quriladi. Kwchmanchilar uzoq wtmishda kapalarda yashaganlar. Xitoy
manbalarida ёzilishicha wtov miloddan avv. I ming yillik wrtalarida vujudga
keladi.
Kiyimlari.
Shim kwchmanchilar kashfiёtidir. Undan tashqari chopon, kigiz ёki charm
etiklar sham ularning ananaviy kiyimlaridir. Deshqonchilik asholisi miloddan avv.
IV-III ming yillikda kwchmanchilar kiyimlarini wzlashtira boshlaydilar. Dastlab
jangchilar qulay kiyimlarni kiyganlar.
Ananaviy wrama kiyimlar, ayniqsa aёllarda Xitoyda, Koreya, Yaponiyada
keng miqёsda saqlanib kelmoqda.
Taomlardagi ananaviylik sham twlaligicha saqlanib qolgan.
Manaviy madaniyat.
İslom, Buddizm, Sintonizm, Lamaizm (mwg’ul va tibetliklarda) keng
tarqalgan. Sharqiy Osiёdagi shar bir xalq wzining wta qadimiy manaviy
qadriyatlari, ananalariga sadoqatlari bilan ajralib turadi. Ular qadimgi ёzuvga xalq
og’zaki ijodiёti afsonalaru-ertaklarga boy mamlakatlardir.
SHIMOLIY OSIЁ XALQLARI.
Shimoliy
Osiё shududi Rossiya Federatsiyasining Sibir va Uzoq Sharq
wlkalarini wz ichiga oladi. Ushbu shududda qadim zamonlardan wziga xos
etnolingvistik jamoalar shakllanib xwjalik-madaniy tiplar yaratganlar. Shimoliy
Osiё asholisini wrganish uchun umuman etnografiya fani uchun katta ashamiyatga
ega bwlib, uni tadqiq qilish orqali tarixiy taraqqiёt davrida turli ijtimoiy-madaniy
sholatlarni shakllanishini kuzatish imkonini beradi.
Etnogenez va etnik tarixi.
Bu borada tub asholini qadimiy
wzaro aloqalargina emas, ularning qwshni
wlkalar, xususan Wrta Osiё, Markaziy va Sharqiy Osiё shududlarida yashovchi
asholi bilan etnik madaniyati munosabatlarini wrganish katta ashamiyat kasb etadi.
XX asrning 80-yiliga kelib Shimoliy Osiёdagi 25 mln. kishidan faqat 1 mln.ga
yaqini tub asholi vakillaridir. Buryatlar 353 ming, ёqutlar 328 ming, tuvaliklar 166
ming, Sibir tatarlari 100 ming, xakaslar 71 ming, oltoyliklar 60 ming kishidan
iborat. Mavjud 24 ta xalqlardan qolganlari «Shimoliy Osiёning kam sonli asholisi»
150 ming kishidan iborat. Ular orasida nenetslar 29 ming, evenklar 28 ming,
xantilar 21 ming, chukchalar 14 ming, evenlar 12 ming, nanaylar 10 ming,
mansilar 7,7 ming, koryaklar 7,9 ming kishidan iborat.
Sibirning bazi asholi gurushlari aleut, entsalar, orokilar bir necha yuz
kishidan iborat. Keyingi davrda Sibirdagi tub asholi orasida wz ona tilini
biladiganlar soni kamayib bormoqda.
Sibir xalqlari: oltoy til oilasining tungus gurushlariga oid.
Turk tillariga Sibirning oltoy-sayan xalqlari: - oltoyliklar, tuvaliklar,
xakaslar, shorlar, chulimlar, karagaslar va tofalarlar; G’arbiy Sibirning -