Utepbergenov Farxad

 

5

1) Geografik klassifikatsiyada asholi yashaydigan etnik shududga, qita ёki uning 

qismlariga aloshida etibor qilinadi. «Amerika xalqlari», «Wrta Osiё va 

Qozog’iston xalqlari» va shokazo. İnson tomonidan shaёt uchun wzlashtirilgan 

erning quruqlik qismi «Oykumena»-deb ataladi. Yangi erlarni wzlashtirilishi 

bilan, asholi sonining wsib borishi va boshqalar insonning er yuzidagi yangidan-

yangi shududlarni wzlashtirishiga olib keladi. Tabiiy, siёsiy, sotsial-iqtisodiy 

sabablar asholi tarkibining doimiy wzgarib turishiga olib kelgan. Masalan, 

miloddan avvalgi P ming yillikda Shindistondan İndoneziya orollariga asholi 

kwchishlari boshlanib bu erdagi avstralo-veddoit asholi bilan aralashuv rwy 

beradi. Miloddan avvalgi P ming yillikning wrtalarida esa shind-evropalik ariy 

qabilalari Shindiston yarim oroliga kirib veddoidlarni janubga tomon siljitadi.  

Etnik xususiyatlaridan yana biri bir shududda uzoq yashagan turli tilda 

swzlashuvchi asholi umumiy-maishiy xususiyatlar yaratadi. Kavkaz xalqlarini 

bunga misol tariqisida keltirish mumkin. 

 

Fanda wxshash (ёki umumiy) madaniy-maishiy turmush yaratilgan 

viloyatlar tarixiy-etnografik oblastlarga birlashtiriladi.  

Til klassifikatsiyasi. 

Til swzsiz eng mushim etnik alomatlaridan biridir. Uning asosida 

xalqlarning tarixiy  aloqalari, qardoshligi, kelib chiqishi yagonaligi aniqlanadi. 

Tilshunoslikda 2 ta usul bilan tillar klassifikatsiyalanadi: Morfologik va 

gnesologik etnografiyada gnesologik klassifikatsiya keng qwllaniladi. Er yuzidagi 

asholi 2 mingdan ortiq tillarda gaplashsada olimlar ularni 10 ta til oilasiga 

birlashtiradilar. Shind-Evropa, semit-xamit, ural-oltoy, xitoy-tibet, malayo-

polineziya, dravid, munda, bantu, kavkaz, mon-kxmer. 

-Shind-Evropa til oilasi wz nomi bilan Shindistondan Evropaga qadar 

shududlarda tarqalgan. Eng qadimgi ёzma manbalar miloddan avvalgi II ming 

yillikka oid bwlib Kichik Osiёdagi xettlar ushbu til oilasiga oid dastlabki etnosdir. 

Olimlar farazicha Shind-Evropa tillari miloddan avvalgi III ming yillikda 

shakllanib uning tarqalishi miloddan avvalgi II-I ming yillikda rwy bergan.  

-Semit-xamit tillari shimoliy Afrikada va Janubiy-G’arbiy Osiё xududlarida 

keng tarqalgan til oilasiga nomi «İnjil»dagi Nux payg’ambar wg’illari Som va 

Shamlardan olingan. Ushbu tilda eng qadimgi ёzuvlar Misr va Bobil ierogliflariga 

(miloddan avvalgi IV ming yillikda) yaratilgan. Semit-xamit tillari: semit, barbar, 

kushit va chad gurushlariga bwlinadi.  

-Ural-oltoy til oilasi. Bazi olimlar ularni aloshida til oilalari deb 

shisoblashadi. Ural tillari finn-ugor gurushiga bwlinib u Volga darёsining yuqori 

oqimidagi shududlarda shakllangan. Keyinchalik ushbu gurushlardagi etnoslar 

Finlyandiya va Vengriyaga qadar tarqalganlar.  

Oltoy tillari esa 3 ta gurushga bwlinadi: 

Turkiy tillari Markaziy Osiёdan Sibirga va Bolqon yarim oroliga qadar keng 

shududlarda  ёyilgan. Mwg’ul gurushi Markaziy Osiёda, Mwg’uliston, Shimoliy-

Sharqiy Xitoy, Baykal tevaraklarida tarqalgan. 

---

 

6

 

Tungus-manchjur til gurushi Rossiyaning shimolidagi evenk, tungus, 

nanay-gold va boshqa kam sonli etnoslarga oiddir. 

-Xitoy-tibet til oilasi. Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiёdagi katta 

shududlarda tarqalgan. 

Xitoy tilidan tashqari ushbu til oilasida tay, myao-yao, tibet-birma va 

boshqa tillar mavjud. Unga oid dastlabki ёzma manbalar miloddan avvalgi II ming 

yillikka oiddir.  

-Malayo-polineziya tillari. Geografik jishatdan keng xududlarda: Shind va 

Tinch okeanlarining wnlab orollarida tarqalgan. Uning uch chekka nuqtasi 

Madagaskar oroli, Pasxa, janubda Yangi Zellandiya orollaridir. Eng kwp sonli 

etnos indoneziyaliklar, Shindu-Xitoydagi bazi etnik gurushlar tillari, Madagaskar, 

Mikroneziya, Melaneziya, Polineziya, orollari asholisi sham ushbu til oilasiga 

mansub.  

-Dravid tillari  Shindiston yarim orolining janubida mujassam (kompakt) 

shududni egallab qisman Tseylon oroliga sham tarqalgan. Olimlarning farazicha 

dravid tillari qadimda butun Shindistonni Shimoloy tog’lariga qadar egallagan. 

Ariy qabilalari (miloddan avvalgi II ming yillikning wrtalarida) ularni janubga 

siqib chiqargan. Dravid tillari: tamil, belugu, kannar, malayya gurushlariga 

bwlinadi. 

Munda til oilasi vakillari (8,6ml) Shindistonning sharqiy viloyatlarini 

egallagan. Munda tili dravidlar kabi eng qadimgi tillardan shisoblanadi.  

-Bantu tillari. Keng va mujassam shududlarni, Afrikaning deyarlik barcha 

janubiy qismini egallagan. 

-Kavkaz tillari. (yafet til oilasi). Kavkaz xududida tarqalgan wnlab kwp 

sonli bwlmagan xalqlar tilidir. 

-Mon-kxmer tillari. Shindixitoy yarim orolidagi asholi tillaridir. 

Olimlarning fikricha kxmer tillari Janubiy-Sharqiy Osiё va Okeaniya tillari orasida 

vositachi rolini bajargan. 

-Yuqorida nomlari zikr etilgan til oilalariga kirmagan wnlab Amerika 

indeetslari, Yangi-Gvineya papuaslari, Avstraliya tub tub asholisi tillari sham 

mavjud. Ulardan tashqari mustaqil tillar: ayn(Yaponiya), koreets, andaman 

(Andaman orollari), Shindikush tog’lardagi bushiklar, Eniseydagi ketlar, Pireneya 

yarim orolidagi bask tillari sham mavjud. 

Antropologik klassifikatsiya. 

 Dunё xalqlari 4 ta irqqa bwlinadi. Evropeoid, mongoloid, negroid, avstralo-

veddoid.  İrqlar insonning tashqi belgilari asosida ajratiladi. Tanasi rangi, 

sochining xususiyatlari, rangi, kwzining tuzilishi, kalla suyagining tuzilishi, 

burnining shakli, birinchi, ikkinchi va uchinchi darajali badan tuklarining kwp ёki 

kam ekanligi va boshqalar asosiy aniqlovchi omillardir. 

Xwjalik-madaniy tiplari. 

 Dunё xalqlarining etnografik tadqiq etishida ularning wzaro aloqalarida 

xwjalik-madaniy tiplarining sham ashamiyati kattadir. Bazida bir tilda 

gaplashadigan etnoslar bir-biridan uzoq yashamasalarda xwjaligi, maishiy 

---