17
chorvadorlar xwjalikda zarur jundan, teridan qilinadigan ashёlarni wzlari
tayёrlashadi.
Turli xwjalik faoliyati bilan mashg’ul asholi qadimdan iqtisodiy-savdo
munosabatlarida bwlib, bu voqelik asholi turmushining barcha soshalarida wz
tasirini qoldirgan.
İjtimoiy tashkilotlar.
Xwjalikning turli xilda bwlishi Wrta Osiё va Qozog’iston xalqlarining
ijtimoiy munosabatlariga sham wz tasirini kwrsatib uning xilma-xil bwlishini
taminlaydi. Xususan wtroq deshqonchilik asholisi miloddan avvalgi III ming
yillikda (jez davrida) vujudga kelgan. Toifaviy munosabatlar shakllanib miloddan
avvalgi 1 ming yillikda dastlabki davlatlar shakillangan. Kwchmanchi
chorvadorlarning doimiy yurishlari va xududga kelib joylashuvlari natijasida
wziga xos ijtimoiy munosabatlar vujudga keladi. Natijada toifaviy jamiyatning
shakllanishi sham xududning turli qismida turlicha davrda bwlgan. Umuman
tadqiqotchilar voshalar asholisi ijtimoiy munosabatlarini patriarxal-feodal tip
sifatida kwrsatishadi. Wz navbatida kwchmanchilar jamiyatidagi tabaqalanish
sham kuchayib, minglab chorva molli boylar bilan bir qatorda 20-30 bosh molli
asholi kwpchilikni tashkil qilgan. Jamoada kambag’al, batrak, chwponlar,
xizmatchilar gurushi sham shakllangan. Qozoqlardagi «oqsuyak» xon, sultonlar
ёki «qorasuyak», qolgan asholi ushbu jaraёnning yakuni deyish mumkin.
Qirg’izlarda oliy toifa manak, turkmanlarda -ig deb atalgan.
Chorvadorlar
shaёtiga katta tasir qiladigan narsalardan biri «udum»lar
tartibi bwlib, mulkiy tabaqalanish davrida vujudga kelgan udumlardan
kambag’allarni (shatto qarindoshlari bwlsa sham) wz foydalariga ishlatish uchun
foydalanilgan.
Moddiy madaniyat.
Wrta Osiё va Qozog’iston xalqlarining moddiy madaniyatlari etnik
alomatlaridan kwra asholining xwjaligi va xududiy wziga xosligiga asoslangandir.
Misol uchun uy-joylar milliy emas asholining wtroq ёki kwchmanchi bwlishi bilan
xususiyatlanadi. Wtroq asholi yashaydigan voshalar uy-joylari twg’ri tomonli past
tomli, tevaragi loy devordan twsilgan xovli kwrinishida bwlgan. Uylarning bu
xoldagi wziga xosligi uning ichki loyixasi, tuzilishi bilan ajralgan. Tog’lik
xududlarda asholi uylari wzining arxaik kwrinishini uzoqroq saqlab qolgan.
Kwchmanchilar wtovlari ikkiga, yani mwg’ul va turk tiplariga bwlinadi.
Ularning farqi faqat tomlarida bwlib birida konusli, ikkinchisida gumbazli.
Wzbek, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoqlarda ikkala tip sham uchrasa, turkmanlarda
turk tipi tarqalgan. Wtovlarning konstruktsiyasida deyarli farq ywq, ularni
jishozlashda toifaviy xususiyatlari kwrinishi mumkin.
Wrta
Osiё ananaviy kiyimlarida sham farqlanish gazmol ёki kiyim va uning
qismlarida bwlmasdan boy va kambag’alligida bwlgan. Xwjalik mashg’uloti sham
18
kiyimlarga tasir etganligi tabiiy. Chorvadorlarning ananaviy kiyimlari jundan,
deshqonlar va shashar asholisi kiyimlarida paxta gazlamasi kwproq ishlatilgan.
Manaviy madaniyat.
Manaviy madaniyatda etnik wziga xoslik kwproq kwrinadi. Lekin
umumiylik sham aniq namoёn bwlishi tabiiy. Jumladan xalq og’zaki ijodi
dostonchilikdagi umumiylik asarlarning syujetlaridagina emas qashramonlar
nomlarida sham kuzatish mumkin. «Alpomish» dostoni wzbeklarga oid bwlsada
qozoq va qoraqalpoqlarga sham yaxshi tanish. «Gwrwg’li» tojik,wzbek,
turkmanlar uchun umumiydir. Deyarli barcha Wrta Osiё xalqlarida «Avesto»dan
boshlangan Shirin va Shakar syujeti bilan bog’liq sher va ashulalar mavjud.
Wrta
Osiё va Qozog’iston xalqlari manaviy madaniyatiga katta tasir etgan
narsalardan biri islom dinining ёyilishidir. XIX-XX asrda Wrta Osiё va
Qozog’iston xalqlari madaniyatining yuksalishi Rossiya istilosi shamda
xukmronligi tasirida wtgan.
JANUBİY OSİЁ XALQLARİ.
Shindiston (1 milliard), Bangladesh (119,9mln), Pokiston(129,7 mln), Shri-
Lanka (18,2mln), Nepal qirolligi(22,6mln), Butan qirolligi(1,3 mln), Maldiv
respublikasi(0,3mln)dan iborat.
Janubiy Osiёda arxantrop va paleontroplar suyak qoldiqlari topilgan.
Olimlar undan odamzot 1 mln. yildan buёn yashab «nomo sapiåns» jaraёni
bwlganligini tasdiqlashgan. Janubiy Osiёning qadimgi deshqonchilik
madaniyatlari «Moshinjo-Daro» va «Xarappa»dan topilgan. Miloddan avvalgi P
ming yillikning wrtalari ariy qabilalarining kirib kelishi mashalliy dravidlarni
janubga ketishga majbur etgan. Ariylar istilolari yangi til, din va madaniyatni
shakllantiradi.
Zamonaviy asholisi.
Eng swnggi malumotlarga binoan faqat Shindistonda 187 til bwlib, 29 ta
etnos 1 mln dan ortiq asholiga ega.
Antropologik jishatdan Janubiy Osiёning shimoliy xududlari asholisida
evropoid va avstroloid xususiyatlarini uchratish mumkin.
Xwjaligi.
Miloddan avvalgi III ming yillikda deshqonchilik xwjaligi shakllanib
tarqaladi. Asosiy ekinlar-sholi, swng bug’doy va boshqa boshoqli ekinlar
etishtiriladi.
Moddiy madaniyatlar:
Asholining asosiy qismi qishloqlarda yashaydi. Shind va Gang darёlari
voshasidagi qishloqlar kwchalari rejali wnlab uylardan iborat. Uy devorlari asosan
loydan, tomlari tekis. Shimoliy xududlarda g’ishtdan tiklangan ayvonli 1-2 xonali
uylar sham uchrab turadi. Yarim orolning janubida tosh, ёg’ochdan kwproq
foydalaniladi. Uylarning turlari, qurilish ashёlari faqat tabiiy iqlim bilan bog’liq
bwlmay bazida diniy, xwjalikdagi xususiyatlar sham wz aksini topgan.
Janubiy Osiёning kwchmanchi asholisi pushtun va belujiylar jun gazlama
ёki brizent ёpilgan chodirlarda, kwchma wtovlarda yashaydilar.