Utepbergenov Farxad

 

37

Mexiko voshasida V-X asrlar davomida tolteklar madaniyati gullab yashnagan, 

uning markazi Tenochtitlan bwlgan. Ular turli ibodatxonalar qurganlar, 

İbodatxonalar ichida eng yirigi «Quёsh eshromi» bwlib, balandligi 60 metr 

bwlgan. Tolteklar taqvimi 260 kunlik, oy 20 kundan iborat bwlib, yilnomalar 52 

yillik tsiklga bwlingan. Tolteklar madaniyati sapoteklar madaniyati rivojlanishiga 

ijobiy tasir etgan. II asrdan mishteklar madaniyati markazi Teskoko sham 

yuksaladi. 

Atsteklar. XIII asr wrtalarida Mexiko vodiysida paydo bwldi. Wzlarining 

afsonaviy vatanlari Astlan nomidan ular asteka deb atala boshlaydilar. 1325 yili 

atsteklar poytaxti Tenochtitlanga asos soladilar. 

Ular sug’orishga  asoslangan deshqonchilikda «suzuvchi bog’lar», yani 

suniy orolchalarga asos solganlar. Makka dukakli ekinlar, qovoq, pomidor, batat, 

agava, kakao, paxta va tamaki etishtirganlar. Yagona uy shayvoni it bwlgan. 

Metallardan oltin va misni bilishgan.  XVI asr boshida jezdan foydalanish keng 

ёyiladi. Twqimachilik yuksak rivojlanadi. Piramidalar qurilgan. Poytaxtda 80 

ming oila yashagan. Piktogarfik ёzuv mavjud bwlib, mayyalardan taqvim va 

solnomani wzlashtirganlar.  

Chibcha-muiskalar. Bagota (Kolumbiya)tevaragida yashab yuksak madaniyat 

yaratgan xalqlardan biridir. 

İnklar davlati. And tog’lari voshalarida yashagan kechualar sham yuksak 

xwjalik va madaniyat yaratganlar. 1438 yili davlat tuzgan kechualar oltin, kumush 

va misga sovuq ishlov berib, yuksak sanat asarlarini yaratganlar. Jez tarqalgan, 

twqimachilik sham rivojlangan.  

 

Asosiy emishlari makka va kartoshka bwlib, ularni etishtirishda suniy 

sug’orishdan keng foydalanilgan. Kechua va aymaralar alpaka va lamalarni qwlga 

wrgatib, yuk tashishda foydalanganlar. Davlat xududlarida kwplab ywllar 

qurilgan. İnklar davlati Tuantinsuvyu (4 qwshni  viloyat birligi) deb atalgan. İnklar 

wzlari ishlamasdan bwysundirilgan xalq va qabilalar meshnati mashsuli evaziga 

yashaganlar.  

Jamiyat asosi qishloq jamoalari-aylyular edi. Boshqaruv quldorlik 

despotiyasi bwlsada urug’chilik-jamoasi sarqitlari saqlanib qolgan. Oliy inka 

shokimiyati mutlaq, diniy marosimlarida odamlarni qurbonlik qilish sham mavjud 

edi.  İnklarning piktu ёzuvi-tugunchali xatlar, iplar rangi narsalar belgisi 

shisoblangan. 1523 yil Kuskoni bosib olgan F. Pisarro Oliy İnkani xoinona 

wldiradi.  

Aymaralar. And tog’larining sharqiy xududlarida yashab kartofel, kinoa va 

arpa ekkanlar. Aymaralar eng baland joylarda yashovchi xalqlardan biridir. Ular 

shuningdek sopolchilik, kumush bezaklar yasash, shamda ornamentli gazlamalar 

twqishda sham moshir shisoblanganlar. 

Araukanlar. 

Chilining janubiy qismida yashab, deshqonchilik bilan shug’ullanganlar va 

lama boqqanlar. 

---

 

38

Ular lama va ёvvoyi guanakolarning junidan gazlama twqiganlar. Janubdagi 

qabilalar ov va baliqchilik bilan shug’ullanganlar. 

Amazonka va Orinakoning tropik wrmonlari indeetslari. Tupi-guarani va 

karaiblar motiga deshqonchiligi bilan shug’ullanganlar. Ularda toshdan bolta, 

ёg’och taёqlar asosiy ish qurollari bwlgan. Twqishda mashoratga erishgan bu 

qabilalar osma karavat-gamakni ixtiro qilganlar.  

Ularda urug’chilik jamoasi xukumron bwlgan. Uylari doirasimon ёki twg’ri 

twrtburchakli  qilib qurilgan. Bazi qabilalarda kuvada «tuxum bosish» udumlari 

mavjud bwlgan. 

Sharqiy va Janubiy Braziliya indeetslari. Jes, botokuda, kanel, kayyapo, 

shavante va boshqalar. Asosiy qurollari wq-ёy bwlib, aёllar terib-termachilik bilan 

shug’ullanganlar. 

Pampa indeetslar. Patagoniyaliklar. Ular mustamlakachilik arafasida 

ovchilik bilan shug’ullanganlar. XVIII asr wrtalarida ular otda ov qila 

boshlaganlar. Bola quroli 3-4 ta bog’langan toshlar sham wsha paytda ixtiro 

qilingan. Uylari panalar bwlib terilar bilan ёpilgan.  

Olovli Erliklar. Er yuzidagi eng qoloq asholilardan biridir. XIX asr 

wrtalariga qadar ular ibtidoiy jamoa tuzumida yashaganlar. Uchta gurush 

indeetslari ona, alakaluf va yamana deb nomlangan.  

Lotin Amerikaliklarga 20 ta Markaziy va Janubiy Amerika davlatlari kiradi. 

Kreollar-ispanlar va portugallarning avlodlaridir. Metislar-evropaliklar va 

indeetslar avlodlari;  Mulatlar-evropaliklar va negrlar avlodlari; Sambo-negr va 

indeetslar avlodlaridir. 

EVROPA XALQLARİ 

Evropa xududi bwyicha er yuzining eng kichik qismi (10,0 mln km kv) 

geografik jishatdan Evroosiё qitasining g’arbiy qismini tashkil etadi. Etimologik 

tomonidan yunoncha «Europe» (ossuriycha Ereb) G’arbdagi «mamlakat» 

 

demakdir. Keyingi 400-500 yil davomida Evropa xalqlari vujudga kelgan tarixiy  

sharoit (imkoniyat) natijasida jashon madaniyati taraqqiёtiga katta shissa qwshgan. 

  

Evorpaning mwtadil iqlimi rang-barangdir. Wsimlik va shayvonot dunёsi 

inson faoliyati natijasida, tabiiy katta wzgarishlarni boshdan kechirgan. Qitaning 

taraqqiёti ishlab chiqarish xwjaligini shakllanishi bilan bog’liqdir. 

Etnik tarixi. Evropa qadim zamonlardan inson yashagan makonlardan 

bwlib, G’arbiy Germaniyada topilgan geydelberg odami suyaklari buni 

tasdiqlaydi. Mezolit va neolitda odamlar asta-sekin shimoliy xududlarga siljiy 

boshlaydilar. Kampini madaniyati ovchilik, terimchilik va baliqchilikdan-

deshqonchilik shamda chorvachilikka wtishi davrini izoshlaydi. Olimlar farazicha 

bu paytda qitada asholi shind-evropa tillarida swzlashmagan, wsha davrdan qolgan 

iber, va skan (Pireneya yarim oroli) ligur, etrusk, sikullar (Appenin yarim 

orolidan) Britaniya yarim orolidagi piktlar bu fikrni tasdiqlaydi.  

 

Qitaning shimoli-sharqiy rayonlarida shozirgi fin-ugor xalqlari, qisman, 

shind-evropalik letto-litovlarning ajdodlari yashaganlar.Miloddan avvalgi II ming 

yillikda Wrta er dengizi tevaragida qadimgi yuksak tsivilizatsiyalar taraqqiy etgan. 

---

 

39

Egey (Krit-Miken) swngra ellin, rim madaniyatlari yangi evropa madaniyatini 

shakllanishiga asos bwlgan. 

 

Evropaning keyingi taraqqiёtiga «buyuk xalqlar kwchishi» german va 

slavyan qabilalari, arablar istilolarining tasiri sham bwlgan albatta. IX asrda Wrta 

Dunay shavzasida jangari venger (ugor, madyar) qabilalari bosqinlari boshlanib, 

maqalliy slavyan va boshqa asholini wzlariga bwysundirib, ularning madaniyatini 

qabul qilishgan. Lekin vengrlar wzlarining ugor tillarini bwysundirilgan xalqlarga 

wtkazganlar. Kichik Osiёdan Bolqonga wtgan (XIV asr) turklar, XV asrda ushbu 

xududdagi asholining xwjaligi va madaniy xaёtiga, ularning etnik tarixiga katta 

tasiri kuzatiladi. 

XV-XVI asrdan shasharlar, shunarmandchilik va savdoning wsishi 

Evropada: İspaniya,Portugaliya, Angliya, Frantsiya, Daniya, Shvetsiya, Vengriya 

kabi davlatlarda markazlashgan qirolliklari tashkil etadi. Natijada turli etnik 

gurushlar: turli tillar, shevalarda swzlashuvchi asholining etnik birlashuvi 

boshlandi. 

 

Til klassifikatsiyasi. Evropaning aksariyat kwpchilik asholisi shind-evropa 

til oilasining turli gurushlariga oiddir.  

1.  Slavyan xalqlari.-270 mlndan ortiqroq bwlib: rus, polyak, ukrain, belorus, chex, 

slovak, sloven, xorvat, serb, bosniyalik, chernogoriyalik, makedon, bolgarlar va 

boshqalar. 

2.  German gurushi. (176,7 mln) unga: nemis, avstriyalik, elzas, germano - 

shvetsariyaliklar (Germaniya yashudiylari) gollandlar, flamandlar, shvedlar, 

daniyaliklar, norvegiyaliklar, inglizlar, shotlandlar, va shokazolar. 

3.  Roman gurushi. (182 mln) ispan, portugal, frantsuz, rumin, moldavan, italyan 

xalqlari. Roman xalqlari rim imperiyasi davrida shakllangan g’arbiy xududlar 

asholisidir. 

4.  Eron tillari (0,7 mln) osetin, qurd, fors, tatlar. 

5.  Shindariy.(230 ming) tsiganlar. 

6.  Armanlar (4,5mln) 

7.  Boltiq gurushi (4,4 mln) litvaliklar va latishlar. 

8.  Greklar (10,5 mln) yunonlar. 

9.  Kartvel gurushi (3, 7 mln) gruzinlar. 

10. Ural tili oilasi (22,9 mln) vengerlar, finlar, estonlar, mordvalar, udmurt, mari, 

komi va boshqalar. 

Oltoy tillari oilasi.  (14mln) ozarbayjon, tatar, chuvash, boshqirdlar, qumiq, 

qorachoylar. 

Antropologik tarkibi. Evropada asholining asosiy qismi evropeoid irqining 

2 tipi «shimoliy» (blondin) «janubiy» (bryunet) tipiga kiradi. 

«Kichik irqlarning» Wrta er dengizi, «dinar», «alp», «boltiq» tiplari sham 

bor. 

Xwjaligi va moddiy madaniyati. Neolit va bronza davridan Evropada 

deshqonchilik tarqalib deyarlik barcha xalqlar xwjaligi asosini tashkil qiladi. 

Shimoliy xududlarda suli, arpa, Markaziy va Sharqiy Evropada bug’doy 

---

 

40

etishtirilgan. Janubiy rayonlarda ulardan tashqari makka va sholi sham 

etishtiriladi. Sabzavot, meva etishtirish sham deyarli barcha rayonlarda mavjud 

bwlgan. Uzum va zaytun sham etishtirilgan. Wrta Kavkazda deshqonchilikdan 

tashqari chorvachilik mushim wrin tutadi. Shu turdagi xwjalik tipi Volgabwyi  

asholisi (boshqird, tatar, chuvash) uchun sham xosdir. Deshqonchilik ishlab 

chiqarish texnikasi  sham umumiy xususiyatga ega. Xususan omoch 

deshqonchiligi  Evropaga Old Osiёdan miloddan avvalgi II-I ming yillikda 

tarqalgan. Rossiyada omochning 2 turini er tarkibiga qarab engil va og’ir 

pluglardan foydalanganlar. Volga bwyida ёg’ochdan qilingan g’ildirakli-saban 

plugi tarqalgan edi. Boltiq bwyida asosan rala va omochlar ishlatilgan. 

 

Don ekinlari wroq bilan (tekis va silliq), belwroqlar bilan yig’ib, zanjir ёki 

mol tuёqlari ёrdamida yanchilgan. 

 G’allaning 

suv 

ёki shamol tegirmonlarida, bazida uyda kelilarda 

yanchishgan. Deshqonchilik faqat baland tog’larda  Alp, Karpat shuningdek 

Rossiya va Skandinaviyaning shimolida, Arktika xududida shakllanmagan. 

Chorvachilik barcha xalqlarda mavjud, lekin u ёrdamchi xwjalik shaklida bwlgan.  

 

Baliqchilik Evropaning qirg’oq xududlarida aksariyat shollarda iqtisodning 

yagona soshasi bwlgan. İslandiyaliklar, noraegiyaliklar, farerlar shuningdek 

Shimoliy Boltiq dengizi, Wrta er dengizi  asholisi baliqchilik bilan qadimdan 

shug’ullanib kelishadi. 

 

Wrta asrlarda vujudga kelgan kichik xunarmandchilik kasb-korlari XVII  

asrdan fabrika-zavod sanoati ishlab chiqarishga aylandi.  

Uy-joylari. 

Evropaning janubida shasharlarning qishloqdan ajralib shunarmandchilik 

shamda savdo-sotiq markazlariga aylanishi, miloddan avvalgi II ming yildaёq 

Yunonistonda rwy beradi. Yunonlar va rimliklar wzlarida asos solgan 

shasharlardan tashqari: Barselona, Kadis, Kartaxena, Lirida, Leon; Frantsiyada 

Marsel, Nitstsa, Arl, Tuluza, Lion, Bordo, Parij, Reyms; Germaniyada Kёln, 

Augsburg, Trir, Regensburg; Angliyada, Chester, London, York shasharlarida 

sham antik davr memorchiligi namunalari saqlanib qolgan. 

 

Evropada kichik shasharlar, asholi qwrg’onlari qishloqlar (kwp kwchali, 

doirasimon bir kwchali va shokazo.) sham keng tarqalgan. 

Uy-joylari. Qurilish ashёlari, rejasi, tomining shakliga qarab farqlanadi. 

Ularning turli xil bwlishi esa tabiiy iqlim sharoiti va asholining xwjaligiga, 

qurilish ashёlarining mavjud ekanligiga bog’liq bwlgan.  

 

Jumladan Boltiq bwyida  uydagi rigalar ёg’ochdan qilinib tomlari somondan 

ёpilgan, tog’li Kavkazda-Svanetiyada 2-3 qavatli toshdan qilingan minora 

shaklidagi mudofaa uchun qulay uylar qurilgan. 

Uy-joylarning viloyat doirasidagi xususiyatlari minglab yillardan buёn 

saqlanib kelmoqda: 

1.  Wrta er dengizi tipi: asosan 2-3 qavatli uylar tog’ ёn bag’rida qurilib, uylarni 

oldi etnik xususiyatlarini saqlab qolgan. 

---

 

41

2.  Alp uylari-2 qavatli yirik uylar birinchi qavati toshdan, 2 chisi aksariyati 

ёg’ochdan qilingan. Tomlari ikki qirrali, xwjaligi binolari birinchi qavatda. 

3.  Frankon ёki yuqori nemis uylari-asosan janubiy va wrta Germaniyada kwproq 

tarqalgan. Turar joy, xwjalik binolari kompleksidan iborat. 

4.  Eski sakson tipi. Shimoliy va Shimoli-G’arbiy Germaniya, Janubiy Daniya, 

Sharqiy Gollandiya tarqalgan. 

5.  G’arbiy Polsha tipi-oddiy ёg’ochlardan ywnib qilingan uylar. Yashash xonalari 

ёniga xwjalik binolari qwshib qurilgan. 

Kiyimlari. 

 Evropa asholisi kiyimlari wz taraqqiёtida  eng sodda kwrinishidan tortib 

bugungi kundagi zamonaviy turlarigacha  bwlgan davrlarni boshdan kechirgan. 

Eng qadimgi belbog’chadan keyinchalik shimlar, yubkalar uchun elka 

beldan yuqoriga kiyadigan kiyim turlari shakllangan. Kwylakning wtmishdoshi 

twg’ri burchakli gazmol dastlab boshdan (kalla kirish uchun) wrtasidan kesib 

teshik qilingan va ikki ёni tikilgan. Rim tunikasi, yunonlar xitoni sham shu tarzda 

tikilgan. Uning ustidan antik davrda tikilmagan wrama kiyim ёki plash kiyilgan. 

(Rim togasi, yunon ximatoni) Wrama kiyim elkada bog’lanib qwyilgan ёki 

qistirilgan. Tikilgan kiyimlar kwp xollarda shimol ёki chwl xududlari asholisiga 

xos bwlgan.  

 Antik 

davr 

ёdgorliklarida: skiflar, daklar, slavyanlar, germanlar va keltlar 

shim ёki  ёpiq elkaga kiyiluvchi kiyimlarda tasvirlangan. Rimliklar shim kiyishni 

varvarlarga xos belgi shisoblaganlar. Buyuk xalqlar kwchishi german 

slavyanlarning ilgarigi Rim imperiyasi xududlarida tarqalishi shimning sham keng 

miqёsda istemolga kirishini taminlagan. Dastlab shim deyarlik barcha xududlarda 

tor kiyilgan. Keng shalvar tipining ёyilishi turklar istilosi bilan bog’liq bwlishi 

eshtimol. Kalta shim kelt va german davlatlarida zadagonlar (pantalonlar) kiyimi 

sifatida tarqalgan. 

 

Aёllarning belgacha kiyimlari fartuk tipida bwlib, (kwpincha 2ta) yubkalar 

bir nechtadan kiyilgan (ayniqsa bayramlarda). XIX asrda moda bwlgan «tyurngor» 

lar sham shu bilan bog’iq bwlgan. 

Beldan tepaga (elkagacha) kiyadigan kiyimning turlari gazmoli va sifati 

sham  xilma-xil bwlgan. Boshlik (kopyushon)  «bluza»-uzun kwylak 

frantsuzlarda, beshmet (kaftan) kavkazda keng tarqalgan. 

Bugungi kunda evropaliklar ananaviy kiyimlari qisman qishloq asholisi 

tomonidan ёki bayramlarda kiyiladi. 

İjtimoiy turmushi va manaviy madaniyati. Deyarlik barcha Evropa 

xalqlarida oilaviy turmush formalari umumiy bwlib, kichik oilalar shukmronligi 

bilan xususiyatlidir. Patriarxal-urug’chilik tartiblari albanlar («fas»), 

chernogoriyaliklar («birodarlik») tog’li shotlandlarda («klan») va Kavkaz 

xalqlarida saqlanib qolgan xolos. 

 

Xususan kavkazliklar meshmondorchilik va qwnoqlik, otaliqlik (abshaz, 

adeglar) qoidalariga rioya qilishib kelmoqda. 

---

 

42

 

Yirik patriarxal oilalar yaqin wtmishda Bolqon xalqlarida bolgarlar, 

makedoniyaliklar, serblar, bosniyaliklar va albanlarda mavjud bwlgan. Ularda bu 

oila turi «zadruga» deb nomlangan. Yirik patriarxal oilalar boshlig’i «domachina» 

va aёl «domachitsa» xwjalikni boshqargan. Yirik oilalar shotland, basklar va 

norvegiyaliklarda sham bwlgan. 

 

Patriarxal oilalar jamoasi buzilishi davrida «minorat» (kelt, germanlar, 

qisman slavyanlarda) wrta asrlarda «mayorat» udumi bilan almashtirilgan. 

 

Patriarxal oilalar  udumlarining xususiyatlari XVII-XVIII asrlarda 

Kavkazdagi keng miqёsdagi  tarqalishi kuzatiladi. Jumladan tadqiqotchilar 

armanlar shovlisida 20 tagacha beshik bwlganligini ёzganlar.  

Oilaviy urf-odatlarda, xususan twy marosimlarda malum arxaik kwrinishlar 

saqlanib qolgan. Masalan kelin wg’irlash, qalin twlash, kelinni «sotib olish 

udumi», kelin uchun twlovlar kabilar shashar va qishloqlarda saqlanib qolgan. 

Qalin olish Sharq, Evropa, Volga bwyi va Kavkaz xalqlarida sham mavjud. 

---

 

43

İjtimoiy turmush. 

 Qishloq jamoalarida erdan birgalikda foydalanish (XVII àñðãà qàäàð) 

mavjud bwlgan. Bazi xalqlarda erkaklar ittifoqlari, bazida aёllarning ittifoqlarida 

urf-odatlar, irimlarga qattiq rioya qilingan. 

Evropada qadimgi  xwjalik tashkilotlari-xunarmandlar tsexlari bwlgan. 

Keyinchalik ular asosida kasaba uyushmalari shakllangan. Tsex uyushmalari 

keyinchalik sport, ovchi, talabalar, turistlar, qwshiqchilar jamoasi tashkilotlari 

sifatida wz faoliyatini davom ettirgan.  

Din. 

 Evropaning kwpchilik xalqlari xristian diniga etiqod qiladi. XI asrdan 

xristian cherkovi 2ga bwlingan: rim-katolik, grek-provoslav cherkovlariga. 

Keyinchalik reformatsiya sharakati natijasida yangi: lyuteran, kalvinizm, anglokan 

cherkovlari vujudga keladi. 

 

Rasmiy cherkov bilan ёnma-ёn deyarlik barcha xalqlarda xristianlik va 

islomga qadar bwlgan diniy tasavvurlarning sarqitlari saqlanib qolgan. 

 

Boltiq bwyi xududi katoliklik, provoslaviya va lyuteran cherkovlari 

shamkorlikda faoliyat qilmoqda. Qalmoqlarda buddizm, kavkazliklarda xristianlik 

va islom dinlari majud. Xristianlikni dastlab 301 yilda armanlar, sharqiy-provoslav 

mazshabini qabul qilganlar. Lekin arman-grigorian cherkovi İsoning iloshiyligiga 

monofizitlikka asoslagan. 

 

Gruziyada xristian-pravoslav cherkovi 337 yildan mavjud. 

 

İslomning paydo bwlishi VII-VIII asrlarda arablar istilosi bilan bog’liq. 

Ozarbayjon, Dog’iston swngra tashviqot ywli bilan Volga bwyiga qadar tarqalgan. 

Ozarbayjonliklar-shia, qolganlar sunna mazshabiga qarashlidir.  

 

 

Xalq og’zaki ijodi. 

 Taraqqiy qilgan Evropa xalqlarida xalq og’zaki ijodini professional 

sanatdan ajratish qiyin. Xalq og’zaki ijodi durdonalarining eng qadimiylari 

Gomerning «İliada» va «Odisseya» dostonlarida aks etsa, keyinchalik wrta asrlar 

Evropasida «Nibelunglar xaqida qwshiq», finlarning «Kalevala», inglizlarning 

«Robin Gud qissasi» lari, frantsuzlarning «Roland shaqida qwshiq» dostonlari va 

shokazolarni kwrsatish mumkin. 

 

Ertaklarni Evropada kapitalistik jamiyat vujudga kelganga qadar faqat 

bolalar emas, kattalar sham sevib eshitganlar va wqiganlar. XVII asrda Sh. Perro, 

aka-uka Grimmlar, Anti-Arne, Gofman, Andersen, Selma Lagerlef, Oskar Uayld 

va boshqalar wnlab va yuzlab ertaklar ёzganlar. 

Shozirgi kundagi kwplab professional sanat turlari xalq ijodiёtidan 

boshlangan. Xususan zamonaviy teatrning boshlanishi Qadimgi Yunonistondagi 

Dionisga bag’ishlangan xalq bayramlaridan ekanligi sham malum.  

 

Uyg’onish davrida dunёviy professional teatrlari-drama, tragediya, 

komediya, XVI asrdan İtaliya-opera sanati vujudga keladi.  

---

 

44

 

Shu bilan birgalikda Evropada xalq qwg’irchoq teatrlari, tsirklari saqlanib 

kelmoqda. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ADABİЁTLAR. 

1.  Jabborov İ. M. Jashon xalqlari etnografiyasi. 

   Toshkent «Wqituvchi» 1985. 

2. Jabborov İ.M. Wzbek xalqi etnografiyasi. T., 1994 

2.  Wzbek xalqi etnografiyasi.    Toshkent «Wqituvchi».1994. 

3.  Etnografiya. Pod. red. Bromleya Yu.V. Markova G.E. M. 1982. 

4. R.F. İts. Vvedenie v etnografiyu. L. 1996. 

5. Narodw Sredney Azii i Kazaxstana Pod. red. S. P, Tolstova M. 1962-63 T. 1-2. 

6.Lvova E.G. Narodw Afriki.  M. 1986.  

7.D. Frezer. Zolotaya vetv. M. 1986. 

8.V.V. Radlov «İz Sibiri» X-glava. M. 1989. 

9.T. Xayerdal «Drevniy  chelovek i okean». M. 1982. 

10.Etnografiya. Pod. red. Yu.V.Bromleya i G.E.Markove. M., MGU 1982. 

11.Tokarev S.A. Osnovw etnografii. M., 1968. 

12.Narodw Afriki. Pod. red. E.G.Lvovoy. M., 1986. 

13.Narodw mira. (Seriya). M-L 1954-1966. 

14.Narodw Sredney Azii i Kazaxstane. M., 1962. 

15.Cheboksarov N.N., Cheboksarova N.A. Rasw, narodw, kulturw. M., 1987. 

16. Shaniyazov K., İsmailov X. Materialnaya kultura uzbekov v kontse XIX-nach. 

XX vv. T., 1983. 

17. Shoniёzov K.Sh. Qorluqlar davlati va qorluqlar. T., 1999. 

18. Levi Stross K. Strukturnaya antropologiya. M., 1983. 

19. Teylor E. Pervobwtnaya kultura. M., 1989. 

20. Morgan L.G. Liga xodenesauni ili irokezov. M., 1983