Tədris-istehsalat təcrübəsinin keçirilməsinə dair mövzular I həFTƏ I mövzu. TƏLƏBƏLƏRƏ TƏDRİS-İstehsalat təCRÜBƏSİNİn aparilmasi və onun məQSƏDİ haqqinda məlumat verməK. DİAlektoloji TƏCRÜBƏNİn keçİRİLMƏSİNİn məQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

VIII-IX MÖVZU:

ONOMASTIKA VƏ ONOMALOGIYA HAQQINDA ANLAYIŞ. ONOMASTIK
TƏDQIQATIN XARAKTERI VƏ METODLARI HAQQINDA MOLUMAT Malumdur ki, ki, Azərbaycan dilinin lüğat tarkibinda onomastik leksika xüsusi lay təşkil edir. Onomastik leksikanın öyranilmasi müasir dil, dil tarixi va dialektologiya üçün mühüm ohəmiyyat kosb edir. Müasir Azarbaycan adabi dilinin leksik, qarammatik semantik sisteminin inkişafında onomastik vahidlorin rolu az deyildir.

Dilin lüğat tarkibindəki xüsusi sözlərin mocmusu "onomastika", ondan bəhs edon "Onoma"-ad, "loqos" - tolim sözlarinin birlaşmasidir.

dilçilik şöbəsi isa "onomalogiya" adlanır. "Onomalogiya" mənşəcə yunan sözü olub

Onomastik leksikanın tasnifi. 1) Antroponimlar

2) Etnonimlar

3) Toponimlar

4) Hidronimlor

5) Zoonimlar 6) Kosmonimlar

7) Ktematonimlər

Onomastikaya daxil olan har bir vahid dilin lüğat tarkibinin bir hissəsidir və aid olduğu dilin qanunauyğunluqlarına tabedir. Onomastik vahidlər özünəməxsus spesifik cəhətlərə məlikdir.

Tocrübə müddətinda talabalara müasir Azərbaycan odabi dili onomastik leksikasının tərkibi, onların qruplaşdınılması, prinsiplari va leksik xüsusiyyətləri, Azərbaycan toponimlərinin ümumi manzorosi, növləri, qrupları, arealları, onomastik vahidlərin poetik və Üslubi xüsusiyyatləri vo s. haqqında məlumat verilir.

Tədris təcrübəsi müddətinda toplanılan onomastik nümunələr üzərində iş aşağıdakı plan asasında aparıla bilor:

1.Komponentlarin miqdarına göro onomastik leksikanın tasnifi: a) Bir sözdən ibarət xüsusi adlar;

b) Iki komponentli xüsusi adlar;

c) Çoxkomponentli xüsusi adlar. 2. Dil mansubiyyətinə göra onomastik leksikanın tərkibi:

a) Azərbaycan dilina aid milli onomastik vahidlər; b) Başqa dillora maxsus onomastik vahidlər; (c) Hibrid onomastik vahidlor.

3.Onomastik vahidlorin bölgüsü:

1. Antroponimlər.

Dilçilikda onomalogiyanın şaxs adi insana aid şaxs adlarını öyrənan yarımşöbəsi antroponimiya adlanır. Antroponimlar onomastik leksikanın bir hissəsini

təşkil edir. Antroponimlarə şaxs adları, familiya, taxəllüs və ləğəblər daxildir. 1) Antroponimik vahidlordan istifadənin qaydaları: oğlu);

a) Antroponimlərin dörd üzvlu formasından istifadə qaydası (əhmədov Arif Akif

b) Antroponimlərin üç üzvlü formasından istifadə qaydası (Sara Əli qızi); c) Antroponimlərin iki üzvlü formasından istifadə qaydası (Hüseyn Cavid).

2) Adların bölgüsü:

a) Kişi adlanı b) Qadın adları

3) Rəsmi şəxs adlarının mənalarına görə qrupları: a) Ənənəvi adlar: dədə, baba, nənə adları;

b) görkəmli və məşhur tarixi şəxsiyyətlərin adları ilə əlaqədar olan adlar,

c) Yer adları ilə əlaqadar olan adlar; d) Su obyektlərinin adlarını ifadə edənlər;

e) Qiymətli daş qaş adları ilə əlaqədar olan adlar;

f) Bitki adları ilə əlaqədar olan adlar; g) Göy cisimlərinin adları ilə əlaqədar olan adlar;

h) Quş və heyvan adları ilə əlaqədar olan adlar.

4) Antroponimlərin quruluşuna görə növləri: a) Tak sözdən ibarət olanlar

b) Iki komponentli

5) Azərbaycan onomastikasında familiyalar. Azərbaycan familiyalarının formalaşmasında üç prinsipin osas olduğunu müəyyənləşdirir: kişi adı asasında düzələn familiyalar, qadın adı əsasında düzələn familiyalar, kökü şəxs adı kimi işlənməyən sözlər əsasında düzələn familiyalar.

6) Təxəllüs. Bəzən həmin şəxsiyyətin özünün müəyyən ədəbi, ictimai fəaliyyətinə, eləcə də şəxsi həyatına uyğun olaraq götürdüyü, bəzən də başqaları tərəfindən verilən xüsusi adlardır.

1) Taxəllüslərin işlənmə dərəcəsinə görə növləri: a) Müvəqqəti təxəllüs

b) Daimi təxəllüs

2) Təxəllüslərin semantik cahətdən qruplaşması:

a) Toponimlər əsasında yarananlar; b) Zoonimlər asasında yarananlar; c) Kədər, sevinc, sevgi, məhəbbət, dostluq hisslərini ifadə edən sözlər asasında yarananlar;

7) Ləqəb. Təxəllüsdən farqli olaraq, laqab adamlara, onların peşəsinə, tutduğu mövqeyə, vəzifəyə, zahiri görünüşünə, fizionomiyasına, xarakterina va s. göra verilir. Ləqəb həm də qeyri -rəsmi, məhəlli xarakter daşıyır.

1) Ləqəblərin növləri:

a) Fərdi

b) Ailəvi

c) Nəsli d) Məhəlli

2. Etnonimlər.

Xüsusi adlarin bir qrupu kimi öyrənilən tayfa, qəbilə, xalq, millət adları dilçilikdə etnonim termini ilə ifadə olunur. Onomalogiyanın etnonimlərdən bəhs edən yarımşöbəsi etnonimiya adlanır.

3. Toponimlər.

Onomalogiyanın böyük yarımşöbələrindən biri toponimiyadır. an Toponimika yer adlarini öyrənir. toponimlar camiyyatin hayatında xüsusi əhəmiyyət

kəsb edir.

1) Toponimlər və onların qrupları: a) Antrotoponimlər (Ohmədabad-kond adı)

b) Etnotoponimler (Muğanlı, Saatlı) C) Hidrotoponimlər (Bolsulu, Araz, Arazbarı)

d) Zootoponimlər (Qoyunbinəsi, Malbinosi - Yevlax rayonunda) e) Fitotoponimlar (Çinarlı, Armudlu, Meşəli)

f) İctimai-siyasi xarakterli toponimlər (Azadkond, Təzəkənd) g) Memuar-xatirə toponimlar (Somodabad, Füzuli (rayon) h) Kosmotoponimlar (Günəş va Şəfəq sözləri ila bağlı toponimlər)

i) Təsviri toponimlar (Altıağac (Abşeron), Alagöz (Tovuz)

2) Toponimlərin növləri:

a) Oykonimlər - müəyyən əraziyə məxsus yaşayış məntəqələrinin (kənd, qəsəbə,

şəhər) adlarını bildirən toponimlərin bir növüdür. 3) Urbanonimlər - şəhər daxilindəki prospekt, döngə, küçə, meydan, bazar,

bina qala və s. adlarını bildirir.

4) Xoronim respublika, ölkə adını bildirir.

müəyyən inzibati ərazi bölgüsüna malik rayon, vilayət, 5) Oronimlar - torpağın üst qatının relyef quruluşuna göre bir birindən

fərqlənən yerlərinin adını bildirir. 6) Dromonimlər-hava, su, yerüstü və yeraltı nəqliyyat yollarının adını bildirir.

4. Hidronimlər.

Onomalogiyada su obyektlərinin adını öyrənən yarımşöbo hidronimiya adlanır.

Hidronimiya müasir onomastik tədqiqatda həm da toponimik leksikanın tərkib hissəsi kimi də araşdırılır. Lakin bu sahədə apanlan tədqiqatların nəticəsində göstərilir ki, hidronimlar həm dildə tutduğu yerə görə, həm də yaranma tarixinə və leksik - semantik, grammatik quruluşuna görə toponimlərdən farqli xüsusiyyətlərə malikdir. Buna görə da müasir dilçilikdə hidronimlərin ayrıca onomastik vahid kimi öyrənilməsinə meyl üclənir və bunun əsasında da hidronimiya onomalogiyanın müstəqil yarımşöbəsi kimi formalaşmağa başlayır.

1) Hidronimlər və onların qrupları:

a) Antropohidronimlər-Murtuz çayı (Gədəbəy) və s. b) Etnohidronimlər -Çələbi bulağı (Lerik rayonu)va s.

c) Topohidronimlar-Astara çayı, Ağstafaçay və s. (d) Zoohidronimlər -Maral göl (Göygöl)

e) Digar qrup hidronimlər - Qızıl nohur, Kəkil nohur və s.

2) Hidronimlərin növləri:

a) Okeanonim- okean, körfəz, şəlalə adlarını bildirir. b) Pelaqonim-daniz adlarını bildirir.

(0) Limononim - göl, axmaz adlarıni bildirir

d) Potamonim - çay adlarını bildirir (e) Helonim-bataqlıq adlarını bildirir.

5. Zoonimlər.

Zoonimiya yarımşöbəsində dilin zooloji leksikasında möveud olan xüsusi heyvan ad laqabləri öyrənilir. Azərbaycan dilində heyvanların adlandırılması an çox təsviri xarakter daşıyır. 1) Zoonimlarin prinsipləri:

a) Zahiri əlamətə görə ad vermək (Xallı, Qaşqa və s.) b) Xaraktera görə ad vermək (Qurdbasan, Quşqapan və s.)

6. Kosmonimlər.

Onomalogiyanın sama cisimlərinin adlarını xüsusi söz qrupu kimi tadqiq edən yarımşöbəsi kosmonimiya adlanır.Səma cisimlərinə verilən ad - laqəblər şərti xarakter daşıyır.

7. Kternatonimlər.

Dilda mövcud olan maddi - mədəniyyət abidələrinin, elm və texnika, bədii adəbiyyatla bağlı əsərlərin, xüsusi əşyaların, foxri adların, inzibati idarə, təşkilat və s. adını bildirən sözlər ktematonimlər adı altında onomastikanın ktematonimiya yarımşöbəsində tədqiq edilir. 1) Ktematonimlərin növləri:

a) Xrematonimlər - maddi - mədəni aşyalarım, predmet və cihazların adlarını bildiran onomastik vahidlərdir.

b) Xrononimlər - dövrün, zamanın müəyyən alamatdar hadisələrini, tarixi gün, bayram adlarını bildirən xüsusi adlardir.

c) Ideonimlər elm, mədəniyyət, bədii ədəbiyyatla bağlı əsərlərin və digər materialların, naşriyyat, matbuat və s. adlarını bildirən xüsusi adlardır.

d) Erqonimlər - idara, müəssisə, təşkilat, ictimai - mədəni obyekt, düşərgə və s. adlarını bildirən onomastik vahidlərdir.