Yaqub Mahmudov, Camal Mustafayev
Şuşanın qaynar mədəni həyatı dahi bəstəkar, Azər-
baycan peşəkar musiqisinin banisi Üzeyir bəy Hacıbəy-
linin yaradıcılığına mühüm təsir göstərmişdir. Dahi
bəstəkar ilk yaradıcılıq addımlarını Şuşada atmışdır.
Azərbaycan musiqisinin beşiyi olan Şuşa, eyni zamanda
bütün «Qafqazın konservatoriyası» kimi şöhrət qazan-
mışdır. Bu şərəfli adı Şuşaya Xarrat Qulu, Əbdülbağı
Zülalov, Hacı Hüsü, M əşədi M əm m əd Fərzəliyev, Cab-
bar Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zülfü
Adıgözəlov, Bülbül, Rəşid Behbudov kimi ölməz sənət-
karlar, Sadıqcan (M irzə Sadıq Ə səd oğlu), M əşədi
Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov kimi əvəzolunmaz tar-
zənlər, Zülfüqar Hacıbəyli, Fikrət Əmirov, Soltan Ha-
cıbəyli, Niyazi, Ə şrəf Abbasov, Süleyman Ələsgərov və
başqa məşhur bəstəkarlar qazandırmışlar.
Bu gün qədim və təkrarsız m ədəniyyət beşiyi olan
Şuşa Azərbaycan Respublikasımn işğal olunmuş 20 faiz-
dən çox torpaqları ilə birlikdə erməni vandallarının əsa-
rəti altındadır. Erməni təcavüzkarları X IX yüzilliyin
əw əllərində köçüb gəldikləri Azərbaycan torpaqlarında
- İrəvan xanlığımn ərazisində, Zəngəzurda və başqa
yerlərdə olduğu kimi Qarabağdakı, o cümlədən Şuşadakı
qədim Azərbaycan abidələrini də məhv edirlər. Şuşa
kimi qədim mədəniyyət beşiyini dağıdan müasir vandal-
lar unudurlar ki, Dağlıq Qarabağ düyünü sülh yolu ilə
açılmazsa, Üzeyir Hacıbəylinin, Xan qızı Natəvamn,
Bülbülün güllələnm iş heykəllərini Şuşaya -Qarabağa
Azərbaycan xalqının özü qaytarıb aparacaqdır. O gün
gələcək! O gün uzaqda deyil!
Y aqub M ahm udov,
AMEA-nın müxbir üzvü,
Əməkdar elm xadimi
ŞƏHƏRİN YARANMASI VƏ İNKİŞAFI
Şuşa şəhərinin salındığı Qarabağ torpağı Azərbaycanın ayrdmaz tərkib his-
səsidir. Bu diyarın ən qədim sakinləri - aborigen əhalisi Azərbaycan xalqının
ulu babaları olmuşlar. 1828-1829-cu illərdə Rusiya imperiyasınm erməniləri
İrandan və Osmanlı dövləti ərazisindən Şimali Azərbaycan torpaqlarına kö-
çürm əsinə qədər Qarabağ əhalisi Azərbaycan türklərindən ibarət olmuşdur.
Q ədim Azərbaycan torpağı olan Qarabağ olduqca zəngin tarixə malikdir.
Çox zəngin flora və faunası ilə seçilən Qarabağ, tədqiqatçdarın fikrincə, Ara-
lıq dənizi hövzəsi və Şimali Afrika ilə birlikdə Yer kürəsində ən qədim insan-
ların yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur.1 Qarabağın Xocavənd rayonunda
y erləşən Azıx mağarası ən qədim insanların yaşayış məskənlərindən biri kimi
m əşhurdur. Bu mağaradan tapılmış arxeoloji materiallar Azərbaycan tarixininən
qədim dövrlərini, bu torpaqda yaşamış ən qədim insanların maddi və mənəvi
m ədəniyyətinin yaranması və inkişafım öyrənmək üçün çox böyük elmi əhə-
m iyyətə malikdir. Azıx mağarasında aşkar edilmiş yaşı təqribən 700 min il əv-
v ələ aid olan ocaq yeri, 350-400 min il bundan əvvəl yaşamış qədim insanın -
Azıx adamınm (Azıxantropun) alt çənə sümüyü, 40-a qədər müxtəlif növ hey-
vanlara məxsus sümüklər, üzərində xətlər çəkilmiş ayı kəlləsi və başqa tapıntılar
hələ qədim daş (paleolit) dövründə Qarabağda yaşayan insanların maddi və mə-
nəvi dünyası haqqında qiymətli məlumatlar verir.2
Azıx m ağarası
Yaqub Mahmudov, Camal Mustafayev
Şuşa m ağarası (A ğzıyastı kaha)
Şuşa şəhərinin sahndığı ərazi Qarabağın gözəl guşələrindən biri olmaqla ya-
naşı, həm də Azərbaycanın ən qədim insan məskənlərindən biridir. 1971—1975-ci
illərdə Şuşa şəhəri yaxınlığmda, Cıdır düzünün aşağı hissəsində aparılan arxeo-
loji qazıntılar zamanı qədim daş dövrünə aid çoxlu müdafıə tikililəri və qədim
yaşayış məskəni olan təbii mağaralar aşkar edilmişdir. Hazırda Şuşa şəhərinin
yaxınlığında, Daşaltı çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 1500 m yüksək-
likdə yerləşən Şuşa mağarasmın uzunluğu 125 m, eni 20 m, hündürlüyü isə
10 metrdir. Həmin mağaradan tapılan arxeoloji materiallar sübut edir ki, bu ərazi
daş dövrünün sonlarına qədər qədim insanların yaşayış məskəni olmuşdur.3
Qarabağda tarixin ən qədim dövrlərindən başlayaraq Azərbaycan xalqı, ha-
belə digər türk xalqları üçün xarakterik olan yaylaq-qışlaq maldarlığı və əkinçilik
inkişaf etmişdi. Qarabağın dağlıq və düzən yerləri vahid iqtisadi məkanın ayrıl-
maz tərkib hissələri idi.4 Başqa sözlə, Azərbaycanın ən qədim tarixi vilayətlə-
rindən biri olan Qarabağda heç zaman «DağIıq Qarabağ» adlı ayrıca məkan
olmamışdır.
Başqa Azərbaycan torpaqları ilə birlikdə yadelli təcavüzlərinə məruz qalan
Qarabağ ərazisi ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə m üxtəlif imperiyaların tərkibinə daxil
edilmişdi.5
E.ə. III əsrdən başlayaraq K ür və Araz çayları arasındakı bütün torpaqlar, o
cümlədən tarixi Qarabağ ərazisi Azərbaycan dövləti olan Albaniyanm tərkibinə
14
/
c'
fSTl
«
WHÜ2
•/c,B u cəH >xanü$ı
VII
/ G,Se
\
xowltffı
xanLığl
/ Ağ$u
\
* O
ŞAMAXI
Şamaxı
xanUğt,
I RƏVAN
•
Ağdcun
Q a za b a ğ xanUğt
q ş u ş a
,
t
NcmçLvan
~ ^ „
xanUğt.
\
&
A . © NAXÇIVAN
|
MA* y
AƏLütcə \
XAnLtğt
/_
©XOY
!
_____
-----
v
/M azənd •
S A L Y A N
X © \LƏ N K Ə ftA N
ƏHƏR
ƏR0Ə6IL
/
Istaza.
© Təefiız
Təbzlz
xanL ığt
SAHAB
" ç
O
marağa
\
M a z a ä a
Soucbutacf.
ı
x a n L ığ i
T I F L İS
G r
ıv
m i
r
Ua.KƏn
i
^ A R.A
N ı
/
r \
V ' ı . ftU J A v
| QU
6
A W
DƏR8ƏND
Q arabağ xanlığı