Suğra osmanova qılman İlkin. Baki və bakililar

BAKI İİRVANİAHLAR DÖVRÜNDƏ

İirvanŞahlar sarayında I Fəriburzdan sonra taxta I Mənuçəhr, ondan sonra

isə II Mənuçəhr çıxmıŞdı.

1149-1203-cü illərdə isə Kəsranilər dövlətini II Mənuçəhrin oğlu I Axsitan

idarə edirdi. Məhz Axsitan dövründə İirvanŞahlar iqtisadi və siyasi cəhətdən xeyli

inkiŞaf edərək müstəqil bir dövlət kimi bütün Yaxın Şərq ölkələrində tanınmıŞdı.

Bu vaxtadək Xəzər dənizində cüzi miqdarda gəmilərə sahib olan İirvanŞahlar indi

güclü dəniz donanması ölkəsinə çevrilmiŞdi.

İirvanŞahlar səlcuqların əsarətindən bir dəfəlik xilas olmaq məqsədilə

Gürcüstan çarı ilə yaxın qonŞuluq əlaqələri yaradır. Gürcüstan Şahı IV David

səlcuqlara qarŞı güclü bir qüvvə ilə çıxmaq üçün İimali Qafqaz köçərilərinin

köməyindən istifadə etmək qərarına gəlir. Bu məqsədlə o, qıpçaqların baŞ

komandanının qızına evlənir. Hər ikisinin arasında gedən danıŞıqlara əsasən 45

min qıpçaq döyüŞçüsü ailələri ilə birlikdə Gürcüstana köçürülür. IV David öz

qoŞununu artırandan sonra səlcuqlara nəinki vergi verməkdən imtina edir, hətta

hücuma keçərək, Tiflis Şəhərini onlardan xilas edir. Bir müddət sonra səlcuq

sultanı Mahmud İirvana hücum edərək, İamaxı Şəhərini tutur. II Mənuçəhr də əsir

düŞür. Bunu eŞidən IV David onun köməyinə çataraq, İamaxını səlcuqlardan

təmizləyirlər. Bundan sonra İirvanŞahlarla gürcülər arasında dostluq daha da

möhkəmlənir. Hətta II Mənuçəhr Davidin qızına evlənir. 1123-cü ildə İamaxı

yaxınlığında keçirilmiŞ ağır döyüŞlərdən sonra İirvanŞahlar səlcuqların,

asılılığından tamamilə azad olurlar.

İamaxıdan sonra İirvanın ikinci böyük Şəhəri Bakı idi. Onun dövrəsinə

çəkilmiŞ birinci hündür hasar İirvanŞah II Mənuçəhrin dövrünə aiddir. Şəhər

divarlarından birinin təmiri zamanı tapılmıŞ kufi yazılı daŞ bunu sübut edir. DaŞda

yazılmıŞdı ki, bu hasar 1120-1160-cı illərdə İirvanŞah II Mənuçəhr tərəfindən

çəkilmiŞdir. Şəhərin ikinci alçaq divarı isə daha sonrakı illərə aiddir. 1191-ci ildə

Qızıl Arslan İamaxını zəbt etdikdə İirvanŞah I Axsitan İirvanŞahların paytaxtını

Bakıya köçürür. Qala içərisində yaŞayan əhalinin xariclə əlaqəsi yalnız iki darvaza

vasitəsilə saxlanırdı. Bu darvazalardan biri Şimal tərəfdə olub İamaxı darvazası

adlanırdı. O biri isə qalanın cənubundakı Salyan darvazası idi. Salyan darvazası

dağlara tərəf açıldığı üçün bəzən Dağlıq qapısı da adlanırdı.

15

İirvanŞah I Xəlilullanın dövründə qala içərisində inŞaat böyük vüsət

almıŞdı. Şəhərin ən yüksək bir yerində, təpənin üstündə İirvanŞahlar sarayı tikildi.

Şəhərin ansamblına divanxana, dərviŞ məqbərəsi, məscid, hamam da daxil idi.

Saray dörd tərəfdən hasar içərisinə alınmıŞdı. 1683-cü ildə Bakıda olmuŞ alman

səyyahı Engelbert Kempfer İirvanŞahlar sarayının tikiliŞinə heyran qalaraq yazırdı:

"Şəhərin yuxarı hissəsində gözəl bir saray vardır ki, bu İah sarayı adlanır. Saray

qayanın üstündə, doğrudan da əzəmətli tikilmiŞdir... Sarayın qapısına bir-birilə

üzbəüz oturmuŞ iki Şir Şəkli həkk olunmuŞdur. Onların baŞları üstündə baŞqa bir

heyvan baŞı da həkk olunmuŞdur, elə bil dəvə baŞıdır".

Kempferin təsvir etdiyi Şəkil hal-hazıradək Şəhərin Şimal darvazaları

üstündə durur. Lakin Kempfer Şirlərin arasındakı heyvan baŞını dəvə baŞına

oxŞatmaqda yanılmıŞdı. Belə öküz baŞı Bayıl körfəzində tapılmıŞ daŞların üstündə

də həkk olunmuŞdur. Bundan baŞqa hazırda Şəhərin Ostrovski (indiki S. Vəzirov)

küçəsində 59 nömrəli qədim bir evin qabağından keçərkən diqqət yetirsəniz,

fasadda həkk olunmuŞ iki Şirin arasında da öküz baŞı rəsm edildiyini görə

bilərsiniz. Buradan məlum olur ki, iki Şir arasında öküz baŞı vaxtı ilə

İirvanŞahların gerbi olub.

Kempfer daha sonra yazırdı: "Bakı Şəhəri demək olar ki, düzbucaqlı

Şəklindədir. Ancaq bir tərəfi daha uzundur. Hər tərəfi min addım, bəlkə də artıqdır.

Şəhərin bir tərəfi limandır. O biri tərəfi isə (indiki Ə. Əliyev küçəsi tərəf - Q.İ.)

dənizə baxır. Qalan tərəfləri isə daŞ kimi möhkəm torpaqda qazılmıŞ xəndəklərlə

əhatə olunub. Şəhər bir-birindən on beŞ addım aralı olan iki divar içərisindədir.

Divarlarda çoxlu yarım dairəvi bürclər vardır. Divarın yuxarısı diŞ-diŞdir. İimal

tərəfdəki darvazanın üzərinə dəmirdən üz çəkilmiŞdir".

Kempferdən xeyli sonra 1824-cü ildə Bakıda olmuŞ Kazan Şəhərinin

professoru İ. Berezin bu təsvirləri sanki təsdiq edərək yazırdı: "Bakı qalası,

doğrudan da iki cərgə hasar arasına alınmıŞdı. Dəniz tərəfdə isə divar yalnız bir

cərgədir. Qaldırılan körpüsü vardır və yaxŞı müdafŞə olunur. Cənub-qərb tərəfdə

isə Şəhərin ətrafında təpələr ucalır. Bakı qalasının qurudan keŞikçi bastionları olan

iki darvazası vardır: İimal-Şərqdə, Şəhərə daxil olduğum İamaxı darvazası və

cənub-qərb tərəfdə Dağlıq darvazası. Mən bu qapıdan keçib, qəbiristanlığa

getmiŞəm. Dəniz tərəfdən isə bir neçə kiçik giriŞlər vardır".

Berezinin Dağlıq qapısı adlandırdığı darvaza Salyan darvazasıdır. KeçmiŞ

İnqilab bağına açılan darvaza. O zaman bu darvaza keçmiŞ Pionerlər sarayının,

göz xəstəxanasının yerləŞdiyi qəbiristanlığa açılırdı. Buna görə də Berezin

qəbiristanlığa məhz bu darvazadan gedə bilərdi. İamaxı və Salyan darvazaları

içəri tərəfdən hasar boyu salınmıŞ yolla birləŞmiŞdi. Bu yolla piyadalar və arabalar

hərəkət edirdi. Həmin yol indiki Sabir küçəsidir. Divarlar hər iki tərəfdən dənizə

tərəf yenirdi. Lakin sahildə yalnız içəri hündür hasar sahil tərəfdən Şəhəri

16

dövrələyir, ikinci alçaq divar isə sahildən dənizin içərilərinə tərəf uzanırdı.

Beləliklə qala dəniz tərəfdən yalnız bir hasarla dövrəyə alınmıŞdı. Burada qaladan

sahilə açılan üç qapı vardı.

XII əsrdə İirvanŞahlar artıq Bakı limanında böyük hərbi donanmaya malik

idilər. Axsitan IV David, daha sonra gürcü Şahı III Georgi ilə daimi hərbi-siyasi

əlaqədə idi. Onun köməyi ilə Axsitan Dərbənd tərəfdən İirvana hücum edən köçəri

qıpçaqların hücumunu dəf etmiŞdi. 1175-ci ildə Bakı yaxınlığında, təxminən

Mərdəkan və İüvəlan tərəfdə Axsitan 73 gəmi ilə hücuma keçən rusların

hücumunun qarŞısını ala bilmiŞ və onları geri oturtmuŞdu.

Azərbaycanın Gəncə, Bərdə, Beyləqan və İamaxı Şəhərlərində olduğu kimi

Bakıda da kustarlıq və peŞəkarlıq çox inkiŞaf etmiŞdi. Burada kətan, ipək və yun

parçalar, dəmir məmulat və sairə hazırlanır və Azərbaycandan keçən, Şərqin və

Avropanın ticarət mərkəzlərini birləŞdirən karvan yolları və dəniz vasitəsilə baŞqa

ölkələrə ixrac olunurdu. Şəhərdə çoxlu culfa, dəmirçi, boyaqçı, dülgər, baŞmaqçı,

dəbbaq, dulusçu və dərzi yaŞayırdı.

İirvanŞahlar dövründə Şəhərləri Şah tərəfindən təyin edilmiŞ əmirlər idarə

edirdi. Əslində əmirlər böyük feodal idilər. Şəhərdə məscidlər və baŞqa binalar

tikdirir və Şəhərdən xaricdə, xüsusilə Xəzər dənizinin kənarlarında mühafizə

əhəmiyyətli qalalar inŞa etdirirdilər. Hazırda bəzi tikililərin üstündəki yazılı

daŞlarda belə əmirlərin adlarına rast gəlmək olar. Əmirlərdən baŞqa Şəhərlərdə bir

sıra yüksək vəzifəli məmurlar da vardı ki, bunlara İirvanŞahlar tərəfindən yüksək

adlar verilmiŞdi. Məsələn, belə adlardan biri sədr idi. Sədrlər adətən hakim

orqanlara yaxın adamlardı. Bəziləri hətta iri feodallar idi. Onlar vəqf və baŞqa

iŞlərlə məŞğul olurdular. Məscid tikdirmə hüququna malik idilər. Məsələn, Bakıda

1308-1309-cu illərdə tikilmiŞ Giley məscidinin kitabəsində sədr Əbubəkr oğlu

Əminəddinin adına rast gəlmək mümkündür. Rəis adətən iri tacirlərə və kustarçılıq

sexlərinin baŞçılarına deyirdilər. QoŞun hissəsinin baŞ komandanı süpehsalar

adlanırdı. Onlar da iri feodallardı və müdafŞə əhəmiyyətli qalalar tikdirə bilirdilər.

Məsələn, Mərdəkandakı XIII əsr abidəsi dairəvi qalanı süpehsalar Kəkli oğlu İshaq

tikdirmiŞdi. Süpehsalar İirvanŞahlar dövlətində ən yüksək hərbi vəzifə idi.