QadiR ƏLİyev naxçivan Dövlət Universiteti
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KOMPOZİSİYASININ İNKİŞAFI
- Şəkil 1. Gilan türbəsininqalıqları Türbənin fəza quruluşu.
- Şəkil 2.Kemah. Məlik Mengücək qazi günbədi
- Şəkil 3.Kemah. Məlik Mengücək qazi günbədi Kəsiyin qurulmasının qrafiki analizi
- Şəkil 4. Gilan türbəsi. Salamat qalan hissənin kəsiyi
- Şəkil 7. Gilan türbəsi. Düzbucaqlı daxilində naxış kompozisiyasının alınmasının qrafiki təhlili
- Şəkil 11. Xərrəqan, Etimad əd-Dövlə, Daş Hauli abidələri üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyalarının qrafiki analizi.
- Şəkil 12. Üç günbəd, İsfahan Came məscidi üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyasının qrafiki analizi
- Şəkil 12. Gilan, Göy günbəd türbələri üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyasının qrafiki analizi
| 1
Naxçivan Dövlət Universiteti kadiraliyev @yahoo.com GİLAN TÜRBƏSİNİN HARMONİK QURULUŞU VƏ HƏNDƏSİ NAXIŞ KOMPOZİSİYASININ İNKİŞAFI 1979-cu ildə Naxçıvan MR Ordubad rayonu ərazisində Xaraba Gilan şəhərinin yerində qalıqları aşkar olunan Gilan türbəsi şəhərin ən yüksək yerində iri bir təpənin yamacındadır (şək1) [5. S.188]. Türbənin memarlıq quruluşu onun fəza formasından və üzərindəki naxış kompozisiyasından ibarətdir. Əvvəlcə türbənin fəza quruluşunu araşdıraq.
Türbənin fəza quruluşu.Türbənin üst hissəsi tamamilə dağılmış, sərdabə hissəsi isə salamat qalmışdır. Sərdabə planı daxilən səkkizbucaqlı, xaricdən isə kvadrat biçimdədir. Müasir dövrə qədər yalnız kiçik fraqmentləri salamat qalmış türbə divarları bişmiş kərpicdəndir. Ortada düzgün səkkizbucaqlı prizmatik dayaq sütunu yerləşir. Belə mərkəzi dayaq sütunu olan türbələr Azərbaycan ərazisində Gilan türbəsindən başqa yalnız üç abidədə - Marağadakı Qırmızı Günbəz, Naxçıvan şəhərindəki Möminə Xatun və Duzal kəndindəki türbələrində rast gəlinir. Bu türbələrin dördü də də Naxçıvan-Marağa memarlıq məkanında yerləşir. Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, Səlcuqlar dövrü Azərbaycan memarlıq abidələrinin tədqiqatçısı C. Qiyasi göstərir ki, “Gilan sərdabəsi memarlıq quruluşuna görə Doğu Anadolunun Kemah qəsəbəsindəki Mencügək Qazi türbəsinin (XII əsrin başlanğıcı) alt qatı ilə eynidir“ [2. S.91](şəkil 2) [4. S.375]. 2
Şəkil 2.Kemah. Məlik Mengücək qazi günbədi
Hətta bu hər iki sərdabənin ölçüləri - həcmi və eyni zamanda hündürlüyü də bir birinə yaxındır. Bunu aydınlaşdırmaq üçün biz Kemah türbəsinin kəsiyinin qrafiki analizini vermişik (şək. 3) [4. S.376].
Gilan türbəsi “mərkəzi dayaqlı sərdabələr” növünə aid olduğu üçün tədqiqatçı bu memarlıq quruluşuna da aydınlıq gətirir: “Mərkəzi dayaqlı sərdabələrə Azərbaycanın başqa bədii zonalarında rast gəlinmir. Ancaq Naxçıvan-Marağa zonası üçün səciyyəvi olan bu sərdabə tipinin təkamülünü qısaca belə izah etmək olar. Başlanğıcda örtüyün möhkəmliyini təmin etmək üçün onun ortasında
3
göbələkvari sütun qoyulurdu. Sonralar sütunun uclarını sərdabənin uyğun künclərinə tağlarla birləşdirməklə memarlar bütöv dayaq sistemi yaradırdılar. Bu sistem əsasında tikilən sərdabələr təkcə qeyri-adi möhkəmliyi ilə deyil, həm də biçimin incə plastikası, interyerin ahəngdar gözəlliyi ilə seçilir” [2. S.90]. Daha sonra C. Qiyasi türbənin memarının kim olduğunu aydınlaşdırır: “Kemah türbəsinində Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi nümayəndəsi tərəfindən tikilməsi ehtimalı böyükdür. Belə ki, həmin illərdə mencuqların əsas tikililərini iki azərbaycanlı memar yerinə yetirirdi. Onlardan biri Əhməd Əbubəkr oğlu Mərəndinin Sivasda ucaltdığı Keykavus türbəsi görünüşcə Gilan və Kemah türbələrinə bənzərdir.Görünür, Kemah türbəsini də Mərəndli memar ucaltmışdır” [2. S.90].Beləliklə, C.Qiyasi türbənin inşa tarixinə bir aydınlıq gətirir: “Bütün yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq Gilan türbəsinin XII yüzilin son rübündə tikildiyini söyləmək olar“[2. S.90]. Müasir dövrə qədər gəlib çatmış türbə qalıqlarının Yerüstü kamera və yeraltı sərdabə hissədən ibarət olan hissələri planda səkkizbucaqlı biçimdədir. Bu o deməktir ki, türbənin quruluşu kvadrat və bu mənbədən yaranan mütənasiblik sisteminə əsaslanır. Şəkil 4-də bu sistem əsasında türbə kəsiyinin, şəkil 5-də və şəkil 6-da isə yerüstü və yeraltı hissələrin planlarının qurulmasının qrafiki analizi göstərilib [4. S.377].
Şəkil 4. Gilan türbəsi. Salamat qalan hissənin kəsiyi
4
Şəkil 5. Gilan türbəsi. Yerüstü kameranın planının qrafiki analizi
Şəkil 6. Gilan türbəsi. Yeraltı sərdabənin planının qurulmasının qrafiki analizi Türbənin naxış kompozisiyası. Gilan türbəsinin üzərində kərpicdən ibarət salamat mürəkkəb həndəsi naxış kompozisiyasının qalıqları var idi. Təəssüf ki, son dövrlərdə bu naxış kopozisiyaları da artıq dağılmış və türbə üzərində sadəcə izləri qalmışdır. Bu baxımdan onların qarfiki təhlilinin nə qədər əhəmiyyətli olmasını izah etməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Əvvəlcə bu naxış kompozisiyaları haqqında qısa məlumat verək. Məlumdur ki, XI-XIII yüzillərdə Naxçıvan – Marağa memarlıq nümunələrinin inşasında bişmiş kərpic aparıcı tikinti materialı olmuşdur. Bu tikinti materialından istifadə olunması istənilən formada memarlıq
5
biçimlərinin alınmasına, tələb olunan mühəndis quruluşlarının seçilməsinə, eləcə də mürəkkəb memarlıq bəzək elementlərinin alınmasına imkan verirdi. XI-XIII əsrlər bütün müsəlman Şərqində olduğu kimi Azərbaycan memarlıq abidələri, o cümlədən Gilan türbəsi bütün müsəlman memarlığı üçün səciyyəvi olan kanonlara – vahid elmi nəzəri sistemə dayanırdı. Gilan türbəsinin kərpic dekoru mürəkkəb həndəsi naxış kompozisiyalarından ibarətdir. Naxışları əmələ gətirən kərpiclər əsasən kvadrat biçimindədir. Burada eyni zamanda naxışları əmələ gətirən həndəsi füqurların quruluşuna uyğun olaraq, üçbucaq, paraleloqram trapesiya profilli kərpiclərdən də istifadə edilmişdir. Məlumdur ki, Orta Əsr Müsəlman Şərqində türbələr üzərində bəzək dekoru yüksələn xətlə inkişaf etmişdir. Türbə üzərində kərpic dekoru “qerix” (düyün) adlanan xüsusi həndəsi ornamentlərdir. Naxışlar tamamən düz xətlərin harmonik birləşməsindən yaranır ki, biz bu harmonik quruluşun açılması qanunu ilə məşğul olacağıq. Məlumdur ki, həndəsi naxış kompozisiyası çox ciddi riyazi qanuna tabedir. Müasir dövrdə olduğu kimi Orta Əsr Müsəlman fəlsəfəsində riyazi elmlər də isbat tələb edirdi. VIII əsrdə yaşamış məşhur filosof, Ərəb fəlsəfəsinin banisi əl- Kindi (800-879) riyazi elmlərin şərhini verərək göstərirdi ki, “Riyazi elmlərdə biz mühakimə deyil, isbat tələb etməliyik. Doğrudan da biz əgər riyazi elmlərdə mühakimələrə müraciət etsə idik onda bizim biliklərimiz burada elm deyil, ancaq rəy xarakteri daşıyardı”[1. с. 35]. Naxış kompozisiyasının açılması üçün hansı mütənasiblik sisteminin seçilməsi üsulunu aydınlaşdıraq. Həndəsi naxış formasını nəzərdən keçirdikdə ilk baxışda naxış kompozisiyası daxilində müəyyən qanunauyğunluqla yerləşən düzgün beşbucaqlılar diqqəti cəlb edir. Beləliklə, naxış kompozisiyasi quruluşunun hansi mütənasiblik sisteminə daxil olması məsələsi aydınlaşır ki, “Bu da həndəsi olaraq İlahi mütənasiblik qanunu olan düzgün beş (on) bucaqlı mütənasiblik sistemidir” [3. S.43]. Məlumdur ki, bu sistemin mahiyyətini həndəsi olaraq düz xətt parçasının orta və kənar nisbətdə bölünməsi ilə nəticələnən İlahi mütənasiblik qanunu olan “Qızıl bölgü” mütənasiblik sistemi təşkil edir. Əgər çevrə radiusunu orta və kənar nisbətdə bölsək o zaman onun daxilinə çəkilmiş düzgün onbucaqlının tərəfini almış olarıq (şək. 7a) [4. S.421]. 6
Şəkil 7. Gilan türbəsi. Düzbucaqlı daxilində naxış kompozisiyasının alınmasının qrafiki təhlili
Onun ədədi ifadəsi: 2 1 5 1,618... Naxış kompozisiyasının alınmasını mərhələ-mərhələ aydınlaşdıraq Birinci mərhələdə düzgün onbucaqlı daxilində ulduz çoxbucaqlısını alırıq. (şək. 7b) [4. S.420]
a b c Şəkil 8. Xərrəqan (a), Etimad əd-Dövlə (b) türbələri, Daş Hauli sarayı (c). Naxış kompozisiyaları
7
d e Şəkil 9. Üç günbəd türbəsi (d), İsfahan Came məscidi(e). Naxış kompozisiyaları
f h Şəkil 10. Gilan(f), Göy Günbəd(h) türbələri. Naxış kompozisiyaları
İkinci mərhələdə çevrə daxilinə çəkilən düzgün onbucaqlının uyğun təpələrinin birləşdirilməsi nəticəsində düzbucaqlının ölçülərini müəyyən edən nöqtələri alırıq (şək. 1 c) [4. S.421].
Üçüncü mərhələdə düzgün onbucaqlının uyğun tərəflərinin kəsişməsindən alınan nöqtələrdən üfqi və şaquli xətlərin keçirilməsi nəticəsində daxilində müəyyən şüa qəfəsi olan düzbucaqlı alırıq. Bu şüa qəfəsi üzərində müəyyən ardıcıllıqla hərəkət edərək düzbucaqlı daxilində müəyyən həndəsi naxış kompozisiyasını alırıq. (şək. 7 d) [4. S.421]. Gilan türbəsi üzərində naxış kompozisiyasının yayılma arealı. 1. Aldığımız naxış kompozisiyası Xərrəqan (İran), Etimad əd-Dövlə (Hindistan, Aqra), Daş Hauli [8. S.268] sarayı üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyalarının qrafiki analizidir [4. S.422].
8
Şəkil 11. Xərrəqan, Etimad əd-Dövlə, Daş Hauli abidələri üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyalarının qrafiki analizi.
2. Şüa qəfəsində düzbucaqlının təpələri üzərində alınan ulduz hissədə boşluqlarda naxış elementləri artırmaqla şəkil 9-da göstərilən Üç günbəd türbəsi və İsfahan Came məscidi üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyasının [6. S.32] quruluşunu alırıq (Şəkil 12-də punktir xətlərlə göstərilib) [4. S.423]
9
Şəkil 12. Üç günbəd, İsfahan Came məscidi üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyasının qrafiki analizi
3. Nəhayət şüa qəfəsində olan bütün boşluqlarda naxış elementləri artırmaqla şəkil 10-da göstərilən Gilan (a), Göy Günbəd (b), İsfahan Came məscidi (c) üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyasının quruluşunu alırıq (Şəkil 13-də punktir xətlərlə göstərilib) [4. S.424] Abidələrin inşa tarixlərini və naxış kimpozisiyaların inkişafini nəzərdə keçirək: -Isfahan Came məscidi- inşa tarixi X əsr -Xərrəqan türbəsi – inşa tarixi 1093-cü il. -Göy günbəd türbəsi – inşa tarixi 1194-cü il. -Üç günbəd türbəsi – inşa tarixi 1184-cü il. -Gilan türbəsi- inşa tarixi- XII əsrin sonu. -Etimad əd-Dövlə türbəsi – inşa tarixi 1628- ci il. -Daş Hauli sarayı – inşa tarixi 1830- 1838-ci illər. 10
Şəkil 12. Gilan, Göy günbəd türbələri üzərində olan həndəsi naxış kompozisiyasının qrafiki analizi
Türbələr üzərində naxış kompozisiyaların mürəkkəbliyini və naxış elementlərinin zənginliyini müqayisə etsək görərik ki, Gilan və Göy Günbəd türbələrinin naxış kompozisiyaları daha mürəkkəb və naxış elementləri daha zəngindir və mərkəzi dayaq sütunludur. Beləliklə, Gilan türbəsinin inşa tarixi, Göy günbəd türbəsinin inşa tarixi ilə təqribən üst-üstə düşür ki, bu da C. Qiyasinin “Gilan türbəsinin XII yüzilin son rübündə tikildiyini söyləmək olar”[2. S.91]fikrini bir daha təsdiq edir. Ümumiyyətlə Gilan türbəsi daxil olmaqla tədqiq olunan naxış kompozisiyaları bütov bir orqanik vahiddir. “Memarlıq incəsənəti tektonikasında ifadə olunan harmoniya memarlıq orqanizminin tam və hissələrində tənzimlənir”[7. S.300].
11
1.
Şərq mütəfəkkirlərində seçmələr. Bakı. 2007 2.
Cəfər Qiyasi. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı, 1991 3.
Qadir Əliyev. Memar Əcəmi Naxçıvani yaradıcılığında ahəngdarlıq. Bakı, 2007 4.
Kadir Aliyev. Başlanğıçların başlanğıcı: Nahçivan-Marağa mimarlık biçimlerinin mahiyeti. İstanbul 2015 5.
6.
Osman Eravşar, Haşim Qarpuz və b. Böyük Selcuklu mirası. Mimari. İstanbul, 2013 7.
M. C. Булатов. Геометрическая гармонизация в архитектуре средней Азии IX –XV вв. Москва 1988. 8.
Юрий Халаминский. Дорогами легенд. Москва,1978 9.
Əl-Səid , Ayşe Parman. Geometrik konspekt of İslamik Art. London. 1976
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|