Sona Vəliyeva İŞIĞa gedən yol roman Bakı – 2016
Yüklə 3,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
41 mən Fərəc bəyi Həsənə əsl himayədar seçdim. Üç günə dayınızın məktubunu da sizə göndərəcəyəm. Mehralı bəy yumşalmışdı. Həsənin Tiflisdə oxuması bütün zərdablılar üçün xeyirli bir hadisə ola bilərdi. – Bura bax, qoçaq, “az-az” dediyin rusca danışmağın xoşuma gəldi, sən rusca tərcüməçilik edəcək səviyyədə bilirsən. Bəs bu dili harada öyrənmisən, harada təhsil almısan? – Atamın yerli orduda bir dostunun xanımı rus dili müəlli- məsiydi. O həm də mənim, qardaşımın və bacımın ailə müəllimi oldu. Həsən də bu dili öyrənməyə yenicə başlayanda atam onu Şamaxı məktəbinə gətirdi. – Əhsən! – təhsil idarəsinin müdiri münasibətini bildirdi: – Madam ki, dayım Həsəni himayəyə götürür, ona daim baş çəkəcəyinə söz verir, neynək, mən də razıyam. Mərasim məktəb marşı ilə başladı. Çıxış edənlər çar Rusi- yasının ucqarlarda elmə, təhsilə ayırdığı diqqətin Qafqaz əha li si- nə gətirəcəyi tərəqqidən ağız dolusu danışdılar. Məzunlara attes- tatlar təqdim olundu. Şagirdlərin əl işlərindən olan sərgi Nikolay Pavloviçin yüksək tərifini qazandı. Məktəbin qiraət dərnəyinin şagirdləri rusca şeirlər söylədilər. Tədbir çar Rusi yasının huma- nizmini tərənnüm edən xor musiqilə başa çatdı. Həsən qardaşı Mehralı bəylə Zərdaba qayıdırdı. Arxada neçə il təhsil aldığı məktəb, ilk gəldiyi günlərdən bu günə qədər baş verən hadisələrlə bağlı xatirələr, dostları, müəllimləri xəya lından gəlib keçdi. Həyəcan içində Zərdabla müvəqqəti olaraq vidalaşdığı anlar, Şamaxıya gəldiyi ilk gündəki balaca Həsən gözləri qarşısında canlandıqca atasını, babasını xatırladı. Şama xıya uzanan fayton yollarında bitib-tükənməyən zaman elə bil geri qayıtdı. Yol boyu atasına verdiyi suallar yadına düşdü: – Ata, hələ çatmırıq? – Hələ ki, yox. Yoruldun ki? – Yox! Sadəcə, evə tez çatmaq istəyirəm. Ata, Şamaxını niyə belə adlandırıblar? Kim qurub bu şəhəri? – Mən də dəqiq bilmirəm. Amma oxuduğum yazılarda 2400 42 il yaşı olması haqda məlumatlar var. Şamaxı tarixi əsərlərdə bəzən “Kemaxeya”, bəzən də “Əşşamaxiyyə” adlandırılıb. Bir onu deyə bilərəm, ən qədim Azərbaycan torpaqlarından biridir. Səni bu fikirlər qane etdimi? – Sağ ol, ata, qane etdi! – Həsən o zaman belə cavab vermişdi. Bu gün isə o, qardaşı Mehralı ilə Şamaxıdan Zərdaba qayı- dırdı. Bir azdan Tiflisə hazırlaşacaqdı. Şamaxıda gimnaziya illə- rin də oxuduğu çoxlu kitablar onun tarixi biliklərinin, dünya gö- rüşünün formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdi. İndi Şamaxı və onun tarixi haqqında Həsən qardaşlarının hamısından çox bilir- di. Azərbaycanda şəhərsalma mədəniyyətinin qədim mərkəz- lərindən biri olan Şamaxının Albaniya dövlətinin ən iri yaşayış məskənlərindən biri olduğunu bilirdi. Yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemeyin “Coğrafiya” əsərində Albaniya ölkəsinin iyir- mi doqquz şəhəri sırasında atasının da vaxtilə ona söylədiyi “Camaxeya”, “Kemaxeya” adları ilə Şamaxı haqqında geniş bilgi verilib. 918-ci ildə Şamaxı Şirvanşahların paytaxtına çevrilir, şəhə- rin böyük inkişaf dövrü başlayır. Paytaxt statusu alması, eyni zamanda, nəqliyyat yollarının şimal-cənub istiqamətindəki qovşa- ğında yerləşməsi Şamaxının inkişafına əlavə təkan vermişdi. Şəhər həmin illərdə daha da inkişaf etmiş, gözəlləşmiş, ərazi cəhətdən genişlənmişdi. Ərəb xilafətinin istilasından xilas olandan sonra Şamaxı Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtına çevrilib, I Şah İbrahimin döv- ründə daha da çiçəklənib. 1382-1417-ci illərdə Şamaxı yüksək tərəqqi dövrünü keçərək xarici dövlətlərlə iqtisadiyyat və ticarət əlaqələrini genişləndirib, ərazilərinin sabit saxlanılıb qorunmasını təmin edib. Orta yüzilliklərdə Şamaxı İpək yolu üzərindəki ən münasib iqtisadi mərkəzlərdən biri kimi müxtəlif ölkələrin tacirlərinin axışdığı əsas Azərbaycan şəhərlərdən biri olmuşdu. Tarixçi Əl Əsir 1222-ci ildə Şamaxını monqol-tatar işğalçı- larından qorumaq məqsədilə minlərlə insanın həlak olmasından ürək ağrısı ilə yazırdı. 43 Şamaxı başıbəlalı Azərbaycan şəhəri kimi ayrı-ayrı zaman- larda bir neçə dəfə qonşu dövlətlərin və yadellilərin hücumlarına məruz qalmış, işğallar, zəlzələlərdən şəhər tamamilə dağılmışdı. XV əsrin 30-80-ci illərindən başlayaraq Qaraqoyunlu hökm- darı Cahan şah və Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin döv ründə Şamaxı özünün yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdı. Elə bu dövrdə şəhər əhalisinin sayı mənbələrdə göstərilir ki, otuz-altmış min arası dəyişib. 1538-ci ildə Şirvan əraziləri bəylər bəyiliyi statusunda bütövlükdə Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatılmış, Şamaxı şəhəri bu bəylərbəyiliyinin paytaxtına çev ril mişdi. XVI əsrin II yarısı, XVII əsrin əvvəllərində Şamaxı şəhəri inzibati mərkəzə çevrilərək xeyli möhkəmlənmiş və yüksək səviyyədə inkişaf etmiş, dövrün əsas ipək istehsalı və ticarəti mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. XVII əsr Osmanlı səyyahı Çələbi Şamaxı haqqında belə deyirdi: “Qırx xanlıq, qırx səkkiz qəzası, qırx nahiyəsi, yetmiş qalası, min üç yüzə qədər abad kəndi var Şamaxının. Hər yerindən çay keçir. Bağ-bağçalarının sayı yoxdur. Şəhərin iyirmi altı məhəlləsi var. Meydan və Şabran məhəllələri şəhərin çox gözəl yeridir…” Şəhərdə yeddi yüz ev, iyirmi altı məhəllə, qırx mədrəsə, yetmiş məscid, yeddi hamam, qırx dörd karvansara, iki yüzə yaxın dükan varmış. Həsən bəy öz-özünə bu rəqəmləri Şamaxının bugünkü inkişafı ilə müqayisə edərək, “demək, indikindən daha yüksək tərəqqiyə malik imiş bu şəhər” qənaətinə gəldi. 1724-cü ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında bağlanan “İstanbul müqaviləsi”nə görə Şirvana daxili mux ta riyyət verilmişdi. XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyasının zəifləməsindən istifadə edən ermənilər füsunkar gözəlliyi olan Şamaxıya axışmağa, bu ərazilərdə məskunlaşmağa və bu yerlərə göz dikməyə başlayır. Onlar I Pyotra məktub yazaraq, Şamaxı, İrəvan, Naxçıvan və başqa yerlərdən onların əli ilə azərbaycanlıları qovmaq, rus qoşunlarına mərkəz yaratmaq, bu ərazilərdə möhkəmlənmək üçün Çar Rusiyasından kömək istəyirlər. Hazırladıqları on səkkiz bənddən ibarət olan xüsusi hərbi müdaxilə planında onlar I Pyotra Şamaxını diqqətdə saxlayıb gələcəkdə Güney Qafqazda möh- kəmlətmək tövsiyəsi verir, bu ərazilərdə məskunlaşan ermənilərin Yüklə 3,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|